وزگەلەردى الاسارتپاي، ءوزىمىزدى بيىكتەتەيىك

ماسەلەن، ۆان گوگ، لەوناردو دا ۆين­چي، ميكەلاندجەلو، رافاەل، پيكاسسو دەپ تاڭداي قاعامىز دا، شەبەرلىگى اتالعان دارىن يەلەرىنەن ارتىق بولماسا، تيتتەي دە كەم تۇسپەيتىن ءابىلحان قاستەەۆ ەسىمدەرى نازاردان تىس قالادى. بولماسا، لۋچانو پاۆاروتتي، پلاسيدو دومينگو، روبەرتو الانيا، مارسەللو الۆارەز دەپ تامسانىپ ءجۇرىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، امانگەلدى سەمبين، جانىبەك كارمەنوۆ سىندى دالانىڭ تۋما تالانتتارىن سانادان سىرت شىعارامىز. سول سەكىلدى گولليۆۋد پەن بولليۆۋدتىڭ ونىمدەرىنە ورەكپىپ، سەرگەي بەزرۋكوۆ پەن ەكاتەرينا گۋسەۆانى، برەد پيتت پەن اندجەلينا دجوليدi، شاحرۋك حان مەن ايشۆاريا رايلاردى پiر تۇتىپ، جىلتىراعانىنا ءماز بولىپ ءجۇرىپ، شا­كەن ايمانوۆ، قاسىم جاكىباەۆ، نۇر­مۇحان ءجانتورين سىندى ۇلتتىق ونەردىڭ مايتالماندارىن ويعا الۋدى ءجيى ۇمىتىپ جاتامىز. ارينە، ەگەر ءسوزى­مىز بەن ءىسىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ، تالعا­مىمىز ءدال جوعارىدا اتالعان دارىن­داردىڭ دەڭگەيىمەن ءدوپ ءتۇسىپ جاتسا، وندا ەشتەڭە دەمەس ەدىك. الايدا سوزبەن تاۋداي قىلىپ باستايمىز دا، ناقتى ىسكە كوشكەندە سوڭىن قىلداي قىلىپ اياقتايمىز...

بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ – كۇنۇزىن ەكران الدىندا تاپجىلماي وتىرىپ تاماشالايتىن زاماناۋي كينو ونىمدەرى مەن قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا تىڭدايتىن اۋەنگە، جالپى ونەرگە دەگەن كوزقاراسىمىزدىڭ دەڭگەيىنىڭ تومەندەپ كەتۋى. تالعام مەن دەڭگەيدى بىلاي قويعاندا، سول شەت­­ەل­دەن تولاسسىز تاسىمالدانىپ جات­­قان ونىمدەردىڭ قازاق تانىمىمەن قان­­شالىقتى قابىسىپ، توقايلاسىپ جاتقاندىعى دا كوڭىلدە الاڭ تۋدىرادى. جات مەنتاليتەتتىڭ سانامىزدى جاۋلاپ تا، ۋلاپ تا جاتقانى جانە راس. سوندىقتان بولار، جاھاندانۋ عاسىرىنداعى شەتەلدىك قۇندىلىقتاردىڭ سانامىزدى جاپپاي جاۋلاۋىنان وزىمىزشە ىشتەي ساقتانۋعا تىرىسامىز. بالامىز ىزگىلىك پەن مەيىرىم نۇرىنان ادا، جاۋىزدىقتان وزگە بەرەر تيتىمدەي تاعىلىمى جوق انيماتسيالىق ونىمدەردى كورگەنشە، ۇلتتىق قۇنارعا باي قازاق ەرتەگىلەرى نەگىزىنە قۇرىلعان مۋلتيپليكاتسيالىق فيلمدەردى كورسە، جاستارىمىز داڭعىر-دۇڭعىردان كوز اشپايتىن ءدۇبارا مۋزىكا مەن اڭگۇدىك كينونى تىڭداپ، تاماشالاعانشا، قازاقى قالىپقا ساي قايناردان قانىپ ىشسە دەگەن ىزگى ءۇمىت ارقايسىمىزدىڭ ويىمىزدا ورالىپ تۇرعانىمەن، ءبارىبىر ارزان دۇنيەگە اۋەس كەلەمىز. ويتكەنى ءبىز ءۇشىن شەتەلدىڭ قانداي بولسىن ءونىمى – كلاسسيكا سانالادى. دۇرىسىن دا، بۇرىسىن دا ءمىنسىز دەپ قابىلداپ، ءوزىمىزدىڭ ءتول ونەرگە مەنسىنبەي قاراۋعا بەيىلدىمىز.

«قازاقتىڭ پۋشكينى»، «قازاقتىڭ ۆيتاسى» دەپ اسىرە تاڭداي قاعۋ دا ءبىزدىڭ تابيعاتتان الشاق ەمەس كورىنەدى. بۇل جەردەگى جالعىز-اق تۇسىنىكسىز جايت: نەگە ءبىز ءوز دارىنىمىزدى وزگە ۇلتتىڭ ولشەمى اياسىندا باعالاۋىمىز كەرەك؟ جانە ءبىزدىڭ ماعجان نەگە ەكىنشى پۋشكين بولۋى كەرەك؟ بولماسا تولەگەن نەگە ەكىنشى لەرمونتوۆ بولىپ وزگەنىڭ كولەڭكەسىندە قالۋعا ءتيىس؟ ءبىز تامسانا تاڭداي قاعار سول شەتەل قاي ۇلىسىن وزگە ەلدىڭ تالانتىنا تەلىپتى؟ ءبارى دە وزدەرىنىكى! وسى ءبىر قاعيداتتى ساناعا ءسىڭىرىپ، اينالاسىنا مويىنداتا العانى ءۇشىن دە، ءبىز ۇلىلىقتى سول شەڭبەردە ولشەيمىز؟ ايتپەسە، اباي، ماعجان، احمەت، ءاليحانداردى كىم ۇلى ەمەس دەيدى؟ وزىڭدە باردىڭ قادىرىنە جەتە بىلگەندە عانا، وزگەگە دە باعالى بولاتىنىمىزدى نەگە ەسىمىزدەن ءجيى شىعارىپ الا بەرەمىز وسى؟ بۇگىندە ءبىر ونەرپاز شەتەلگە باعىن سىناۋعا كەتتى دەگەندى ەستىسەك: «ە، دۇرىس. ەل كورىپ، جەر كورىپ قايتقان جاقسى عوي» – دەپ، ءازىل ارالاس پىكىرىمىزدى ءبىلدىرىپ، سوزبەن شىعارىپ سالىپ جاتامىز. سول ونەر مايتالماندارىنىڭ تەك ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، كۇللى الاشتىڭ ابىرويىن ارقالاپ كەتكەندىگىن، بويىنداعى بار مۇمكىندىگىن سارقىپ بەرىپ، قازاق اتىن الەم جۇرتشىلىعىنا ءماشھۇر ەتۋگە، سان قىرلى ونەرىمىزبەن جاتجۇرتتى مويىنداتىپ جۇرگەنىن ءتىپتى دە ەسكەرگىمىز كەلمەيدى. ال بىزدە قازاق اتىن الەمگە ايگىلەپ جۇرگەن ونداي تالانتتار جەتەرلىك.

ماسەلەن، كەزىندە سوناۋ 1925 جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك كورمەدە بولعان ەتنوگرافيالىق كونتسەرتتەرگە قا­تىسىپ، ءان شىرقاپ، تالاي جۇرتتى ونە­رىمەن تابىندىرعان امىرە قاشاۋباەۆ سالىپ كەتكەن سارا جول سول فرانتسيانى بۇگىندە بۇلبۇلداي ۇنىمەن باۋراپ جۇرگەن مايرا مۇحامەدقىزىنىڭ اسەم اۋەنىمەن ءوز جالعاسىن تابۋدا. الەمدى انىمەن الديلەگەن ءدۇلدۇل ديماشتىڭ دارالىعى ءوز الدىنا ءبىر توبە. قۇبىلىس!

ديماشتىڭ مۋزىكاداعى داڭعىل جو­لى ەندى باستالسا، ەرەك ۇنىمەن شار­تاراپ­تى مويىنداتىپ جۇرگەن مايرا مۇحامەدقىزىنىڭ ونەرىنە شەتەلدىك تىڭدارمان تالايدان تامسانا قول سوعادى. سۇراعاندارعا «شەتەلدەگى مەنىڭ ەكىنشى اتىم – قازاقستان!» دەپ جاۋاپ بەرەتىن ءانشىنىڭ شىعارماشىلىق ومىرىندەگى ايتۋلى كەزەڭى فرانتسيانىڭ گراند-وپەرا تەاترىمەن (Opéra National de Paris) كەلىسىمشارت جاساۋىنان باستالادى. الەمدىك وپەرا ارەناسىنا ءپۋچچينيدىڭ «بوگەماسىنداعى» ميۋزەتتا رولىمەن دەبيۋت جاساپ، وپەرا جۇلدىزدارى تەنور روبەرتو الانيا، مارسەللو الۆارەز قاتارلاس انشىلەرمەن بىرگە ءان سالعان قازاقتىڭ قاراتورى قىزى الەمدىك كلاس­سيكالىق وپەرانىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىنە قا­تىسىپ، جەتەكشى پارتيالاردى ورىنداپ، بۇگىنگە دەيىن تالاي بەلەستى باعىندىرىپ كەلەدى. 2005 جىلى مايرا مۇحامەدقىزى ايگىلى وپەرا جۇلدىزى پلاسيدو دومينگونىڭ شاقىرۋىمەن اقش وپەراسىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلدى. ۆا­­شينگتون ۇلتتىق وپەرا تەاترىندا پ.ي.چايكوۆسكيدىڭ «ورلەان بيكەشىنەن» اگنەسس سورەل پارتياسىن ورىنداپ، اتى اڭىز­عا اينالعان الەمدىك وپەرا جۇلدىزى مي­رەللا فرەنيمەن ءبىر ساحنادا ءان سالۋ با­قىتى دا وسى ءبىر قازاق قىزىنا بۇيى­رىپتى. كەرەمەت ورىنداۋشىلىق شەبەر­لىگىنە قوسا، تابيعات بەرگەن اجارى مەن ونەرى استاسقان دارىندى ءانشىنى بۇگىندە دۇنيە ءجۇزى تانىپ، مويىندايدى. اقش-تىڭ بەدەلدى باسىلىمدارىنىڭ ءبىرى «The Washington Times» گازەتىندەگى: «تاماشا داۋىستىڭ يەسى مايرا كەرەي بىرەگەي دارىنىمەن، تابيعي قۋاتتى، اشىق تازا، جاعىمدى دا ادەمى داۋىسى­مەن كورەرمەندەر جۇرەگىن جاۋلاپ الدى. مايرا كەرەي ۆاشينگتون وپەراسىنا ۇلكەن رولدەرمەن قايتا ورالاتىنىنا كا­مىل سەنەمىز»، دەگەن پىكىر دە جوعارىدا اتالعان ويىمىزعا دالەل بولا الادى.

الەمنىڭ تالاي الپاۋىت ەلدەرىن عا­جايىپ داۋسىمەن، ءان قۇدىرەتىمەن مو­يىنداتقان ءبىر جان – مايرا مۇحا­مەدقىزى بولسا، قىلقالامنىڭ قۋاتىمەن دە قازاقتىڭ قارىمىن، قولتاڭباسىن تانىتۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ جۇرگەن جانە ءبىر تالانت – ەربولات تولەپباي دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. قازاق سۋرەت­شىلەرىنىڭ اراسىنان العاش بولىپ تۋىن­دىلارىن ماسكەۋدەگى ترەتياكوۆ گالەرەياسىنىڭ تورىنە ىلگەن دە وسى اعا­مىز ەكەن. اقش، يسپانيا، فرانتسيا، جاپونيا، تۇركيا، سينگاپۋر سياقتى 40-تان استام وركەنيەتتi ەلدەردە بولىپ، ۇلتىمىزدىڭ مەرەيiن ۇستەم ەتىپ، ۇلت­تىق ونەردi ۇلىقتاپ جۇرگەن قىلقالام شە­بەرىنىڭ تۋىندىلارىنا الەمدىك سۋرەت سىنشىلارى دا جوعارى باعاسىن بەرىپ، مويىنداپ ۇلگەردى. سۋرەتشىنىڭ رۋ­حاني دۇنيەسى – قازاق ونەرىنىڭ قازىرگى تى­نىسىنىڭ كورىنىسى. دەمەك ەربولات ەسىمى ارقىلى دا قازاق ونەرى جات ەلدەردە دە مويىندالىپ جاتىر دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز.

قازاق كينوگەرلەرىنىڭ اراسىنان دا الەمدىك ارەناعا سۋىرىلىپ شىق­قان كينو ماماندارى جەتكىلىكتى. سولار­دىڭ ىشىندە وزىندىك رەجيسسەرلىك قول­تاڭ­باسىمەن ەرەكشەلەنىپ جۇرگەن سا­تى­بالدى نارىمبەتوۆتىڭ ورنى ايرىق­شا. «سەگىز ۇلىم ءبىر توبە، ەر توستى­گىم ءبىر توبە» دەيتىنىمىزدەي، ساتىبال­دى نارىمبەتوۆتىڭ دە شىعارماشى­لى­عىن­داعى وزگە تۋىندىلارى ءبىر توبە، «مۇس­تافا شوقايى» مەن «اماناتى» ءبىر تو­بە دەپ ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. سول سەكىلدى رەجيسسەر اقان ساتاەۆتىڭ «انا­عا اپارار جولى» دا جەر ءجۇزىن ارالاپ، قازاق ونەرىن الەمگە ايگىلەپ ءجۇر. بۇل قا­تارعا اۆتورلىق فيلمدەرگە ءجيى باراتىن دارەجان ومىرباەۆ، ءامىر بايعازين سىندى تالانتتار شىعارماشىلىعىن جانە قوسىپ قويۋعا بولادى.

كەزىندە كينو ونەرi قايراتكەرلەرىنىڭ بiرi ءماجيت بەگاليننىڭ: «مەن فيلمدi ءوزiمنiڭ قازاق كورەرمەندەرiم ءۇشiن تۇسiرەمىن. ەڭ اۋەلi مەنiڭ فيلمiمدi ءوز ەلiم قابىلداۋى كەرەك. سودان كەيiن وزگە ەلدەر مويىنداسىن» دەگەن پiكiرىن بۇگىندە ناقتى ىسىمەن دالەلدەپ جۇرگەن ونەر مايتالمانىنىڭ ءبىرى – وسى ساتى­بالدى اعامىز. رەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ تۇسىرگەن «مۇستافا شوقاي» كينوكارتيناسى بۇگىندە تەك قازاق قانا ەمەس، اقش پەن ۇلىبريتانيا كورەر­مەن­دەرىنىڭ دە اسا جوعارى باعاسىنا يە. تۇركى دۇنيەسى داڭقتى كۇرەسكەرىنىڭ قاسيەتتى دە قاسىرەتتى عۇمىرىنان سىر شەرتەتىن اتالعان كينوكارتينانىڭ الەم رۋحانيا­تىنان الار ورنى دا ەلەۋلى ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز شارت. دەمەك، الەم «مۇستافا شوقاي» ارقىلى قازاقتى تانىپ، مويىن­داپ جاتسا – حالقىمىز ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، رەجيسسەر ەڭبەگىنىڭ، باستىسى – الاش مۇراتىنىڭ اقتالعانى.

ءتۇيىن:

ەگەر ءوزىنىڭ زورىن قور تۇتپايتىن، وزگەنىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورمەيتىن ەل بولا الساق، بىزگە جاھاندانۋدان قورقا­تىن تۇك تە جوق. سەبەبى، ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا – جاھاندانۋ بار، ونى تەجەۋ قولدان كەلەر شارۋا ەمەس. قازىر «جاھاندانۋ دەگەن – مەن» دەپ كەۋدە كەرىپ، وسىناۋ دۇبىرگە يمەنبەي ەنگەن ەلدەر كوپ. بۇل – ءبىر الامان، وزىڭە كەرەك­تىسىن، پايدالىسىن ەلدەن بۇرىن ال، وزگەگە كەرەكتىنى ەكشەپ بەر. وزگە مەنى جاھانداندىرادى دەپ ەمەس، وزگەنى مەن جاھانداندىرام دەيتىن ورلىك كەرەك ءبىزدىڭ ۇلتقا. مادەنيەتىمىزدىڭ مايەگىن، ءداستۇرىمىزدىڭ دايەگىن قاۋزاساق، ءوزىمىز سوعان ساي بولساق، ۇتىلماسىمىز انىق.