قازاقستانداعى كوشباسشىلىق قابى­لەتى كەڭىستىك تۇرعىسىنان جاڭا استانا نۇر-سۇلتاندا ايقىن كورىنىس تاپقان. ەلوردانىڭ كوشىرىلۋى مەن قۇرىلىسى – جاڭا كوزقاراستىڭ كورىنىسى. مەملەكەتتىڭ باسىنان وتكەرىپ جاتقان قيىندىقتارى، ىشىندەگى داعدارىس، جاڭارۋعا بەيىمدەلۋ الدىندا، اسىرەسە جاستار ءۇشىن ۇزاق مەر­زىمدى ساياحات جاساۋدىڭ ءبىر تالپىنىسى بولدى. جاڭا استانانىڭ داستانىن بايان­داماس بۇرىن مىنا ماڭىزدى وزگەرىستى ەسكە العان ءجون بولار. ن.نازارباەۆتىڭ ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتۋ جونىندەگى شەشىمىنەن كەيىن «استانا» اتالاتىن باس قالانىڭ اتى «نۇر-سۇلتان» بولىپ وزگەردى. «استانا» ءسوزى نەگىزىندە قازاق تىلىندە «باس قالا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. سول سەبەپتى ەرتە مە، كەش پە ەل استاناسى ءۇشىن جاڭا اتاۋ تاڭدالاتىنى تۇسىنىكتى ەدى. بۇل ماسە­لەدە قازاقستان باسشىلىعى تۇڭعىش پرە­زيدەنتتىڭ ەسىمىن تاڭدادى.

استانانى كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعاندا تۇركيانىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى سۇلەيمەن دەميرەل بىلاي دەگەن ەدى: «قازاقستاننىڭ استاناسى وزگەرمەس بۇرىن بىرنەشە رەت كەزدەستىك. ول كەزدە كەيبىر سىندار ايتىلىپ جاتتى. جاڭا قالا سالۋدىڭ ورنىنا وعان جۇمسالاتىن قارجىنى نەگە ەلدى دامىتۋ جۇمىستارىنا قولدانباسقا دەگەن سياقتى. بىراق ءبىز وعان ۇنەمى قولداۋ كورسەتتىك. جاڭا قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ ەڭسەسى تىك، ءوز وزىنە سەنىمدى بولۋى ءتيىس». تاۋەلسىزدىكتىڭ التىن بەسىگى بولعان الماتى ورىنبور مەن قىزىلوردا قالالارىنان كەيىن 1929 جىلى استانا مارتەبەسىن الىپ، قارقىندى دامىعان ەدى. 1994 جىلى ەل استاناسىن ارقا تورىنە كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعاندا ن.نازارباەۆ بۇل شەشىمدى حالىقتىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ كورىنىسى، ەركىندىككە دەگەن سەنىمى، كەلەشەككە دەگەن ءۇمىتىنىڭ سيمۆولى دەپ سيپاتتاعان بولاتىن. وسى­عان وراي س.دەميرەل ن.نازارباەۆ پەن اتاتۇرىك اراسىنداعى ۇقساستىققا نازار اۋدارتقان سوزىندە ۇلت-ازاتتىق كۇ­رەستەن كەيىن تۇركيا استاناسىنىڭ ىس­تانبۇلدان انكاراعا كوشىرىلۋى مەن قازاقستاننىڭ استاناسىن اۋىستىرۋى اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق ەكەنىن باسا كورسەتكەن ەدى.

تۇركيادان قازاقستانعا العاش رەت رەسمي ساپارمەن كەلگەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حيكمەت چەتين دە وسىعان ۇقساس پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن. الماتىدا ن.نا­زارباەۆپەن بولعان كەزدەسۋىندە استانانىڭ اقمولاعا كوشىرىلەتىنى تۋرالى اڭگىمە بولادى. ح.چەتين نازارباەۆقا قاراپ: «مىناداي اسەم قالانى تاستاپ، قايدا باراسىز؟» دەيدى. سوندا ن.نازارباەۆ ك ۇلىپ: «سىزدەر ىستانبۇلدى نەگە تاستاپ كەتتىڭىزدەر؟ الماتى ەلدىڭ قيىر شەتىندە. مەن ەلىمدى تولىقتاي باسقارا الۋىم ءۇشىن دەموگرافيالىق قۇرىلىمدى رەتتەپ، ەلدىڭ ورتاسىنا بارۋىم كەرەك»، دەپتى. جاڭا استانانىڭ قۇرىلۋىندا تەك انكارا عانا ەمەس، رەسەي، اقش، جاپونيا، قىتاي سەكىل­دى باسقا ەلدەردىڭ ۇقساس شەشىمدەرى دە قاراستىرىلدى. قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى ءوزىنىڭ ءتولتاڭباسى ارقىلى ەلدىڭ وتكەنى مەن كەلەشەگىن، شىعىس پەن باتىستىڭ سينتەزىن سيمۆولدايدى. حالىقتاردى بىرلەستىرگەن «شاڭىراق»، جەردىڭ بايلىعى مەن جومارتتىعىن بىلدىرەتىن «التىن ماساق»، دامۋ مەن العا باسۋدى بىلدىرەتىن «بارىس» كەسكىندەرى، بەيبىتشىلىك پەن سەنىمگە قامال بولعان «تاس دۋال» جاڭا استانانىڭ ءتولتاڭباسىن قۇرايدى.

قيالدان – شىندىققا

ەل استاناسىن الماتىدان وبلىس ور­تا­لىعى بولعان شاعىن قالا اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قازاقستاننىڭ ۇشى-قيىرسىز دالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان بۇيىعىلىق پەن «بارعا قاناعات» تۇسىنىگىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى.

ن.نازارباەۆتىڭ قانداي باعدار ۇس­تان­عانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ونىڭ ەلىنە دە­گەن كوزقاراسىن ەسكە ءتۇسىرۋ كەرەك. ن.نا­زار­باەۆ بىلاي دەيدى: «قازاقستان – ءبىزدىڭ وتانىمىز. اتامەكەن بار جاعىمەن، تا­بي­عاتىمەن، اۋاسىمەن اللانىڭ بىزگە بەر­گەنى. وتاننىڭ جاقسى-جامانى بول­­­­مايدى. اتا-بابامىز بىزگە قالاي قال­­­­دىرسا دا ءبىز وتاندى سول كۇيىندە سۇيەمىز...».

شىنىندا دا قيىن شەشىم بولعانىن ايتۋ كەرەك. ويتكەنى ەل تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان، تابىس كوزدەرى شەكتەۋلى جانە ەڭ باستىسى تالاي جىلعا سوزىلعان قىسىم جۇيەسى وي-سانادان الاستالماي تۇرىپ، وسىنداي شەشىم قابىلداندى. ەل استاناسىنىڭ الماتى سەكىلدى كسرو كە­زەڭىندە برەندكە اينالعان قالادان اۋا-رايى قولايسىز شاعىن شاھارعا كوشى­رى­لەتىنى حابارلاندى. مۇنىڭ قانداي پىكىر­تالاس تۋدىرعانىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

استانانى كوشىرۋ تۋرالى شەشىم تا­ۋەلسىزدىكتەن كەيىن قازاقستان ءۇشىن بول­­­سىن، وسى شەشىمدى قابىلداعان ن.نا­زارباەۆ ءۇشىن بولسىن، مۇمكىن­شى­لىكتەر مەن قاۋىپتەردى ءبىر جەرگە جيناق­­تاعان، ومىرلىك ءمانى بار بەتبۇرىس نۇكتەسى بولدى. بۇرىنعى استانا الماتى تۇرمىستىق ديناميكاسى مەن ءومىر سالتى تۇرعىسىنان قازاقستان ازاماتتارى ءۇشىن وزىندىك سيمۆول بولاتىن. جاڭا استانا تۋرالى پىكىرگە ادامداردىڭ بويىن ۇيرەتۋ وڭاي بولماسى انىق ەدى. جانە استانانىڭ قايدا كوشىرىلەتىنىن انىقتاۋ جەكە باستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قاجەت ەتتى. باسشىلىق دەڭگەيىندە بۇل پىكىردى العاش ەستىگەندەر كوبىنە كەلەشەككە دەگەن الاڭداۋشىلىق­تى سەزىنەتىن. ەلدىڭ ەسىن جيناپ، بەلگىلى ءبىر مىندەتتەر ورىندالۋى ءۇشىن قۇرىلىم­دىق جانە ينستيتۋتتىق جۇيەدەگى كوپتە­گەن پروبلەما شەشىلمەي جاتقاندا جاڭا استانا يدەياسى بىرەۋلەر ءۇشىن الىستا مەنمۇندالاعان، قول جەتپەس ارمان سە­كىلدى كورىنەتىن. ەلدەگى ەكونوميكالىق جاعداي، تابىس كوزدەرى مەن قوعام كۇتكەن الەۋمەتتىك جاردەمدەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى كوپتەگەن ساياساتشىنىڭ استانانىڭ كوشى­رىلۋىنە قارسى شىعۋىنا سەبەپ بولدى. ونىڭ ۇستىنە الماتى استانا رەتىندە تالاي ءان-جىرعا، كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىنا ارقاۋ بولعان قالا ەدى.

ال ن.نازارباەۆ قارجى جەتىسپەۋشىلى­گىن جەلەۋ ەتۋ ەلگە جاڭارۋ مەن وزگەرىس اكەل­­مەيتىنىن جاقسى بىلەتىن. ول تاباندى تۇر­­دە نىق قاداممەن جاڭا استانا يدەياسىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلدى. وسى ماقساتتا العاش رەت 1993 جىلى سويلەگەن سوزىندە ەل استاناسىن الماتىدان باسقا قالاعا كوشىرۋ كەرەكتىگىن مالىمدەدى. كەيبىرەۋ­لەر ء«بىز الدە جاڭىلىس ەستىدىك پە؟» دەپ جات­­­قاندا، كوپ كىسى تاڭدانىسىن جاسىرا ال­ما­عان بولاتىن. بۇل تاقىرىپتىڭ 1994 جىلى پارلامەنتتە ەكى رەت كوتەرىلۋىنە قاراماستان، ساياسي جۇيەدەگى كوپتەگەن بەل­­سەندى تۇلعالار مۇنىڭ بىرنەشە جىل ىشىن­دە جۇزەگە اساتىن جوبا ەكەنىنە سەن­بەدى.

ن.نازارباەۆ بۇل تۇرعىداعى تابان­دى ۇستانىمىن 1994 جىلدىڭ 6 شىل­دەسىندە العاش رەت «استانا اقمولا قالا­سىنا كوشىرىلۋى ءتيىس» دەگەن مالىم­دەمەسىمەن ناقتى كورسەتكەن ەدى. ءسو­زىن باستاعاندا ءوزىنىڭ تەبىرەنىسىن جاسىرا الماعان ن.نازارباەۆ بارلىق سەبەپ­تەردى بايانداپ، استانا ماسەلەسىندە 32 كري­تەري بەلگىلەگەندىكتەرىن، بۇل كري­­تە­ري­لەردىڭ بارلىعىنا اقمولا قالا­سىنىڭ سايكەس كەلەتىنىن باسا كور­سەت­كەندە پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تولىق­تاي باسىمدىق تانىتقان ەدى. ەڭ باس­تى سەبەپ رەتىندە اقمولا قالاسىنىڭ بار­لىق گەوگرافيالىق ايماقتارعا بىردەي قاشىقتىقتا، ەل ورتالىعىندا ورنالاسۋى ەسكەرىلدى. سوعان قاراماستان، پارلامەنت زا­لىنداعى قول شاپالاقتاۋلاردىڭ ورنىن ۇنسىزدىك باسقان ەدى.

بۇل پروتسەسس 1996 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ استانانى باسقا قالاعا كوشىرۋ تۋرالى شەشىمىمەن جۇزەگە استى. ال شامامەن ءبىر جىلدان كەيىن 1997 جىلدىڭ 20 قازانىندا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ بۇل تۋرالى جارلىعى جاريالاندى. ەندى كەرى شەگىنۋگە بولمايتىن قاداممەن باستالعان جەتىستىك داستانى بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ كوز الدىندا جۇزەگە اسىپ جاتتى.

جاڭا استانانىڭ كەيبىر شاعىن اۋداندارىندا ءۇي سالىنۋ ءۇشىن جينالعان 60 ميل­ليون اقش دوللارى بۇگىنگى قازاق­ستاننىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى مەن ەلورداعا جۇم­سالعان بارلىق قارجىنى ەسكەرگەندە، بالكىم، ەلەۋسىز كورىنەر. بىراق سول كەز­دەگى شارتتاردا ۇلكەن ماڭىزى بار ەدى. شىندىعىندا، قازىر استانانى سالعان ءىرى حولدينگتەر، شەتەلدىك ينۆەستورلار وسى ماڭىزدى نارسەنى ەشقاشان ۇمىتپاۋى ءتيىس.

ن.نازارباەۆ 2000 جىلدارعا اياق باس­قاندا تۇركيا مەن اقش-تان باسقا قاتار، ساۋد ارابياسى سەكىلدى تاياۋ شىعىس جانە پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردەن قارجىلىق كومەك پەن ينۆەستور تارتۋدى جاقسى بىلەتىن. ءوزى كورسەتكەن بۇل باعدار ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەردە دە كورىنىس تاۋىپ جاتتى. قاتار مەملەكەتى سالدىرعان نۇر استانا مەشىتى، تۇركيانىڭ ينۆەس­تيتسياسىمەن سالىنعان «استانا تاۋەر» بيزنەس ورتالىعى جانە تاعى باسقالارى از مەرزىم ىشىندە استانانىڭ قۇرىلىسى ءۇشىن ءوز قارجى كوزدەرىنىڭ جينالۋىنا ۋاقىت ۇتتىرعان ەدى. قازىرگى تاڭدا استانانى سال­عان اقىل-ويدىڭ 100%-ى جەرگىلىكتى جانە ۇلتتىق، ال جۇمسالعان بيۋدجەتتىڭ 70%-ى مەملەكەتتىڭ ءوز قارجىسىنا سايكەس كەلەدى. بۇل – بىرنەشە جىلعا سوزىلعان بيۋ­روكراتيالىق كەدەرگىلەرگە مويىماس­تان، العا قويعان ماقساتىن ۇدايى كەڭەيتىپ جولعا شىققان كوشباسشىلىقتىڭ ءوزىن كورسەتكەن كۇندەر بولاتىن...

تەك سول ۋاقىتقا دەيىن بولعان كەي­بىر جايتتار ن.نازارباەۆتىڭ كوشباس­شى­لىعىن ناقتى تۇردە كورسەتۋ تۇرعىسىنان اسا ماڭىزدى. بىرنەشە جىل ىشىندە تولىق­تاي دەرلىك جاڭادان سالىنعان ءبىر استانا... البەتتە، قيىندىقتارمەن دە كۇرەس جۇرگىزىلدى. استانانىڭ تۇساۋكەسەر سالتاناتى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلكەن جيىن وتكىزەتىن زال مەن الاڭ كەرەك بولاتىن. وكىلەتتى فيرمانىڭ قۇرىلىستى اياقتاي المايتىنى تۇسىنىكتى بولعاندا، قۇرىلىس نىسانى باسقا فيرمالارعا بەرىلدى. الاڭدى تازالاپ، رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن ارنايى اسكەري بولىمدەردەن دە كومەك الىندى. ەندىگى كەزەكتە اشىلۋ سالتاناتى ءۇشىن استاناعا كەلەتىن شەتەلدىك قوناقتاردى كۇتىپ، قوناق ەتۋ ماسەلەسى تۇردى. 15 كۇن ىشىندە 5 جۇلدىزدى قوناقۇيدى سالۋ ارينە، مۇمكىن ەمەس. ن.نازارباەۆ زاڭدارعا ارنايى وزگەرىس ەنگىزىپ، ەلگە ءبىر رەتتە ەڭ كوپ دەگەندە 500 جۇمىسكەردى اكەلۋگە بولاتىنى جونىندەگى باپتىڭ ۋاقىتشا تۇردە كۇشىن جويىپ، ادام سەنبەس ءىس باستاۋعا بەل بۋ­دى. بۇل جۇمىستى تۇرىك كومپانيالارى اتقاراتىن ەدى. ولار وسى شەشىمنەن كەيىن 3000 جۇمىسشى اكەلىپ، «ينتەر-كونتينەنتال» قوناقۇيىن دايىنداپ ءبىتتى. ءتىپتى ن.نازارباەۆ قۇرىلىستى ءجيى-ءجيى تەكسەرىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ءليفتى بۇزىلىپ قالىپ، قيىن ساتتەر دە باستان وتكەن بولاتىن.

شامامەن ەكى جىل ىشىندە ۇكىمەت پەن باسقا ماڭىزدى مەكەمەلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقمولاعا كوشىرىلىپ، 1997 جىل­دىڭ 8 قاراشاسىندا مەملەكەتتىك قىز­مەتكەرلەردىڭ الدىڭعى لەگى جاڭا استا­ناعا كەلە باستادى. استانانىڭ مار­تەبەسى رەسمي تۇردە 1997 جىلدىڭ 10 جەل­­توقسانىندا جاريالاندى. اقمولا قالاسى ەل استاناسى دەپ جاريالانىپ، عي­ما­راتتار بوي تۇزەي باستاعاندا قالانىڭ اتىن اۋىستىراتىن ۋاقىت تا جەتكەن ەدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءبىر كۇنى ءتۇن جارىمدا «استانا» دەگەن اتاۋدى تاپتى. اعىل­شىن جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلۋى قا­زاق تىلىندەگىدەي «استانا» بولىپ جازىلادى. قىسقا ءارى، اسەرلى. اقىرىندا 1998 جىلدىڭ 6 مامىر كۇنى اقمولانىڭ اتى استانا دەپ اۋىستىرىلدى. 1999 جىل­دىڭ 10 ماۋسىم كۇنى رەسمي تۇردە اشىلۋ سالتاناتى ۇيىمداستىرىلدى.

ورتاقتاستىرۋشى باعدار

استانا قالاسىنىڭ الەم مويىندا­عان جاڭا ەل ورداسى بولۋى ءۇشىن ن.نا­زارباەۆتىڭ ۇزاق ءارى مۇقيات دايىندىق پروتسەسىن جۇرگىزگەنى بايقالادى. ونىڭ 1994 جىلدان باستاپ اقمولاعا جۇيەلى تۇردە، كوبىنە اپتاسىنا ءبىر رەت كەلىپ-كەتۋى ‒ كوشباسشىنىڭ حالىققا جاڭا باعدار ۇسىنار كەزدە ەڭ الدىمەن بۇل باعدارعا ءوزىنىڭ سەنۋى كەرەكتىگىن كورسە­تەتىن جارقىن مىسال.

ن.نازارباەۆ سول كەزەڭدە باسقا ايماق­تارعا دا ساپارى بارىسىندا ەل ازا­مات­تارىنىڭ الماتىنىڭ كەيبىر ايماق­تارعا الىس ەكەندىگى جونىندەگى شاعىم­دارىن ەستيتىن. ءتىپتى كەيدە ەلدى سوزگە تار­تۋ ءۇشىن «استانا حالىق ءۇشىن اسا ما­ڭىزدى! سولاي ەمەس پە؟» دەگەن تۇردەگى باستاما­شىل ساۋالدار دايىنداپ قوياتىن. ەل استاناسىن كوشىرۋگە شەشىم قابىلدانا قالعان جاعدايدا ازاماتتاردىڭ قانداي نارسەلەرگە نازار اۋداراتىنىن ولاردىڭ اۋىزشا ايتقان پىكىرلەرى مەن جازباشا تالاپتارىنان ۇعىنۋعا تىرىساتىن.

قازىرگى قازاقستان استاناسى ءۇشىن نە­گە جازىق دالا ورتاسىنداعى وسى ءبىر شا­عىن قالا تاڭدالدى دەلىنەر بولسا، مۇنىڭ باستى سەبەپتەرى اراسىندا اقمولا قالاسىن قورشاپ تۇرعان سۇلۋ تابيعات، وسىمدىك الەمى، سۋ الاپتارى كورسەتىلەر ەدى. قالانىڭ باتىسىندا ورنالاسقان قور­عالجىن قورىعى، شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان ەرەيمەنتاۋ سىلەمدەرى، تالاي اڭىزعا ارقاۋ بولعان بۋراباي كولى بۇلاردىڭ ەڭ باستىلارى بولاتىن. اري­نە پروبلەمالار دا جوق ەمەس ەدى. مى­سالى، ماسا مەن قالدىق سۋ پروبلەماسى اقمو­لانىڭ حالىق ءجيى ايتاتىن كەمشىن تۇستارى بولاتىن. بىراق ن.نازارباەۆ بولاشاقتا اسەم قالا سالۋ ءۇشىن ونى قور­شاپ تۇرعان سۇلۋ تابيعاتتىڭ دا ماڭىزدى ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. بولماسا، الماتى سەكىلدى ۇلكەن سۇرانىسقا يە قالادان قىستا -40 گرادۋس سۋىق، ال جازدا +40 گرادۋس ىستىق بولاتىن جەرگە استانانى كوشىرۋ وڭاي بولماسى انىق ەدى. سوعان قاراماستان، استانانى كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قازاقستان پارلامەنتىنەن ءوزى كۇتكەننەن دە جىلدام، ءارى قيىندىقسىز ءوتتى. دەپۋتاتتاردىڭ باسىم بولىگى استانانى كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانسا دا، بۇل كەم دەگەندە 25-30 جىلدا زورعا جۇزەگە اسادى دەپ ويلاعانى تۇسىنىكتى ەدى. بالكىم، وسى مەرزىم ىشىندە شەشىم وزگەرەر، نەمەسە ناتيجەسىز قالار دەپ ويلاعاندار دا از ەمەس بولاتىن. بيزنەس الەمىنىڭ، ءتۋريزمنىڭ، ءتىپتى «زاماناۋيلىقتىڭ» ولشەمى رەتىندە قابىلدانعان الماتى سە­كىلدى قالا ەندى استانا مارتەبەسىن جوعال­تاتىن ەدى. مۇنداي كوزقاراستار اراسىندا كەرتارتپالىق تا سەزىلىپ قالاتىن. وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، كۇشتى ەرىك-جىگەر مەن حالىق جىلى قابىلدايتىن ءبىر باعدار قاجەت بولدى.

ن.نازارباەۆ جاڭا استاناعا تەك باس­قارۋشىلىق تۇرعىدا باعدار بەرىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار قۇرىلىستاردىڭ ديزاينىنا دا باعىت-باعدار بەرىپ، وزىندىك ۇلەس قوستى. ۇلتتىق مۋزەي، قابىلداۋ زالى، سۋبۇرقاقتار، مەيمانحانالار جانە تاعى باسقا كوپتەگەن تۋىندىنىڭ ارحي­تەكتۋراسىنا قاتىستى نەگىزگى سىزبا-نوبايلاردى دايىندايتىن. ال سودان كەيىن بۇل سىزبا-نوبايلاردى ساۋلەتشىلەر كاسىبي تۇرعىدا وڭدەيتىن. ول سونداي-اق، ءوزى ايتقان پىكىرلەردى ماماندار قول­داماعان جاعدايدا، قابىلداتۋعا تىرىسىپ، باس­تىرمالاتپايتىن. ونىڭ باستى ماقساتى ‒ مامانداردى باعىتتاۋ جانە قالانىڭ جالپى بەينەسىن كورسەتۋ بولاتىن. ءتىپتى وسى سالادا ەڭبەك ەتكەندەرگە بەرىلەتىن توسبەلگىنى دە تىكەلەي ءوزى جو­بالاعان ەدى.

ن.نازارباەۆ استاناعا جاڭا تەحنولو­گيالار دا سايكەس كەلۋى كەرەك دەپ سەنەتىن. 300-دەن استام ىقپالدى قۇرىلىس كومپا­نياسىنىڭ قالانىڭ نىشاندىق عيمارات­تارى مەن ينفراقۇرىلىمدارىنا قوسقان ۇلەسى ادامداردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتىپ جاتتى.

استانانىڭ باس قالاعا اينالۋىندا بوي كوتەرگەن عيماراتتار جوعارعى بيلىكتىڭ ستراتەگيالىق باعدارىن دا كورسەتەتىن. ن.نازارباەۆ بۇل ماسەلەدە قالانىڭ جەر­گىلىكتى مادەنيەتىن دە ەسكەرەتىن. جاڭا استانا تەك قانا عيماراتتارىمەن نەمەسە ولاردىڭ اسەم سالتاناتىمەن الەمنىڭ نازارىن وزىنە ۇزاق اۋدارا قويماسى انىق ەدى. بۇل باعدار زاماناۋي ۇردىستەر مەن ءداستۇرلى نارسەلەردى ءبىر جەردە ۇستاپ تۇرۋعا نەگىزدەلگەن بولاتىن.

ماسەلەنىڭ باسقا ءبىر جاعى، ن.نازار­باەۆ وسىناۋ ماڭىزدى شەشىمىندە تەك كوپشىلىكتىڭ پىكىرىنە عانا ەمەس، عىلىمي نەگىزدەرگە دە جۇگىندى. سول كەزەڭدە كوپ­تەگەن كوشباسشى ۇعىنۋعا قينالعان «جۇيە كوزقاراسى» تەورياسىنىڭ باس­تى قا­عيدالارىن قولدانۋعا تىرىستى. مىڭ­داعان جىلدىق تاجىريبەگە سۇيەنەتىن باس­قارۋ وي-پىكىرىنىڭ عىلىمدانۋ پرو­تسە­­سىندەگى ەڭ ۇلكەن قادامىنىڭ ءبىرى ‒ جۇيە كوزقاراسى بولىپ تابىلادى. الەۋ­مەتتىك عىلىمدارعا بيولوگيا سا­لا­­سىنان بۇل كوزقاراس قازىرگى باسق­ارۋ مەن ساياساتتانۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى تاقى­رىپ­تارىنىڭ بىرىنە اينالدى. ن.نازارباەۆ مىنە وسىنداي كوزقاراس ارقىلى استانا قالاسىن دامىتۋ ينستيتۋتىن قۇردى. ­       «...استانا جۇيەلى تۇردە العا باسۋى ءتيىس. كوز­دەگەن ماقساتقا جەتۋدىڭ باستى شارتى ‒ جۇيەلى كوزقاراس. جۇيەلىلىك تەك استانا ءۇشىن عانا ەمەس، باسقا قالالار ءۇشىن دە اسا قاجەت. قالا كوپ بولىكتەن تۇراتىن كۇردەلى اعزا سەكىلدى، ونى باسقارۋ ءوز الدىنا ءبىر عىلىم…».

بۇل تۇرعىدا «اعزا» ءسوزى جۇيە كوز­قاراسىنىڭ وزەگى ىسپەتتى. ادام دە­نەسى سەكىلدى قالالاردىڭ دا وزىنە ءتان ەرەك­شەلىكتەرى مەن جۇيەسى بولادى. ن.نازار­باەۆ وسى جۇيەلەردى ەكونوميكا، قۇرىلىس، ينفراقۇرىلىم، تاسىمال، ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت جۇيەلەرى دەپ بەلگىلەيدى. ن.نازارباەۆتىڭ جۇيە كوزقاراسى سول كەزدەگى قيىندىقتارعا قاراماستان، وتە ىقپالدى جۇمىس ىستەدى. سونىڭ ناتي­جەسىندە، 1999 جىلى يۋنەسكو استاناعا «الەم قالالارى بەيبىتشىلىك ءۇشىن» دەگەن جوعارى ماراپاتىن بەردى.

وسى جۇيەلەر دامىعان سايىن قالانىڭ برەند بولارلىق ماڭىزى دا ارتا ءتۇستى. جىل سايىن ەلدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان مىڭداعان ادامنىڭ استاناعا كەلىپ، ەلدىڭ كەلەشەگى مەن باعىتىن ۇعىنۋعا تىرىسۋى، كەڭ دالا تورىندەگى وسى ءبىر ورتالىقتىڭ ورتاقتاستىرۋشى ءرولىن دە كورسەتەدى.

استاناعا ساپارىمىز كەزىندە (اسىرەسە كوكتەم مەن جاز ايلارىندا) بايتەرەك، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايى، ۇلت­تىق مۋزەي جانە باسقا دا ساۋلەت ەسكەرت­كىشتەرىنە كىرگەندە ەڭ الدىمەن نازارىمىزدى ەرەكشە اۋداراتىن نارسە – بالالار. اتا-انالاردىڭ بالالارىن وسىندا ەرتىپ كەلىپ، وسى ماقتانىش سەزىمىن ولارعا دا سەزىندىرۋگە تىرىساتىنىنا كۋا بولاتىنبىز. ۇلتتىق مۋزەيدە ۇلكەن التىن بۇركىتتىڭ استىندا ماڭعاز تۇردە سۋرەتكە تۇسكەن ءبىر قازاق بالاسىنىڭ بىزگە بۇرىلىپ: «بۇل ءبىزدىڭ قىرانىمىز!» دە­گەنىن ۇمىتۋ استە مۇمكىن ەمەس. بۇل ەل­گە العاش كەلگەن كىسىلەر استاناداعى ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىندە ەڭ الدىمەن وسىن­­داي سەزىم مەن كورىنىسكە كۋا بولادى. بۇل جايتتار استانانىڭ تەك ساۋلەتتى عي­ما­رات­تارىمەن عانا ەمەس، رۋحاني اۋانىمەن دە وزگەشە مانگە يە ەكەنىن كورسەتەدى.

جاڭا استانانىڭ العاشقى حالىق­ارالىق ءىس-شاراسى تۇركى الەمىنىڭ باسىن قوسقان جيىن بولدى. بۇل كەزدەي­سوق­تىق پا، جوق الدە ن.نازارباەۆ كوشباس­شىلىعىنىڭ جوسپارلى قادامى ما، ول جاعى بەيمالىم. وسىلايشا تۇركيا پرەزيدەنتى سۇلەيمەن دەميرەل، قىر­عىزستان پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ، تاجىك­ستان پرەزيدەنتى ە.راحمونوۆ جانە وز­بەكستان پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ جاڭا استانانىڭ ماقتانىش تۋعىزار العاشقى كورىنىسىن بىرگە تاماشالادى. ن.نازارباەۆ بۇل جەردە ايماقتىڭ ءبىرتۇتاستانۋىنا ماڭىز بەرەتىنىن، بىراق قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيادان اسىپ، ەۋرازيالىق ەلگە اينالعانىن دا باسا كورسەتكەن بولاتىن.

جاڭا استانانىڭ العاشقى جىلىندا ونى سۋپەر كونتينەنتتىڭ كوممۋنيكا­تسيا ورتالىعىنا اينالدىرىپ، جاڭا عا­­سىردا ەۋرازيانىڭ ەكونوميكالىق، تەح­نو­لوگيالىق جانە ينفورماتيكالىق اعىم­دارىن جاڭا استانا ارقىلى وتكىزۋ ماقسات ەتىلدى. بۇل ماقساتتىڭ 21 جىلدان كەيىن الەمنىڭ كوز الدىندا جۇزەگە اسۋى كورەگەن كوشباسشىلىقتىڭ ىقپالدى نا­تي­جەلەرىنىڭ تەك بىرنەشەۋى عانا بولاتىن.

كۇرشاد زورلۋ،

ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

(تۇركيا)