بىراق بىلتىر جازدا سۋ اقىسى ەداۋىر «ارزانداپ»، 705 تەڭگەگە ءتۇسىپتى. وسىلايشا قالتاسىنىڭ جۇقالىعىنا قاراماستان اۋىز سۋعا افريكالىق تاريفپەن اقى تولەپ وتىرعان اۋىلداعى اعايىن «ويما تازعا – ون تەڭگە، قىرما تازعا – قىرىق تەڭگەنىڭ» كۇيىن كەشىپ وتىر. بۇگىندە ارالبايدا 70 شاقتى ءۇي ءتۇتىن تۇتەتەدى. 2017 جىلدىڭ اياعىندا «وڭىرلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا ءار ۇيگە سۋ قۇبىرى تارتىلىپ، شاعىن اۋىلدىڭ تۇرعىندارى تايلى-تاياعى قالماي مارە-سارە بولىسىپ قۋانىپ قالعان. بۇرىن سۋدى وگىز اربا، تراكتورمەن تاسىپ ىشەتىن قاراشا جۇرت يىناعاشتان، وگىز اربادان قۇتىلىپ، كوزى اشىلعانداي بولىپ ەدى.

– ءۇيدى-ۇيگە سۋ كىرىپ تۇر. بۇرىن مۇنداي تۇسىمىزگە دە كىرمەپ ەدى. بىراق پايدالانعان سۋدىڭ ءار تەكشەسىنە 1000 تەڭگە تولەيمىز. قىستىڭ كۇنى جۇرت مالىن سۋارادى. قازىر باۋ-باقشا ەگۋدى دە مۇلدە دوعاردىق. نەمەرەلەرىمىزدى اپتاسىنا ءبىر رەت مونشاعا ءتۇسىرىپ الامىن، كىردى جەتىسىنە ءبىر رەت جۋامىز. جۇرتتىڭ كوبى ءبىر زەينەتاقىعا قاراپ وتىر. اۋىلداعى جۇمىستىڭ جايى بەلگىلى. مۇندا مۇعالىم، دارىگەر مەن اكىمدىك قىزمەتشىسىنەن باسقا ەشكىم ايلىق المايدى. توپتى بالانىڭ اۋزىنان جىرىپ، سۋعا ايىنا جوق دەگەندە 5-6 مىڭ، بولماسا 15-17 مىڭ تەڭگە تولەپ وتىرمىز. وسىعان ءىشىمىز اشيدى، – دەپ ناليدى زەينەتكەر ءسابيرا شايزادينا.

ءۇيدى-ۇيگە سۋ تارتىلىپ، دەر­بەس ەسەپتەگىش قۇرىلعى ور­نا­تىلعان سوڭ، ونىڭ اي­لىق باعاسىنان بەيحابار تۇر­عىن­دار العاشقىدا كۇنارا كىر جۋىپ، كۇنىنە عۇسىل الىپ، سۋدى ەمىن-ەركىن پايدالانىپتى. ءبىر اي وتكەن سوڭ بىرەۋگە 17 مىڭ، ەندى بىرەۋگە 21 مىڭ تەڭگە قارىزسىڭ دەگەن تىلدەي قاعاز كەلگەندە، جاعاسىن ۇس­تا­­عان جۇرت كوممۋنالدىق شارۋا­­­شى­لىقتىڭ سۇراعانىن امال­­سىز تولەگەن. «اۋزى كۇي­گەن ءۇرىپ ىشەدىنىڭ» كەبىن كيگەن ارال­باي­لىق­تار سودان ب­ەرى سۋدىڭ كرانىن ابايلاپ اعى­زۋ­دى ۇيرەندى.

– ۇيگە سۋ كىرگەلى كىر ماشينا­مىز­دى قوسىپ وتىرمىز، ۇيدە جۋى­نامىز، اجەتحانامىز دا ۇيدە. جاسى 70-تەن اسقان مەن سياقتى قارت ادامعا ىڭ­عاي­لى. ارينە مەملەكەتتىك باع­دار­لامانىڭ يگى­لى­گىن مۇلدەم كورمەي وتىرمىز دەۋ كۇنا بولار. بىراق ىرگەمىزدەگى اق­شى­­عا­ناق، الباربوگەت، كوكالات، تورعاي اۋىلدارى سۋعا نەبارى 30-اق تەڭگە تولەيدى. ءبىز 4 جىلدان بەرى قاراي 750-1000 تەڭگەدەن تولەپ كەلەمىز. العاش قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى. ون شاقتى كۇننەن سوڭ، نازىمبەك ءبايدىلدين دەگەن جىگىت كەلىپ، اۋىل ادامدارىن جيناپ، سۋدىڭ تەكشەسىنە 1000 تەڭگەدەن تولەيسىڭدەر دەپ باعاسىن قويىپ كەتتى. ءبىز مىنالارىڭ وتە قىمبات قوي دەپ ەدىك، تىڭدامادى. كەلىسىمشارتقا قول قويىڭدار دەدى، بىراق مەن وعان قول قويعان جوقپىن.

– وزگە اۋىلدىڭ جۇرتى تەكشە­سى­نە 30 تەڭگەدەن تولەيدى، ءبىز 1000 تەڭ­گەدەن تولەيمىز. بۇل قالاي؟ مۇن­داي باعانى قايدان الىپ وتىر­سىڭ­دار؟ – دەپ ەدىم، جاۋاپ بولمادى.

ودان كەيىن بىرنەشە رەت جيىن ءوتتى. اۋدان اكىمى كەلدى. سۋدىڭ باعاسىن انە تومەندەتەمىز، مىنە تومەندەتەمىز دەپ جۇر­گەن­دە ەكى جىل ءوتىپ كەتتى. سو­نى­مەن بىلتىر ماۋسىم ايىندا 705 تەڭگەگە ءتۇسىردى. ونى دا تۇسىنبەدىك. ودان كەيىن كۇزگە قاراي قىركۇيەك، قازانعا دەيىن 30 تەڭگەگە تۇسىرەمىز دەپ ەدى. سودان ءالى جوق. بىرنەشە رەت اۋدان اكىمىنە باردىق. اۋىل اكىمىنە دە ايتىپ جاتىرمىز. ەشقانداي وزگەرىس جوق. سودان بيىل ءساۋىر ايىندا 30 تەڭگەگە تۇسىرەمىز دەپ ەدى، ودان دا حابار جوق. ءوزىم سوڭعى ايدا 6 مىڭ تەڭگەدەي تولەدىم. ويتكەنى تراكتور، اربا بار، سۋدى پىلاكپەن تاسىپ الامىن. ەل ەڭ از دەگەندە ءبىر ايدا 3 تەكشەسىنە سۋ پايدالانادى. سۋعا كەتەتىن تولەماقىسىنىڭ الدى 16-17 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتەدى، – دەدى اۋىل اقساقالى حاميت اڭساعاي ۇلى.

اۋىل اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، اۋىل­­دا سۋ قۇبىرى بۇرىن دا بولعان. – 2017 جىلدىڭ 1 جەل­توقس­انىندا سونى قايتا قال­پىنا كەلتىرىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە بەردىك. كەيىن ءتاريفتى بەلگىلەۋ، مەنشىك قۇقىعىن انىقتاۋ سياقتى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. رەكونسترۋكتسيا اياقتالعاننان كەيىن نىسان اۋداندىق كوم­مۋ­نالدىق شارۋاشىلىق ءبو­لى­مى­نىڭ بالانسىنا بەرىلدى. كوپ ۇزاماي اۋداندىق تكش باسشىسى باستاعان توپ كەلىپ، اۋىل تۇرعىندارىمەن جيىن وتكىزدىك. سول جەردە تۇرعىنداردىڭ كەلىسىممەن اۋىز سۋدىڭ تاريفى 1000 تەڭگە بولىپ بەلگىلەندى. ءبىز بۇل باعانى قايدان الدىق؟ بۇرىن اۋىل ازاماتتارى سۋدى اشىق كوزدەردەن تراكتورمەن تاسيتىن. سول باعاعا! ياعني تۇرعىندار ءۇش تەكشە سۋدى 3000 تەڭگەگە ساتىپ الادى. سول جولعى جيىندا قاۋلى قابىل­دانىپ، ۋاقىتشا باعا بەكى­تىل­دى. تۇراقتى باعانى تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ دەپار­تا­مەنتى بەكىتكەنشە، وسىلاي بولا تۇرادى دەپ حالىققا تۇسىن­دىر­دىك. مۇنىمەن قازىر ءتيىستى ورىندار اينالىسىپ جاتىر. مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سۋبسيدياعا ىلىكسەك، سۋ باعاسى رەتتەلەدى، – دەدى اۋىل اكىمى.

اۋدان باسشىلارىنىڭ اي­تۋىنشا، اۋىزسۋ ءتاريفىن بەكىتۋ ماسەلەسى قازىر تابيعي مو­نو­پو­ليا­لار­دى رەتتەۋ جانە باسە­كەلەستىكتى قورعاۋ دەپار­تا­مەنتىندە قارالىپ جاتقان كورىنەدى. و باستا سۋ تاراتاتىن كەشەندى ۇستاپ تۇرۋ كەرەك بولعان سوڭ، تاريف باعاسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كەلىسىمىمەن 1000 تەڭگە بولىپ بەكىتىلگەن.

– بۇل بەكىتىلگەن تاريف. مەم­لەكەت بەكىتكەن. ءبىز تابيعي مو­نو­­­پوليالاردى رەتتەۋ دە­پار­­تا­مەن­تى­نە تاپسىردىق، سون­دا­عى ماماندار وزدەرىنىڭ ارنايى فورمۋلاسىنا سالىپ، ەسەپتەپ بەردى. وسى وڭىردەگى بار­لىق اۋىل ءدال وسىنداي قىم­باتشىلىقتان وتكەن. بۇعان بىردەن قول جەتكىزۋ قيىن. ول ءۇشىن كادىمگىدەي سۋبسيديا ءبولى­نىپ، سۋعا جۇمسالاتىن شى­عىن­نىڭ باسىم بولىگى مەملەكەت تاراپىنان تولەنۋى كەرەك. ياعني بۇل مينيسترلىكتە شەشىلەتىن شارۋا. ءبىز بۇل ماسەلەنى كوپتەن بەرى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرمىز. اماندىق بولسا، وسى جىلى شەشىلەدى. تەك شى­دام­دىلىق تانىتۋ كەرەك. سوزىلىپ كەت­كەنى راس، ءيا. بىراق ءبىزدىڭ قو­لىم­ىزدا تۇرعان شارۋا ەمەس قوي. وسىنداي ارالباي اۋى­لىن­داعىداي جاعدايعا جەتە الماي جاتقان ەلدى مەكەندەر بار. سۋجارعان، شەگەن اۋىل­دارىنا ءالى سۋ كىرمەي تۇر. قازىر جوبالىق سمەتالىق قۇجات­تارىن جاساپ جاتىرمىز. كەلەسى جىلى ۇسىنباقپىز. بيىل «جۇمىسپەن قامتۋ» باع­دار­لاماسى ارقىلى اقكول، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اۋىلدارىنا سۋ قۇبىرى تارتىلادى. تاياۋدا عانا مەردىگەر انىقتالدى. كولقامىسقا سۋ تازارتۋ قۇرىلعىسى ورناتىلادى، دەدى اۋدان اكىمى شوتا وسپانوۆ.

وبلى­ستىق تابيعي مونو­پو­ليا­لار­دى رەت­تەۋ جانە باسە­كە­لەس­تىك­تى، تۇتى­نۋ­شى­لار­دىڭ قۇقى­عىن قورعاۋ دەپار­تامەنتىنىڭ وكىل­دە­رى بىل­تىر ارالباي اۋىلى تۇر­عىن­دارى­مەن جاريا تىڭداۋ جيىنىن وتكىز­گەنىن ايتتى.

– تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ تۋرالى زاڭدا جازىلعان تا­لاپ­تار بويىنشا ءبىز بىلتىر 21 ماۋسىم كۇنى ارالباي اۋى­لى­نىڭ تۇرعىندارىمەن جاريا تىڭ­­داۋ جيى­نىن وتكىزدىك. بىزگە اۋدان­دىق تۇر­عىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋا­شى­لىق بو­لىمىنەن سۋ باعاسىن بەكى­تۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرگەن. ءبىز سول باعا بەكىتىلمەي تۇ­رىپ حا­لىق­پەن جاريالى تۇردە كەزدە­سۋى­مىز كەرەك. ونداعى ماقسات، ءتا­ريف­تىڭ قۇ­رامىنا قانداي شىعىندار كىرەدى، سونى حا­لىق ءبىلۋى كەرەك. ولاردىڭ دا پىكىرى ەسكەرىلۋى ءتيىس. كاسىپورىن بىزگە 1991 تەڭگە كو­لە­مىن­دە تاريف جوباسىن ۇسىنعان. ءبىز كا­سىپ­ورىن تاپسىرعان ەسەپ-قي­ساپتارىن تۇ­گەل تەكسەرىپ، ءتاريفتى 1000 تەڭگەدەن 705 تەڭ­گە­گە تۇسىردىك. ەندى اۋىلداعى سۋ با­عاسىن ارزانداتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر قادام جا­سالۋى ءتيىس. سۋب­سيديا ما­سە­لەسى وسى سا­تىدا قارا­لادى. سون­­­دىقتان ارالباي اۋى­لىنىڭ تۇرعىندارىنا ءسال شىداي تۇرۋ­لا­رىنا تۋرا كەلە­دى. وعان ءبىراز ۋاقىت كەرەك، – دەدى تابيعي مونوپوليالاردى رەت­تەۋ دەپارتامەنتىنىڭ باس ما­مانى ازامات سابىرجان.

قوستاناي وبلىسى