شوقان ءۋاليحانوۆ: «وشتىڭ توڭىرەگىندە تاحتى-سۋلەيمان – «سولومونوۆ پرەستول» دەپ اتالعان تاس، شىعىس اڭىزدارى بويىنشا وسى پايعامباردىڭ ءۋازىرى بولعان اسافتىڭ مازارى جانە ءجۇنىس (يونا) پايعامباردىڭ مازارى بار. ءبىز وشتىڭ توڭىرەگىندەگى قاسيەتتى جەرلەر تۋرالى كىتاپتى ءوزىمىز دە وقىدىق. ودان بەلگىلى بولعانداي، مۇحاممەد بۇل قالانىڭ بار ەكەنىن ءبىلدى جانە اق دىندەگى ءاربىر ادامعا ومىرىندە ءبىر رەت بولسا دا وشتاعى قاسيەتتى جەرگە كەلىپ كەتۋدى نۇسقادى»، دەپ جازعان (چ.چ.ۆاليحانوۆ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. 3 توم، ستر 183).

ارينە، ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل جازعاندارىن وقىعان ادامدا «مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) وش قالاسىن نە ءۇشىن قادىر تۇتتى ەكەن؟» دەگەن ساۋال تۋىنداماي قويمايدى. ناقتىلاي كەتەيىك، ش.ءۋاليحانوۆ كىتاپتىڭ قالاي اتالاتىنىن جازباعان ەكەن. جاقىندا ل.زيمين دەگەن اۆتوردىڭ «وش قالاسى جونىندە مۇسىلمان اڭىزى» دەگەن ماقالاسىن كەزدەستىرىپ، بۇل بويىنشا ەداۋىر مالىمەتكە تاپ بولدىق. الدىمەن ءزيميننىڭ كىم ەكەندىگىنە توقتالايىق.

لەۆ الەكساندروۆيچ زيمين (1886-1920) – اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلدەرى بويىنشا مامان، تاريحشى. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ شىعىس تىلدەرى فاكۋل­تەتىن 1904 جىلى تامام­­داعان. سول كەزدەردەگى ورتا ازياداعى الدىڭعى وقۋ ورىن­دارىنىڭ ءبىرى تاشكەنت رەالدىق ۋچيليششەسىندە سارت (وزبەك) تىلىنەن ساباق بەرگەن. ازاماتتىق سوعىس جىلدارىندا مەرۆ قالاسىنداعى رەالدىق ۋچيليششەنىڭ ديرەكتورى بولعان.

ل.زيمين 1911 جىلدىڭ جاز ايلارىندا وش قالاسىندا ءبىر اي بويى عىلىمي-زەرتتەۋ ىستەرىمەن اينالىسادى. وشقا كەلەر الدىندا تاشكەنت قالاسىندا بولىپ، وش قالاسى تۋرالى جازىلعان ماع­لۇماتتاردى جينايدى. بەلگىلى شى­عىستانۋشى وقىمىستى، تاش­كەنتتىك ن.پ.وستروۋموۆ وعان «تۋر­كەستانسكايا تۋزەمنايا گازەتا» (گازەت 1885-1909 جىلدارى تاشكەنتتە ورىس جانە سارت (وزبەك) تىلدەرىندە شىعىپ تۇرعان) باسى­لىمىنىڭ 1885 جىلعى ساندارىندا وزبەك تىلىندە جارىق كورگەن وش شاھارى جونىندەگى ماقالانى وقۋدى ۇسىنادى. وزبەكشە جاقسى بىلگەن ل.زيمين «وش شاھارىنىڭ ريسالاسى» دەگەن وسى ماقالانى وقىپ، ءبىراز مالىمەتكە قانىعىپ، وش قالاسىنا بارىپ كەلگەننەن كەيىن، 1913 جىلى تاشكەنتتە شى­عىپ تۇرعان «پروتوكولى زاسەدا­ني ي سووبششەنيا چلەنوۆ تۋركەس­تان­سكوگو كرۋجكا ليۋبيتەلەي ارحەو­­لوگي. گود XVII (11 دەكابريا 1912 گ. – 11 دەكابريا 1913 گ.). تاش­كەنت، 1913» دەگەن جيناقتا جا­ريا­لايدى. زيمين ماقالانى جاي عانا اۋدارىپ قويماي، وعان عى­لى­مي تۇس­ىندىرمەلەر مەن وشقا بار­عان­داعى كورگەن-بىلگەندەرىن جازعان.

گازەتتەگى ريسالا (اڭىز-اڭگى­مە) وش قالاسىنىڭ وسىلايشا اتالۋ تاريحىنان باستالىپتى. «ال­عاشقىدا وش حاير-ۋل-بۋلدان (ارابشا، «قالالاردىڭ ەڭ جاقسىسى» – ن.ب.)، سونداي-اق وش دەپ اتالدى، كەيىنگى اتاۋدىڭ شىعۋى تومەندەگىدەي: قۇدىرەتتى اللا تاعالا ازىرەتى جابىرەيىلگە ازىرەتى ادامعا ەگىن ەككەندى ۇيرەت دەپ بۇيرىق بەردى. ازىرەتى جابىرەيىل سول ساتتە پەيىشتەن جۇپ وگىزدى شىعارىپ، ازىرەتى ادامعا جەردى وڭدەۋدى ۇيرەتىپ، وعان ايتتى: «وۋ، ادام، قۇدىرەتتى اللا تا­عالا ساعان ناندى (شيكىدەي) جەمەسىن دەدى. ازىرەتى ادام ماقۇل بولدى. ازىرەتى جابىرەيىل جەر وڭدەيتىن سوقانى ازىرلەپ، ونى ادامعا بەردى. ادام جۇپ وگىزگە مويىنتۇرىق سالىپ، ءۇندىستاننان باسريا جەرىنە دەيىن، ول جاقتان پەرسياعا دەيىن ءجۇرىپ ءوتتى، بىراق وگىزدەردى ارتقا قاراي بۇرا المادى. سوندا جابىرەيىل «ھوش» دەپ ايتىپ، ولاردى بۇردى. وسىدان بارىپ وش اتاۋى كەلىپ شىقتى».

ل.زيمين ماقالاعا تۇسىندىر­مەسىندە تاريحشى ۆ.ناليۆكينگە سىلتەمە جاساپ، اڭىزدىڭ باسقا نۇسقاسىندا ادام-اتانىڭ ورنىندا سۇلەيمەننىڭ اتالاتىنىن دا ايتادى. سونداي-اق ل.زيمين ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ءال-ءيستاحريدىڭ كىتابىنان مىناداي ءۇزىندىنى كەلتىرگەن: «وش قالاسىنىڭ قونىستارى سىرتىنان دۋالدارمەن قورشالعان، ىشىندە قامال جانە باسقارۋشىنىڭ ءۇيى بار، ول (كورشىلەس) تۇرىكتەردى باقىلايتىن قاراۋىل مۇناراسى بار تاۋعا جاناسا سالىنعان. دە­مەك، بۇدان ح عاسىردا وش قالا­­سىنا دەيىنگى جەر پەرسيا دەپ اتا­­لىپ، قالا پارسىلار مەن تۇرىك­­تەر­دىڭ شەكاراسى بولعانىن اڭعارامىز».

وش قالاسى نە ءۇشىن قاسيەتتى دەپ سانالعانىن ريسالاداعى مىنا جولداردان بايقايمىز: «ازىرەت ءالىنىڭ (وعان اللا رازى بولسىن) اسا مەيىرىمدى ەلشىدەن (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ەستىپ، ايتىپ كەتكەنى تومەندەگىدەي: ء«بىر كۇنى تۇندە مەن ميعراجعا كوتەرىلدىم. ءتورتىنشى قاباتقا جەتكەنىمدە شىعىسقا جانە باتىسقا كوز جۇگىرتتىم، شىعىس جاقتىڭ قيىرىندا جارىق­تى كوردىم: قۇددى اسپانعا جارىق شامدى ءىلىپ قويعانداي، باكى مازارىنداعىعا ۇقساس (باكى مازارى – مەككەدە. مۇحاممەد پاي­عامبار وعان بارىپ، قايتىس بول­عاندارعا دۇعا وقىپ تۇراتىن بولعان. مۇندا پايعامباردىڭ تۋىسقاندارى، جولداستارى، ساحابالارى ت.ت. جەرلەنگەن – ل.ز.). سوندا مەن ازىرەتى جابىرەيىلدەن: «و، مەنىڭ جابىرەيىل اعام، قيىر شىعىستان باكى مۇردەسىندەگى جا­رىققا ۇقساس اسپانعا كوتەرىلىپ بارا جاتقان جارىقتى كوردىم»،  دەدىم سۇراۋلى جۇزبەن. ازىرەتى جابىرەيىل جاۋاپ بەردى: «و، مۇحاممەد، ءسىز سۇراعان قيىر شى­عىس­تاعى جارىق سول جاقتاعى جەردە. ول جەردىڭ اتى – حاير-ۋل-بۋلدان نەمەسە وش. ول جەردە تاۋ بار. ازىرەتى سۇلەيمەن بۇل تاۋداعى مەشىتتە اللا تاعا­لاعا كوپ ماقتاۋلار ايتىپ، تاع­زىم جاساعان». سوسىن ازىرەتى جا­بى­رەيىل بۇعان بايلانىستى وقي­عا­لاردىڭ بارلىعىن باستان-اياق ايتىپ بەردى. سوندا اللا تاعا­لانىڭ قاسيەتتى ەلشىسى (س.ع.س.) بارلىق ماسەلەلەردى ەستىپ، تىلەك (تيەسىلى) تىلەدى. سول ساتتە ازىرە­تى جابىرەيىلگە (ع.س.) قۇدىرەتتى اللا تاعالادان پارمەن كەلدى. قۇدىرەتتى اللا تاعالا بۇيىردى: «وش تا­ۋىن اسپاننىڭ ءتورتىنشى قاباتىنا كوتەر، بىردە-ءبىر جان يەسى مۇنى بىلمەسىن». سول مەزەتتە ازىرەتى جابىرەيىل ول تاۋدى اسپاننىڭ ءتورتىن­شى قا­با­تىنا كوتەردى، ەش­كىم بۇل جو­نىندە بىلگەن جوق».

تاعى ءبىر اڭىزدا وش جەرى سۋىمەن قوسا اسپانعا كوتەرىلدى دەپ ايتىلادى. اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى ەلشىسى (س.ع.س.) مەشىتكە كىرىپ، ەكى راكات ناماز وقىدى، ازى­رەتى سۇ­لەي­مەننىڭ تازا رۋحىنا كوڭىل بۇر­عان اللا تاعالانى ماقتاپ دۇعا وقى­دى جانە كۇناھار­لاردىڭ، ب ۇلىك­شى­لەردىڭ جانە ارامزا ادامداردىڭ كۇنا­لارىن كەشىرۋدى، تاۋدى ءوز ورنى­نا قويۋدى سۇرادى. ازىرەتى جابى­رەيىل تاۋدى ءوز ورنىنا بەكىت­تى. اللا تاعا­لانىڭ ەلشىسى سول مە­شىت­تەگى تاس­قا قولىنىڭ جانە ماڭ­دايىنىڭ ءىزىن قالدىردى. ەگەر قايسىبىر دىنگە سەنگەن كىسى مەشىتكە كىرىپ، ەكى راكات ناماز وقىسا جانە سول كيە­لىنىڭ (مۇحاممەد پايعام­بار­­دىڭ – ن.ب.) قالدىرعان قا­سيەت­تى بەلگىسىنە تاعزىم جاساسا، بۇل ا­دامدى قيامەتتە تىرىلگەندە تو­زاق­­تىڭ وتى شارپىمايدى، (اللا تاعالانىڭ) ەلشىسى (س.ع.س.) ونى قۇت­قارادى جانە پەيىشكە كىرگىزەدى».

ميعراج تۋرالى اڭگىمە قوجا احمەت ياسساۋيگە بايلانىستى ءدىني اڭىزدى ەسكە تۇسىرەدى. ءدىني راۋاياتتاردا مۇنداي بايان بار. مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) ميع­راجعا كوتەرىلىپ بارا جات­قاندا، ءۇش ادامنىڭ رۋحىن كورىپتى. ازىرەتى جابىرەيىلدەن «بۇلار – كىم؟» دەپ سۇراسا، ازى­رەتى جابىرەيىل: «بۇلار ءسىزدىڭ ۇم­بەتتەرىڭىز. ءبىرى – يمام اع­زام، ەكىنشىسى – عاۋسىل اعزام، ءۇشىنشىسى قوجا احمەت» دەپ جا­ۋاپ بەرگەن. ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن «مەككەدە – مۇحاممەد، تۇركىستاندا – قوجا احمەت» دەگەن ءسوز وسىنداي اڭىزداردان كەلىپ شىقسا كەرەك.

قىرعىزدار وش­تى ەكىنشى مەك­كە دەپ ەسەپتەيدى. بۇعان يبرا­گيم، سۇلەيمەن جانە مۇحاممەد پايعامبارلار (س.ع.س.) تۋرالى ەل اۋزىنداعى ءاپسانالار سەبەپ بولعانى ءسوزسىز.

ل.زيمين ماقالانىڭ تۇسىندىر­مەلەرىندە ەل اۋزىنداعى اڭگىمە­لەر­گە سەنە بەرمەۋ كەرەكتىگىن، مۇحاممەد پايعامبار دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، 200 جىلدان كەيىن دىندە جىك پايدا بولىپ، سونى اۋىز­دىقتاۋ ءۇشىن اڭگىمەنى پاي­عام­باردىڭ اتىنان بايانداۋ ادەت­كە اينالۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكە سالعان. اۆتور عىلىمي ءىس-ساپارى كەزىندە سۇلەيمەن تاۋدا كورگەندەرىن: «تاحتى-سۇلەيمانعا الدەنەشە رەت بارعانىمدا، ەشكىم ماعان مۇحاممەدتىڭ ءىزىن كورسەتە العان جوق، ەسەسىنە سۇلەيمەن قالدىرعان ىزدەردى قادام باسقان سايىن كورسەتىپ جاتتى. وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا وشقا كەلگەن ششەربينا-كرامەرەنكو مىرزا تۇزەمدىكتەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا سۇلەيمەننىڭ تاۋعا كەلگەندەگى ءىزىن ەگجەي-تەگجەيلى سۋرەتتەگەن. بىراق مۇحاممەد قالدىرعان ءىزدى كورسەتتى دەپ ايتپايدى»، دەپ تىم قىسقا قايىرعان.

سانكت-پەتەربۋرگتەگى يمپە­را­تور­لىق كوركەمونەر اكادەميا­سىنىڭ جولداماسىمەن 1895-1897 جىلدارى ورتا ازياداعى كونە ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەگەن تاريحشى-ارحەولوگ، ارحيتەكتور، سۋرەتشى-كەسكىندەمەشى نيكولاي ششەربينا-كرامەرەنكونىڭ (1863-1913) سۇلەيمەن تاۋ تۋرا­لى اي­تىلعان «ورتا ازياداعى قا­سيەتتى مۇسىلمان اۋليەلەر جونىن­دە (ساياحاتتىق جازبالار جانە اسەرلەر)» اتى ماقالاسى 1896 جىلى سامارقاندتا جارىق كورگەن «سامارقاند وبلىسىنىڭ 1896 جىلعى انىقتاما كىتابى» دەگەن باسىلىمدا جاريالانىپتى.

«ەجەلگى وش عاجايىپ تاحتى-سۇلەيمان تاۋىنىڭ ەتەگىندە سوزىلىپ جاتىر، – دەپ جازادى ن.ششەربينا-كرامەرەنكو. – ەڭ عاجابى، مەنىڭ كورگەنىم، بۇل سارت­تاردىڭ كيەلى ورنى – سۇلەيمەن پاتشانىڭ مازارى جانە ۇيشىگى. بۇرالاڭداعان جارتاستى سوقپاقپەن كوزدەگەن بيىككە شىعىپ، مەن تۇنەرىڭكى وتىرعان مولدالاردى كوردىم. ولار ماعان سۇلەيمەننىڭ كەبىسشىسى تۇرعان دەلىنەتىن ۇڭگىردى كورسەتتى. ودان ءارى جارتاستاعى ەكى ويىقتى كورسەتتى. ايتۋلارىنشا، بىرەۋىنە سۇلەيمەن وسى جەردە دەم العاندا اياعىن سالىپ وتىرىپتى، ونىڭ ار جاعىندا تاس بار، وعان سۇلەيمەن وتىرعان سى­ڭايلى... جارتاستىڭ ارعى جاعىن­داعى سۇلەيمەننىڭ مۇردەسى بار جاقتان تاۋعا ويىلعان تاعى ەكى دوڭگەلەك ويىقتى كورسەتتى، بۇل جەردە سۇلەيمەن جۋىنادى ەكەن، سونداي-اق ونىڭ شيپالى قاسيەتى بار دەپ سانايدى. سوندىقتان سيىنۋشىلار اۋىرعان باستارىن ويىققا سالادى ەكەن. بۇلاردان جوعارى جەردە جاڭادان سالىنعان كىشكەنتاي مازار بار، سول جەردەگى جارتاستان ەكى جالپاق ويىقتى كورسەتتى، اراسى ءبىر-بىرىنەن ءبىر ارشىن، مۇنى سۇلەيمەننىڭ ناماز وقىعانداعى تىزەلەرىنىڭ ىزدەرى دەپ ايتتى. بۇل ويىقتاردىڭ ال­دىندا كىشىرەك ۇشەۋى بار، بۇلار – سۇلەيمەننىڭ كوز جاسى تام­شى­لارىنىڭ ءىزى».

ريسالادا حاير-ۋل-بۋلداندا (وشتا) ازىرەتى جابىرەيىلدىڭ (ع.س.) اياعىنىڭ 11 ءىز-تاڭباسى قالعانى دا جازىلىپتى. سونداي-اق باراكۋح تاۋىنا (سۇلەيمەن تاۋدىڭ تاعى ءبىر اتاۋى) 366 پايعامباردىڭ جانە اللا ەلشىلەرىنىڭ تابانى تيگەن دەپ ايتىلادى دا، ماقالا: «ازىرەتى مۇحاممەد جۋرجانيدەن (وعان اللا رازى بولسىن) بىزگە جەتكەندەي، وش جەرىندە جەر­لەن­گەن اۋليە كىسىلەردىڭ، شەيح­تەر­دىڭ، ۇلەمدەردىڭ، جاقسى ادام­داردىڭ، پايعامبارلاردىڭ، ءدىن تاراتۋشىلاردىڭ سانىن ءبىر اللادان باسقا ەشكىم بىل­مەيدى، اللا اقيقاتتى وتە جاق­سى بىلەدى»، دەپ اياقتالادى. انى­عىندا، وش ما­ڭايىندا جۇرت سيىن­عان اۋليە­لەر كوپ. جوعارىدا اتال­عان­دار­دان باسقا بەلگىلىلەرى – ىدى­رىس پايعامباردىڭ كۇمبەزى بار، ال ەندى ايۋب پايعامبار شي­پالى سۋىنان دەنەسىندەگى جارا­دان ايىققان جەردە قازىر جالالاباد ءساناتوريى حالىققا قىزمەت كورسەتۋدە.

نازاربەك بايجىگىتوۆ،

قىرعىز رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى «قىرعىز تۋى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى،

ارنايى «Egemen Qazaqstan» ءۇشىن

بىشكەك