ارتۋر قولدىباەۆ 1912 جىلى كەدەي شارۋانىڭ وتباسىندا ومىرگە كەلگەن، 1933 جىلى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتشىل توپتىڭ جۇمىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن سوتتالعان، ال ودان بۇرىن كازگۋ-ءدىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى. نۇرقان سەيىتوۆ 1904 جىلى تۋعان، اياقتالماعان جوعارى ءبىلىمى بار، پارتيا مۇشەسى، قازاقستاننىڭ جەڭىل ونەر­كاسىپ حالىق كوميسسارى. اتى اتالعان ەكە­ۋىنىڭ سوعىسقا الىنعانعا دەيىنگى ءومىر­بايا­نى تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرى، مىنە، وسىنداي.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا 1946 جىل­دىڭ 10 جەلتوقسانىندا قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەت قاۋىپ­سىزدىگى ءمي­­نيسترى گەنەرال-مايور بىزوۆ بە­كىت­كەن ايىپتاۋ قورىتىندىسى جا­­تىر. بۇل – كەڭەس وكىمەتىنە قار­سى ۇلت­شىل ۇيىمعا مۇشە بولدى دەگەن حاكىم تىنىبەكوۆ جانە سول سياقتى باسقا ايىپ­تا­لعاندار تۋ­را­لى قۇجات.

حاكىم 1914 جىلى اقمولا وبلى­سىنىڭ قورعالجىن اۋدانىن­دا تۋعان. ءبىلىمى – جوعارى. كوم­مۋ­نيستىك پارتيا مۇشەلىگىنە كاندي­دات. كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ عىلىمي قىز­مەت­كەرى بولىپ جۇرگەن جەرىنەن قى­زىل ارميا قاتا­رىنا الىنعان. سو­عىستا بولعان. 1941 جىلى تامىز ايىن­دا تۇتقىنعا تۇسكەن. جالپى جازۋ-سىزۋعا يكەمى بولعان بولۋى كەرەك. نەگىزىنەن تۇتقىن بولسا دا گازەت-جۋرنال، ۇگىت-ناسيحات سالا­سىن­­دا قىزمەت اتقار­عان.

«تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى» («تۇك») 1941 جىل­دىڭ اياعىندا نەمەسە 1942 جىلدىڭ باسىن­دا قۇرىلسا كەرەك. ونىڭ ماقسات-مۇددەسى جايىندا ايىپتاۋ قورى­­تىن­دىسىندا بىلاي دەلىنگەن: «تنك» («تۇك») ۆوزگلاۆيل ۆسيۋ ان­تي­­سوۆەتسكۋيۋ دەياتەل­نوس­ت سرەد­­­نەازاتسكيح ي كازاحس­كيح ناتسيو­­­نا­­ليستوۆ ي افيشيروۆال­سيا فا­­شيس­تسكيمي گلاۆاريامي كاك «پرا­­ۆيتەلستۆو» بۋدۋششەگو «بول­شو­گو تۋركەستانا، كوتورىي، پو زا­مىس­­لام نەمتسەۆ، دولجەن بىل ستات گەر­­­مان­سكوي كولونيەي».

«تۇك»-ءنىڭ قۇرامىندا اسكەر، نا­سيحات، عىلىم، اسكەري تۇت­قىن­­دار، راديوحابار، شىعىس جۇ­مىس­شىلارى، دەنساۋلىق ساق­تاۋ بولىمدەرى بولعان. ال كو­مي­تەت مىنانداي قۇرامدا بول­عان: ۆالي كايۋم-حان (وزبەك) – پرەزيدەنت، بايمىرزا ھايت (وزبەك)، پرەزيدەنتتىڭ ورىنباسارى – اسكەر ءبولىمىنىڭ باستىعى، سات­تار المانبەتوۆ (قىرعىز)، پرە­زي­دەنتتىڭ ورىنباسارى – ناسي­حات ءبولىمىنىڭ باستىعى، كارىمي (وزبەك) – باس حاتشى، كەيىن – قا­رىس قاناتباەۆ (قازاق).­

ال حاكىم تىنىبەكوۆتىڭ قىز­مەت شەڭ­بە­رى تىكەلەي ناسيحات بو­لىمىمەن بايلا­نىستى بول­عان­دىق­تان وسى قۇرىلىم تۋ­رالى ايتا كەتكەن دۇ­رىس سياقتى. بۇل ءبولىمنىڭ نەگىزگى ماق­سا­تى – لەگيونەرلەردى يدەولوگيالىق تاربيەگە يكەمدەۋ، «تۇركىستان لەگيو­نى» قۇرى­لى­مىن­دا­عى بارلاۋ مەكتەپ­تە­رىندەگى، تۇت­قىن لاگەرلەرىندەگى تۇراق­تى ۇگىت­شىلەر مەن مولدالاردان باسقا بولىم­دە ارناۋلى تاپسىرمامەن ءجۇرىپ-تۇ­را­تىن ناسيحاتشىلار دا بول­عان. ناسي­حات ءبولىمى «تۇركىستان لەگيونى» قۇ­رى­لىم­دارىن، بارلاۋ مەكتەپتەرىن، اسكە­ري تۇتقىندار لاگەرلەرىن جانە ورتالىق ازيا مەن قازاق­ستاندىق تۇتقىندارعا بارىپ، پەسالار مەن كونتسەرت قويىپ وتىر­عان. قازاقستان، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جىبە­رى­لە­تىن اگەنتتەردى باياندامامەن، كونس­پەكتىلەرمەن، رەفەراتتارمەن، گازەت-جۋرنال­مەن جانە ءدىني ادەبيەتپەن قامتا­ما­سىز ەتىپ وتىرعان.

ءبولىمنىڭ ءوز باسىلىمدارى، «تۇك» قۇر­عان «تۇركىستان ءان­سام­بلى» بولعان. «ميللي تۇر­كىس­تان» («ۇلتتىق تۇركىستان») ساياسي جۋرنالى 1942 جىلدىڭ ماۋسىم ايى­نان باستاپ سول جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ايى­نا ەكى رەت جا­رىق كورگەن. ايىپتاۋ قورى­تىن­دى­سىندا ح.تىنىبەكوۆ تۋرالى بى­لاي دەلىنگەن:

«بۋدۋچي رەداكتوروم انتيسوۆەتسكوگو جۋرنالا «ميللي تۋر­كەس­تان»، پروپاگانديروۆال ۆ نەم يدەي سوزدانيا بۋرجۋازنوگو گوسۋدارستۆا نا تەرريتوري كازاحستانا ي سرەدنەازياتسكيح سوۆەتسكيح رەس­پۋب­ليك، ۆوسپيتىۆال ليچنىي سوس­تاۆ ۆوينسكيح چاستەي «تنك» ۆ دۋحە نەناۆيستي ك سوۆەتسكوي ۆلاس­تي ي پريزىۆال يح نا بوربۋ پروتيۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا. ۆ سۆويح ستاتياح، پەچاتاەمىح ۆ ۋكازاننوم جۋرنالە، ۆوزۆوديل كلەۆەتۋ نا سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست ي بولشەۆيستكۋيۋ پارتيۋ».

ەگەمەن ەل بولىپ، جەكە مەملە­كەت رە­تىن­­دە شاڭىراق كوتەرىپ وتىر­­عان قازىرگى شاقتا حاكىم اتىنا ايتىلعان وسى «كىنانى» قالاي با­عا­لاۋعا بولار ەدى؟ قالاي دەگەنمەن بۇل تۇجىرىم ونى اتۋ جازا­سى­­نا كەسۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر سەبەپ بول­عانى راس.

«ميللي ادەبيەت» («ۇلتتىق ادە­بيەت») اتتى ادەبي-كوركەم جۋر­نالى 1943 جىلدان ايىنا ءبىر رەت شىقسا، 1942 جىلدان شىعا باس­تا­عان «يانى تۇركىستان» («جاڭا تۇر­كىستان») گازەتى اپتالىق باسىلىم بولعان.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «تۇك» شى­عارعان وسى باسىلىمدار مازمۇنى جا­عى­نان كەڭەستىك ومىر­گە جالا جابۋ، بول­­شەۆيزمگە قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە شا­قى­­رۋ جانە گەرمان ءفاشيزىمىن ما­داقتاپ، ولار­دى بولشەۆيكتەر ەزگىسىندەگى ورتالىق ازيا مەن قا­ز­اقستان حالىقتارىنىڭ بوس­تان­­­­دىعى ءۇشىن كۇرەسكەر رەتىندە كور­سە­تۋ بول­دى»، – دەپ ايتىلعان.

ۆالي كايۋم-حان مەن حاكىم تى­نى­بەكوۆ رەداكتور بولعان «ميللي تۇركىستان» جۋرنالى وزدەرىنىڭ ماقسات-مۇددەلەرىن جاسىر­ما­دى، بۇر­كەلەمەدى: « ...تۇركىستاندى ازات ەتۋ يدەياسىن ناسيحاتتاۋشى... ءبىز­دىڭ ۇلت­تىق كوميتەتتىڭ رەسمي ورگانى – «ميللي تۇر­كىستان» جۋر­نا­لىنىڭ شىعا باس­تا­عانىنا 15 ماۋسىمدا ءبىر جىل تولدى.

...ءبىزدىڭ «ميللي تۇركىستان» جۋر­نا­لى­نىڭ تۇركىستان حالىق­تا­رىن ازاتتىققا باس­تاپ كەلە جاتقان قا­زىرگى باعىتى دۇرىس جول بولىپ تا­بىلادى...

ءبىزدىڭ جەتەكشىمىز ۆالي كايۋم-حان تەرەڭ­نەن ويلاپ ۇسىنعان جانە جۇزەگە اسى­رىلىپ كەلە جات­قان بۇل باعىت تۋرالى وتكەن جىلى العاش رەت جۋرنالدىڭ ءبى­رىن­شى نومىرىندە جازىلعان ەدى. بۇل ساياسي جولدىڭ قىسقاشا جانە نەگىزگى باعىتتارى مىنانداي: 1) كوپتەگەن جىل ورىس بول­شەۆيك يمپەرياليستەرىنىڭ ەزگى­سىندە بولعان تۇركىستان حا­لىق­تارىنا بوستاندىق اپەرۋ.
2) قازىرگى قولايلى جاعدايدى پايدا­لا­نىپ، بارلىق كۇشتەردى ورىس بول­شەۆيكتەرىنە قارسى كۇرەسكە جۇ­­مىلدىرۋ. سونىمەن بىرگە نەمىس دوس­تار­دىڭ كومەگىمەن ءبىزدىڭ وتانى­مىز – تۇر­كىس­تاندى ازات ەتۋ. 3) بول­شەكتەنبەيتىن، بو­لىنبەيتىن ءبىرتۇتاس ۇلى تۇر­كىس­تاندى، ياعني قازىرگى زامانعى مادەني تالاپتارعا ساي كەلەتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ. 4) مىنە، وسى ماقساتتار نەگىزىندە قازىردەن باستاپ بارلىق دايىندىق جۇ­مى­س­تارىنا كىرىسۋ («ميللي تۇركىستان»، 25/26، 1943 جىل­دىڭ 1 تامىزى، بەرلين).

  * * *

1942 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىل­دى­عىن­دا «تۇركىستان لەگيونى» قۇرىلدى. «اربايتس گەما­ينشافت تۋركەستان» (ات) بارلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ءىس باس­قا­رۋ­شىسى ءشلوس­تىڭ ايتۋىنشا، بۇل قۇرىلىمدى گەنە­رال حايگەندورف باسقارعان، ول گەنە­رال كەسترينگ اسكەري قۇرامىندا ەكەن. نەمىس­تەردىڭ بۇدان باسقا ليۋكەنۆالد (گەر­مانيا)، ۆولومينو (پولشا)، لەگي­نو­ۆو (پولشا)، تەپپەل (چەحيا)، تاۆەل (قىرىم) ايماق­تا­رىندا دا بارلاۋ مەك­تەپ­تەرى بولعان. قايتكەن كۇندە جەڭىس­كە جەتۋ ماقساتىمەن اتقارىلعان ىستەر سان الۋان ەدى. ال تۇتقىندا جۇرگەن تۇركىس­تان­دىقتار دا بۇل شارا­لاردان تىس قال­ما­عانى بەل­گى­لى.

نەمىس اسكەرلەرىنىڭ ماسكەۋ، ستا­لين­گراد، كۋرسك تۇبىندە جانە باسقا ايماق­تار­دا جەڭىلىسكە ۇشى­را­ۋى جانە 1944 جىلدىڭ باسىندا قىزىل ارميانىڭ شابۋىل وپە­راتسيالارى گەرمانيا باسشىلارىن مۇم­كىن­دىگىنشە ءبىرجولا جەڭىلۋدىڭ الدىن الىپ، تىم قۇرىعاندا گەرمانيانىڭ ءوز جەرىن ساقتاپ قالۋعا بارلىق كۇشتى جاپپاي جۇمىلدىرۋعا ءماجبۇر ەتكەنى ءسوزسىز. وسى ماق­ساتتا نەمىستەر وزدە­رى­نىڭ ادام رەسۋرس­تا­­رىمەن قاتار اسكەري تۇتقىنداردى، ولاردان جاۋىنگەرلىك توپتار قۇرۋعا دا ارەكەت جاساعانى تۇسىنىكتى. الايدا لەگيو­نەرلەردىڭ ءبىر-بىرلەپ نەمەسە توپ-توبى­مەن قىزىل ارميا جانە كەڭەس پارتيزاندا­رى قاتارىنا ءوتىپ كەتۋى جاعدايىندا نەمىس­تەر­دىڭ باسقا دا ۇيىمداستىرۋ شارا­لارىن جۇزەگە اسىرۋعا تۋرا كەلدى. وسىعان وراي نەمىستەر ءار جەردە ۇلتتىق كوميتەتتەردىڭ باس قوسقان جيىندارىن وتكىزىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كۇشەيتە ءتۇستى.

1944 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ۆەنا قالاسىندا بولعان «تۇركىستان كونگرەسى» دە سونداي شارالاردىڭ ءبىرى بولاتىن. مۇنداعى ماقسات – لەگيونەرلەردىڭ جا­ۋىن­گەرلىك رۋحىن كوتەرۋ، تاۋەلسىز تۇر­كىس­­تان مەملەكەتىنىڭ بولاشاق ۇكى­مە­تى­نىڭ نەگىزى بولىپ ەسەپتەلەتىن «تۇك»-ءنىڭ بەدەلىن ارتتىرا ءتۇسۋ. كونگرەسكە «تۇك»-ءنىڭ قۇرامىنان باسقا «تۇركىستان لەگيونىنىڭ» قۇرىلىمدارىنان، ۇلت­تىق اسكەري بولىمدەردەن، بارلاۋ مەكتەپ­تە­رى­نەن، ءارتۇرلى كۋرستاردان، گەرمان ۇكىمەتى مەن بارلاۋ ورگاندارىنان، باسقا دا ۇلت­تىق كوميتەتتەردەن كوپتەگەن وكىل، بار­لى­عى 400-گە جۋىق ادام قاتىستى.

كونگرەستىڭ كۇن تارتىبىنە ساي ءبىرىنشى بولىپ «تۇك»-ءنىڭ جۇ­مىسى تۋرالى ۆالي كايۋم-حان­نىڭ ەسەبى، كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەس جانە تاۋەلسىز تۇركىستان مەم­­لەكەتىن قۇرۋ جولىنداعى مىن­دەت­تەر تۋرالى ماسەلە قا­رالىپ، تالقىلاندى. بۇدان سوڭ «تۇك»-ءنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قوسىمشا بايان­­دامالارى تىڭ­دال­دى (ح.تىنى­بە­كوۆ­تىڭ 1946 جىل­دىڭ 5 قازانىنداعى تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىنان).

انا ءتىلىمىزدىڭ حال-احۋالى تۋرالى ۇنەمى ايتىلىپ تا، جازى­لىپ تا ءجۇر. شى­نىن­دا، وركە­نيەت­تى ەلدەردىڭ قايسىسى بولسىن ءوز ءتىلىن ساقتاپ قانا قويماي، ونى دا­مىتا بەرۋگە، كوركەيتە تۇ­سۋ­گە ءاردايىم ىنتا-ىقىلاس كور­­سەتەتىندىگى بەلگىلى. ال قيىن-قىس­تاۋ جاعدايدا، شەتەلدە، سوعىس تۇت­قىنى بولا ءجۇرىپ انا ءتىلىنىڭ تاع­دىرى تۋرالى ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ءوز ويىن، تۇڭعيىق تەرەڭ پىكىرىن اشىق ايتسا وعان، ءسوز جوق، كىم دە بولسا، سۇيسىنەر ەدى، ونىڭ ناعىز ۇلتجاندىلىعىن ماقتان تۇتار ەدى.

حاكىم تىنىبەكوۆ تۇركىس­تان­­دىق­تار­دىڭ 1944 جىلعى ۆەنا­دا­عى اتالعان باس قوسۋىندا ء«تىل بىرلىگى – ۇلت بىرلىگى» دەگەن تاقى­رىپتا قوسىمشا بايانداما جاساپ­تى. ۇلكەن «قىلمىسىنىڭ» ءبىرى وسى بولسا كەرەك. تەرگەۋ قۇجات­تا­رىندا وسى دەرەك اتاپ ءوتى­لىپ، ودان ءارى «ۆوزۆوديل كلەۆەتۋ نا سوۆەت­سك­ۋيۋ ۆلاست، ناتسيونالنۋيۋ پوليتيكۋ سوۆەتس­كو­گو پراۆيتەلستۆا ي پارتي بولشەۆي­كوۆ، ديسكرەديتيروۆال ستالينسكۋيۋ كونس­تي­تۋتسيۋ. كرومە توگو، ۆ سۆوەم دوكلادە نا كونگرەسسە پريزىۆال تيۋركسكوە ناسەلەنيە ك اكتيۆنوي بوربە پروتيۆ سسسر» – دەلىنگەن. حاكىم تىنىبەكوۆتىڭ سوزىنە تەرگەۋ ورگاندارى وسىنداي ساياسي باعا بەرگەن.

«تۇك»-ءنىڭ قازاق بولىگى قانات­باەۆ، قايبولدين (قايگين)، تىنى­بە­كوۆ، قوشالاقوۆ، اعاەۆ (يۆانوۆ) جەكە «قازاق» جانە «شىعىس تۇرىك» كوميتەتتەرىن قۇرۋ جو­نىندە قىزۋ ارەكەت جاسايدى. جانە كە­ڭەس­تەر ەلىندەگى تۇركى تەكتەس حالىق­تار­دىڭ تولىق ازات بولۋى ءۇشىن كەلەشەكتە ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندى، تاتار­ستان مەن باش­ق­ۇرتستاندى تۇر­كىستان دەپ اتالاتىن ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى.

بۇل جونىندە ارحيۆ قۇجاتتارى بىلاي دەيدى: «ياۆلياياس پوسلەدوۆاتەلەم چوكاەۆا ي ەدينومىشلەننيكوم كاناتباەۆا، تىنىبەكوۆ ۆمەستە س پوسلەدنيم سكولوتيل يادرو كازاحسكيح ناتسيوناليستوۆ – رۋكو­ۆودياششيح رابوتنيكوۆ «تنك» ي ۆ وكيابرە 1942 گودۋ ۆمەستە س نيمي رازرابوتال ي پرەدستاۆيل ۆوستوچنومۋ مينيستەرستۆۋ گەرماني روزەنبەرگۋ ي گەرمانسكيم رازۆەدوۆاتەلنىم ورگانام پروگراممنىي دوكۋمەنت، ۆ كوتوروم ۆىدۆيگال يدەي سوزدانيا شيروكوگو بلوكا انتيسوۆەتسكيح سيل نا بوربۋ پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاس­تي ي وتتورجەنيا وت سسسر رەسپۋب­ليك سرەدنەي ازي، كازاحستانا، تاتاري ي باشكيري دليا سوزدانيا «ۆوستوچنو-تيۋركسكوگو گوسۋدارستا».

بۇل ۇسىنىس تۇگەلدەي قابىل­دا­نا قوي­ما­دى. بىراق قازاقتار مەن قىرعىز­دار­دان تۇراتىن «الاش» وتريادىن قۇرۋعا مۇم­كىن­دىك تۋدى. وترياد قۇرامىنىڭ ءبىراز بو­لىگى ليۋكەنۆالد بارلاۋ مەكتەبىندە وقىعان ەدى، قازاق جەرىندە كەڭەس­تەرگە قار­سى كوتەرىلىس ۇيىم­داس­تى­رىپ، باسقا دا قاجەتتى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جاندان­دى­را ءتۇسۋى ءتيىس ەدى. «الاش» وتريادى ۇيى­مى­نىڭ ارناۋلى تۋى بەلگىلەندى، وعان مۇشە بولعان ساربازدىڭ جەڭ­دە­رى­ندە وزىن­دىك بەلگىلەرى بولدى. مۇنىڭ ءوزى «الاش» قوز­عا­لىسىنىڭ قايتا جاڭعىرىپ، وركەن جايۋى­­نىڭ سيمۆولى رەتىندە تانىلدى.

كەيىن، 1945 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايىن­دا «تۇك»-دەن «تۇر­كىس­تان ۇلت­تىق كەڭەسى» ءبولىنىپ شىقتى. ءسويتىپ ەندى تۇركىستاندىق ەكى ۇيىم – وزبەك ۆالي كايۋم-حان باسقارعان «تۇر­كىستان ۇلتتىق كوميتەتى» جانە جاڭا­دان ۇيىم­داس­تى­رىل­عان «تۇركىستان ۇلت­تىق كەڭەسى» بولدى. سوڭعىسىنىڭ پرەزي­دەن­تى قازاق قارىس قاناتباەۆ بولدى، باسقا باسشى قىز­مەتتەرگە ومارحانوۆ (پرەزي­دەنت­تىڭ ورىن­باسارى)، توقنازاروۆ (كەڭەس مۇشەسى)، ابىشەۆ (باس حاتشى) بولىپ بەكىتىلدى. ال تىنىبەكوۆ، قوشالاقوۆ، بۇرقانوۆ بولسا تيىسىنشە كەڭەستىڭ ءباسپاسوز، ناسيحات، اسكەر بولىمدەرىن باسقاردى.

  * * *

سوعىس بولعان سوڭ بىرەۋ جەڭەدى، ەكىنشىسى جەڭىلەدى. ول زاڭدى. تۇتقىنعا دا تۇسەدى. وركەنيەتتى ەلدەر سوعىستا تۇتقىن بول­عان­دارعا ءاردايىم تۇسىنىستىك تانىتىپ، ادامگەرشىلىك بىلدىرگەن. ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن كەزىندە گااگا كونفەرەنتسيا­لا­رىندا (1899،1907 ج.ج.) ءتيىستى كونۆەنتسيا دا قابىلدانعان، ال 1929 جىلى بۇل ماسەلە جەنەۆادا قايتا قارالعان. ءسويتىپ اسكەري تۇتقىندار تۋرالى بۇرىنعى قا­بىل­دانعان قۇجاتتارعا ولاردىڭ جاع­دايىن ودان ءارى جاقسارتۋعا باعىتتالعان قوسىمشالار، وزگە­رىس­تەر ەنگىزىلدى.

كسرو باسشىلىعى بۇل كونۆەن­تسيا­لارعا قا­تىسقان جوق. مىنە، سون­دىقتان دا ي.ۆ.ءستاليننىڭ «بىزدە تۇتقىندار جوق، ساتقىندار عانا بار» دەۋى سودان بولسا كەرەك. دەمەك، كەڭەس جاۋىنگەرى تۇتقىنعا تۇس­سە بولدى، ول قولما-قول «حالىق جاۋى» بولىپ ەسەپتەلەتىن. ياعني ول نە اتىلۋى كەرەك، نە پالەنباي جىلعا يتجەككەنگە ايدالۋى شارت. ماسەلەن، حاكىم تىنىبەكوۆپەن بىرگە سوتتالعان 49 ادامنىڭ ءبىرى جازۋشى حامزا ابدۋللين ءبىراز سەرگەلدەڭگە ۇشىراپ، ومىردەن وتەر الدىندا ازەر اقتالعان.

«قىلمىستىق ءىسى» وسى ازاماتتارمەن بىرگە قارالعان، «تۇركىستان لەگيونىندا» بولدى دەپ ءبىراز ءومىرىن يتجەككەندە وتكىزگەن اتاقتى مۋزىكات ايتكەش تول­عانباەۆتىڭ «قازاقتىڭ پاگا­نين­يى» ەكەندىگى كەيىن بەلگىلى بولدى. ايتكەش تۋرالى سوڭعى جىلدارى باق بەتىندە ءبىراز جازىلدى. ال قورعالجىن وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن، ەلىن، جەرىن قورعايمىن دەپ سو­عىسقا اتتانىپ، تۇت­قىنعا تۇسكەن، ەلىنە كەل­گەندە «حا­لىق جاۋىسىڭ» دەپ، اۋەلى اتۋ جازا­سى­نا، سوسىن 25 جىلعا سوت­تالعان حاكىم تىنىبەكوۆ تە سونداي جان. كەزىندە مۇستافا شو­قايدىڭ «قۇيىر­شىعى»، ونىڭ نا­عىز ءىزبا­سا­رى بولعان دەپ ايىپتالىپ، سوتتالدى. سويتكەن حاكىم شەت جەردە، جات جۇرتتا ءجۇرىپ، «ميللي تۇركىستان» جۋرنالىن، «تۇرىك بىرلىگى» گازەتىن شىعاردى. نەمىس باسشىلىعى ۇيىم­داس­تىر­عان ۆەنا قا­لا­سىندا وتكەن كونگرەستە (1944 ج.) ءوزى­نىڭ انا ءتىلىن قورعاپ، بايانداما جا­سا­عان. تۇرىك جۇرتىنىڭ جار­قىن بولا­شا­عىن اڭساعان. سول ءۇشىن حاكىمگە ءوز ەلىندەگى اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيە تاراپىنان سەنىمسىزدىك كورسەتىلدى: ءولىم جازاسى­نا كەسىلىپ، كەيىن ايداۋعا جىبەرىلدى. شەتتە ءجۇرىپ يت-قورلىقپەن دۇنيەدەن ءوتتى. وسىنداي شىندىقتى حاكىمنىڭ ەل-جۇرتى ءبىلۋى كەرەك.

امانتاي كاكەن،

جۋرناليست