اسكە­رى­مىزدى باسقارۋ ماسەلەسىندە ونى «تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنە» ەمەس، «ۆولگا اسكەري وكرۋ­گىنە» قاراستى بولىمشە رەتىن­دە شەشىم شىقتى. كوميسسيا مۇ­شە­­لەرىنەن كامەنەۆ ماعان اۆ­تو­نوميانى وسىنشالىقتى شەك­­تەۋدى قالاماعاندىعىن، ولكە­گە ۋفا قالاسىمەن بىرگە بىر­نە­­­شە ورىس قالاسىن دا قوسىپ بە­رۋ­دى ويلاعانىن، دەگەنمەن ول پىكىردى ازىرگە جۇزەگە اسىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن جەتكىزدى. قاۋلى شىق­قان­نان كەيىن لەنينگە باردىم. وعان: «1919 جىلى ناۋرىز ايىن­دا كەلىسىلگەن ۋاعدالاستىق بار ەدى. وعان ءبارىمىز دە قول قوي­عا­نبىز. ول جەردە شىعىستىڭ ەزىل­گەن ءبىر ۇلتىنىڭ قۇقىقتارى تولىق بولماسا دا تانىلعان ەدى. ارادا 14 اي ءوتتى، ولار دا اۋەگە ۇشىپ كەتتى»، دەدىم. لەنين: ء«سىز نەگە مۇنداي مورالدىق ماسەلەلەردى ايتىپ تۇرسىز؟ قان­داي توڭكەرىسشىسىز؟ مۇنداي بوس ۋادەلەرگە نەگە سەنەسىز؟ سىز­بەن ءبىزدىڭ ارامىزدا قول قويىل­عان ۋاع­دالاستىق ەشكىمدى ەشنارسەگە تاۋەلدى ەتپەيتىن جاي عانا قاعاز قيىندىسى بولاتىن»، دەپ قارسى سۇراقپەن جاۋاپ بەردى. مەن دە: ء«بىز ادامي قاتىناستاردىڭ وسىنداي قاعازدارعا قۇرمەت كورسەتۋدەن باستالاتىنىنا سەنىپ جۇرگەن ەدىك»، دەدىم. لەنين بىلاي دەدى: «وندا جاڭىلىپ ءجۇر ەكەنسىز. ءسىز ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى كوپ نارسە ۇيرەنەسىز. مەن شىن جۇرەكتەن ءسىزدىڭ بىزبەن بىرگە بۇكىل رەسەي مەن جەر جۇزىندە ۇلكەن شارۋالار اتقاراتىنىڭىزعا سەنگىم كەلەدى. ءبىر كەزدەرى قاجەتتىلىككە وراي قول قويىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز ءۇشىن سالعىلاسىپ، تاجىكەلەسىپ تۇرۋ سىزگە جاراسپايدى. ءالى كورەسىز، الدىمىزدا بۇدان دا ماڭىزدى ىستەر كۇتىپ تۇر». ونىڭ بۇل سوزدەرىنەن مەنى وزىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن جول­داسى رەتىندە كورگىسى كە­لە­تى­نىنە جانە تۇتاس رەسەي ايماعى بويىنشا جۇمىستار جۇك­تە­گىسى كەل­گەن ويىنىڭ شىنايى بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەندىم. قوش­تا­سىپ تۇرىپ ول ماعان بىرنەشە قاعاز بەردى. «بۇلاردى وقىپ شىعىڭىز. وسىنداعى جايتتار تۋرا­لى اڭگىمەلەسەمىز. الايدا ويلا­رىڭىزدى جازباشا تۇردە بەرى­ڭىز»، دەدى نىعىزداپ.

«مەتروپول» قوناقۇيىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جۇر­گەن كوپتەگەن بەلگىلى ساياسات­كەر­­لەرمەن اڭگىمەلەسەتىن ەدىك. ول كەزدە پارتيا مۇشەلەرى مەن جەكە تۇلعالاردى اڭدۋ ءىسى ءالى باستالماعان بولاتىن. كوپتەگەن جايتتى اشىق ايتىپ، ەركىن سويلەسە بەرەتىنبىز. ءبىر كۇنى كە­ڭەس­تىك ۋكراينا وكىمەتىنىڭ باس­شى­­سى پەتروۆسكيگە ۇلتتىق رەس­­پۋبليكالاردىڭ اتا زاڭدارى جانە لەنينمەن ارامىزدا بولعان اڭ­گىمە تۋرالى ايتىپ وتىرىپ، ءازىل-شىنى ارالاس: «لەنين تۇپكى ماق­ساتقا جەتۋ ءۇشىن بارلىق جول­­داردى قولدانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن، وندا «ەگەر بۇگىن تۇندە اناڭمەن نەكەلەسەر بول­ساڭ، ەرتەڭ بۇكىل الەمدە پرولەتار بيلىگى ورنايدى ەكەن» دەسەڭ، بۇعان دا بارار ما ەدى؟» دەپ سۇرادىم. پەتروۆسكي ويلانباستان: «البەتتە، ءدال سولاي جا­سايتىن ەدى. لەنين مۇنداي ماسە­لەل­ەرگە تەك تاكتيكالىق تۇرعىدان عانا قارايدى. ايتالىق، ول مۇن­داي جاعدايدا «حالىق اراسىندا ءسوز شىعىپ كەتىپ، بىزدەن بۇرى­لىپ كەتپەس پە ەكەن؟» دەپ قانا ويلايدى. ايتپەسە ونىڭ بۇل سياق­تى ماسەلەلەرگە كوزقاراسى دىنمەن عانا ەمەس، احلاق جانە ءداس­تۇر بويىنشا دا شەكتەلمەگەن. ونىڭ احلاق تۋرالى تۇسىنىگى پرولە­تار­يانىڭ تاپ كۇرەسىندەگى قاجەتتىلىكتەرىمەن ولشەنەدى. ءبىز­دىڭ كوپتەگەن وداقتاسىمىز ۋاقى­تشا عانا. بۇلاردىڭ كەيبى­رەۋ­لەرى لەنيننىڭ جالعان قۇجات­تار­عا قول قويعانىن كورىپ، اينىپ كەتتى. ۋاعدالاستىق پەن كەلى­سىم­دەر­دىڭ تەك قاجەتتىلىك جاع­داي­ىندا عانا ۇكىمى بار. دەسە دە مەن بۇل ماسە­لەدە لەنين سياقتى شەك­تەن شىعىپ كەتە المايمىن»، دەدى. مەنىڭ: «لەنين ينتەرناتسيوناليزم تۋرالى پىكىرىندە شىنايى ما؟ نەمەسە ونىڭ كوكەيىندە دە ۆەليكورۋستىق پيعىل جاتىر ما؟» دەگەن سۇراعىما پەتروۆسكي: «كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ بۇكىل جەر جۇزىنە ۇستەمدىك ورناتۋى جولىندا لەنين راسىندا دا ۇلت­تان تىسقارى تۇرادى. الايدا تا­ريحي، جاعرافيالىق جانە ەكو­نو­مي­كالىق تۇرعىدان ۇلى رەسەيدى مەكەندەيتىن حالىقتارعا كەلگەندە ونىڭ ينتەرناتسيوناليزم تۋ­رالى ايتقاندارى الدامشى سوز­دەر عانا. ول بۇل ماسەلەدە ۆە­­لي­كورۋستىڭ ءدال ءوزى. ول كوم­­مۋ­نيزمدى ۇساق ۇلتتارمەن ەمەس، ورىس، اعىلشىن، قىتاي سياق­تى ۇلى حالىقتار ارقىلى جانە ولار­دىڭ يمپەرياليستىك داس­تۇ­رى­نە ساي جۇزەگە اسىرعاندى ءجون كورەدى. مۇنى اناعۇرلىم قىسقا جول دەپ بىلەدى»، دەپ جاۋاپ بەردى.

ءبىر كۇنى، ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق كەزدە پەتروۆسكيمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ودان بىلاي دەپ سۇرادىم: «گريگوري اندرەەۆيچ، ءسىز 25 جىلدان بەرى پار­تياعا مۇشەسىز. لەنينمەن جول­داس بولدىڭىز. لەنيننىڭ ۆە­ليكورۋستىق ءشوۆينيزمى بار ما؟ ايتپەسە ونىڭ شىعىس ەل­دە­­­­رىن­­دەگى كەيبىر شوۆينيست ورىس­­­­تاردى قولداپ وتىرۋىنىڭ سەبە­بىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ول نەگە ايماقتارداعى ۇلتتىق كوم­مۋنيستەردى ۇساق بۋرجۋازيا وكىلدەرى دەپ اتايدى؟». مەنىڭ سۇراعىما پەتروۆسكي بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «لەنين ۆەلي­كو­رۋستىق ماسەلەدە ءبىرىنشى پەتر­د­ەن دە اسىپ كەتەدى، ايتسە دە ول ۆەليكورۋس ۇلتىن كاپيتاليزمنەن ازات ەتۋ شارتىمەن ۇلكەن سوتسياليستىك شەڭبەردە جانە باس­قا ۇلتتارعا ۇلگى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ۇلىقتايدى. سوندىقتان ونىڭ مۇددەسىن وزگە ۇساق ۇلت­تار­دىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويادى. دە­مەك ول ۆەليكورۋستىق پيعىل بولماسا دا، ۆەليكورۋستىق سايا­سات جاساپ وتىر. سول سياقتى ءبىز دە ۋكراينا ماسەلەسىندە ۋكراي­نا ۇلتشىلدارىنان وزگە­شە ۇس­تانىمىمىز بولعانىنا قا­را­ماستان، لەنينمەن ۇنەمى كە­لىس­پەي قالامىز. لەنين ورىس­تىڭ قول­استىنا قاراعان ۇساق ۇلت­تار تۋرالى باسقاشا ويلاي ال­ماي­دى. بۇل جايتتىڭ كەڭ ەتەك جاي­عا­نى سونشالىق، ءبىز كەيدە مۇنى ونىڭ وزىنە ايتۋعا باتا المايمىز. لەنين «اعىسقا قارسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ۇساق ۇلت­­­تار­دىڭ قورعاۋشىسى سياقتى بو­لىپ كورىنگەن ەدى. دەسە دە تەو­ريا­نىڭ ءداۋىرى الدەقاشان ءوتىپ كەتتى. قازىر ول دا كوپتەگەن ۆەلي­كورۋس دوستارى سياقتى ۇساق ۇلت­تار­دىڭ ءسىز سەكىلدى توڭكەرىسشىل وكىلدەرى مەن پارتيا مۇشەلەرىنە «ۇساق بۋرجۋازيا» دەپ قارايدى. ۆەليكورۋستىق يدەيانى باسى ءبۇتىن تولىق قابىلداعانعا دەيىن ولار­عا دۇرىس ياكي بۇرىس بولسىن، الايدا «ۇساق بۋرجۋازيا وكىلى» دەگەن تاڭبا تاعىلا بەرەدى. ءبىزدىڭ ورتاق دۇشپانىمىز كاپيتاليزم مەن كاپيتاليستىك يمپەرياليزم بولعان جاعدايدا، ۆەليكورۋستىق بولشەۆيكتەر مەن ۇساق ۇلتتاردان شىققان پارتيا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى الداۋ وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. مۇنى وسىلاي دەپ تۇسىنگەن ءجون جانە وسىلاي دەپ قابىلداۋ قاجەت».

لەنيننىڭ ەڭ جاقىن ءارى ەڭ جاناشىر دوستارىنىڭ ءبىرى بولعان پەتروۆسكيدىڭ ءوز اۋزىنان ەستى­گەن بۇل سوزدەردى تۇركىستاندىق دوستارىمنىڭ بىرىنە ايتقان ەدىم. قاتەلەسپەسەم، بۇل دوسىم – تۇرار رىسقۇلوۆ بولاتىن. ول دا مۇنى بوكەي ورداسىنداعى كوممۋنيست دوستارىنىڭ بىرىنە حات ارقىلى جازىپ جىبەرىپتى. پەتروۆسكي ما­عان بۇل سوزدەردى لەنينمەن اراسىندا ءبىر تۇسىنىسپەۋشىلىك بول­عاندىقتان ايتقان شىعار دەپ توپشىلادىم. سول كەزدەرى تۇر­كيادان دوكتور فۋات سابيت دەگەن ءبىر كىسى كەلگەن ەدى. بۇل كىسى بۇرىن تۇرىكشىلەردىڭ سا­پىن­­دا بولعانىمەن، سوڭعى كەز­­دەرى كوممۋنيزم يدەياسىنا بۇي­رە­گى بۇرىپ ءجۇر ەكەن. ءتىپتى، ونىڭ قىزىعۋشىلىعى شىنايى سە­نىمنەن تۋعانداي ەدى. تۇر­كيا­دا وقىعان تاتار زيالىسى استرا­حان­دىق نەجىپ اسري مىرزا دا ونى كورىپ، مەن جازدى ەكەن دەپ ويلاعان حاتتى قازاقشادان تۇرىكشەگە اۋدارىپ، دوكتور فۋاتقا بەرىپ جى­بە­رىپتى. ول دا انكاراعا ورال­عاننان كەيىن بۇل حاتتى مۇس­تا­فا كەمال پاشاعا بەرىپتى. ول كەزدەرى رەسەي تۇرىكتەرى مەن تۇر­كيا اراسىنداعى بايلانىستار وتە تىعىز بولاتىن. كەيىن ماس­كەۋدىڭ «مەتروپول» قوناقۇيىن­دە­گى اڭگىمەلەرگە قاتىستى دوس­تا­رىما ايتقان جايتتاردىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ تۇركياعا دەيىن كەل­گە­نىن جانە پايدالى بول­عا­نىن ەستىپ تاڭعالدىم. ماعان لەنين­­نىڭ احلاق تۋرالى تۇسىنىگى مەن ۇس­تانىمدارىن جانە ورىس ۇلت­شىل­دىعىنا قاتىستى ويلارىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن وسى گريگوري پەتروۆسكي ەدى. ارينە ول ءوزى سياقتى مەنىڭ دە تۋعان حالقىم ۆەليكورۋستاردان قانداي قورلىق كورسە دە، ءبارىبىر لەنينگە ادال بولىپ قالاتىنىما سەنگەندىكتەن وسىنداي اشىلىپ اڭگىمە ايتقان ەدى. دەسە دە، ماسكەۋدەن كەتىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەتكە كوشكەنىمنەن كەيىن دە ونىڭ مەن تۋرالى جاقسى پىكىردە قالعانىن سول كىسى سياقتى جولداسىم بول­عان رۋدزۋتاك، دوسىم تۇرار رىس­قۇ­لوۆقا ايتقان ەكەن.

لەنيننىڭ احلاق تۋرالى تۇسى­نىگى مەن كەلىسىمشارت­تار­عا قان­داي كوزقاراسپەن قاراي­تى­نى تۋرالى 1924 جىلى بەر­لين­دە جينالعان «سولشىل سوتسيا­ليس­تەردىڭ قۇرىلتايىندا» (بۇل ماجى­لىسكە قازىرگى يتاليا سولشىل سوتسياليستەرىنىڭ كوسەمى نەنني دە قاتىسقان ەدى) جاساعان بايان­دامامدا ايتقان ەدىم. ول نەمىس جانە ورىس سولشىل سوتسيا­ليس­تەرىنىڭ باسىلىمدارىندا («Klassenkampf»، 14.01.1925; زناميا بوربى»، №9-10. 1925) جارىق كوردى. وسى قۇرىلتايدا جانە جاريالانعان ماقالامدا مەن: ء«بىز، ازيالىقتار لەنين قۇنسىز دەپ قارايتىن وسىنداي قاعازدارعا سەنىپ ۇيرەنگەنبىز. ءبىز بۇرىن لەنيندى تاشكەنتتەگى كولەسوۆتان، ورىنبورداعى زۆيل­لينگ­تەن، ورتالىقتاعى ارتەمنەن مۇلدەم باسقا تۇلعا رەتىندە ەلەستە­تەتىن ەدىك. ەندى قازىر لە­نين­­نىڭ بۇلاردان ەشقانداي ايىر­ماسى جوق ەكەنىنە تولىق كوزى­مىز جەتتى» دەپ ايتتىم. باش­قۇرت­ستان كوممۋنيستىك پارتيا­سى­نا مۇشە­لىك­كە جازىلعان كەي­بىر زيالىلار جوعارىداعى 19 مامىر وقيعاسىن ەستىپ، پارتيا مۇشەلىگىنەن باس تارتىپتى. سامويلوۆ ولاردان بۇل ارەكەتتىڭ سەبەبىن سۇراعاندا: «كەلىسىمشارت پەن ۋاعدالاستىقتى تانىماي، 19 مامىر قاۋلىسىن قابىلداعان پارتياعا مۇشە بولمايمىز» دەگەن جاۋاپ ەستىگەن ەكەن. سامويلوۆ بۇل وقيعانى ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە جازدى دا.

جاسىرىن ۇيىم ماسەلەسى

سوناۋ 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ماسكەۋدە ءىىى ين­تەر­ناتسيونال (كومينتەرن) قۇ­رىل­عان ۋاقىتتا باشقۇرستان ۇكى­مە­تىنىڭ استاناسى تيمەستە وسى ين­تەرناتسيونالعا جەكە مۇشە بولىپ كىرۋ ءۇشىن «شىعىس سوتسيا­ليست پارتياسىن» قۇرۋ جولىندا ىستەر اتقارعان ەدىك. سول كەز­دەرى قازاق زيالىلارى اراسىن­دا دا، تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتتى. وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىن­دا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «باش­قۇرس­تان ولكەلىك كوميتەتىن» قۇرۋ كەزەڭىندە تۇركىستاندا سوتسياليزم قوزعالىسىن رەسەي كوم­مۋ­نيستىك پارتياسىنا باعى­نىش­تىلىقتان قۇتقارىپ، «شىعىس ءسوتسياليزمى» رەتىندە تىكەلەي ءىىى ينتەرنا­تسيونالدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋ ءۇشىن قايتا ارەكەت جاسالدى. ءتىپتى، باشقۇرتستاندا تۇ­را­تىن تاتار زيالىلارىنىڭ ءبىرى ءىلياس الكين مەن جولداستارى 12 باپتان تۇراتىن باعدارلاما دا دا­يىنداپ ۇلگەردى. الايدا ورتالىق كوميتەت بۇل ارەكەتتەردى ىسىرىپ تاستادى. وسى كەزدە ماسكەۋدە وزبەك، قازاق ۇلتتارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى نيزامحوجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالارى بار ەدى. ورتا­لىق كوميتەتتىڭ «مۇسىلمان ۇلت­تاردىڭ كوممۋنيستىك ورتا­لى­عى» ءجانتاسىلىمنىڭ الدىندا عانا بولاتىن. ورتالىق «شى­عىس سوتسياليستىك پارتياسىن» قۇرۋعا رەسمي تۇردە رۇقسات بەر­مە­گەندىكتەن، وسى ۇيىمدى جاسىرىن تۇردە جالعاستىرۋدى جانە سول ارقىلى تۇركىستان، قازاق­ستان جانە باشقۇرتستاندا بۇ­حارا مەن حيۋانىڭ ولكەلىك كوم­مۋ­نيستىك پارتيالارىن قولعا الۋدى ۇيعاردىق. ونىڭ ۇستىنە ءبىز باشقۇرتستاندا باشقۇرت ۇلت­تىق ۇيىمىنان 14 كىسىنىڭ تۇر­كىستانعا بارىپ جۇمىس ىستە­ۋى­نە شەشىم قابىلداعانبىز. ماسكەۋدە وسى ويدىڭ توڭىرەگىندە ءسوز بولىپ، جوسپارلار جاسالدى. كەڭەستەرمەن جۇمىس جاسايتىن ءبىر توپتىڭ تۇركىستانداعى جا­ديتشىلەرمەن بايلانىسى بول­عان­دىقتان جانە سوتسياليزم يدەيا­سى­نا وڭ قارامايتىندىقتان، سون­داي-اق ەكىنشى ءبىر توپتىڭ شى­نايى تۇردە سوتسياليزم يدەياسىن قابىلداعانىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ەكى توپتىڭ جەكە-جەكە ەكى پارتيا قۇرۋىن ءارى ەكى ءتۇرلى باعدارلاما توڭىرەگىندە جۇ­مىس جاسايتىندىقتارىنا قارا­ماستان، ورتاق ماسەلەدە ۇيىم­داسىپ ارەكەت ەتۋىن ماقۇل دەپ تاپتىق. سول جەردە ەكى ءتۇرلى باع­دارلامانىڭ جانە ەكى توپتىڭ ارا­سىنداعى ورتاق ۇندەستىكتىڭ كىلتى دە تابىلدى. تاشكەنت پەن قازاقستاننان كەيبىر دوستاردى شا­قىردىق. كەڭەس وكىمەتى باش­قۇرت­ستان وكىلدىگى ءۇشىن قالانىڭ ورتاسىنان بۇرىنعى بايلاردان قالعان ءبىر ءۇيدى بەرگەن ەدى، بارلىق ماجىلىستەرىمىز بەن اڭگىمەلەرىمىز سول ۇيدە ءوربىدى.

بۇحارادا قۇرىلعان ۇيىم

نەگىزگى جۇمىسىمىز امىرگە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن، سونى سىل­تاۋراتىپ بۇحارا ۇلتتىق ارمياسىن جاساقتاۋ جانە حيۋا، تۇ­رىكمەنستان مەن قازاقستاننان وكىل­دەر جيناپ، «تۇركىستان ۇلت­تىق بىرلىگى» ۇيىمىن قۇرۋ بولاتىن. بۇل ىسكە دايىندىق رە­تىندە ماۋسىم ايىندا باش­قۇرت­ستاننان قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا، سول جەردەن قۇلجاداعى جاپوندارعا جانە فەرعاناداعى باسماشىلاردىڭ قورباشىلارىنا جىبەرىلگەن كىسى مەن قازاق زيالىلارى جينالدى. قازاقستاننان كەلگەن باشقۇرت زيالىلارى اراسىندا سەيىتكەرەي ماعازوۆ بولدى. بۇلار بۇكىل ورتا­لىق قازاقستاندى ارالاپ، دوس­تارىمىزبەن بايلانىس ورناتقان ەدى. سونداي-اق فەر­عاناداعى باسماشىلاردان شير مەحمەت بەكتىڭ جانىندا جۇرگەن يلدەرحان مۋتين مەن حاريس يگىلىكوۆ، راحمانقۇل قور­باشىنىڭ جانىنداعى مۇس­تا­فا شاحقۇلوۆ كەلدى. بۇل مۇس­تافا ۇلتتىق ورتالىقتىڭ تاشكەنت بولىمشەسىنىڭ جەتەكشىسى سادرەددين حانمەن بىرگە ءبىراز ۋاقىت راحمانقۇلدىڭ جانىندا بولعاننان كەيىن استىرتىن تاشكەنتكە ورالىپ، تاتار زيا­لىسى اريف كەريميدى قوسىپ الىپ، قۇلجاداعى جاپون وكىل­دى­گىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن جولعا شىققاندا اۋليەاتادا ورىس­تاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تۇت­قىن­دالعان ەدى. وزبەك، قازاق ۇلت­شىلدارى ارالاسىپ ءجۇرىپ، اي­تەۋىر ولاردى تۇتقىننان بوسات­تىر­عان. مۇستافا شاحقۇلوۆ پەن اريف كەريمي بۇحاراعا كەلدى. بۇلار رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن كىسىلەر ەدى. بۇرىندارى باشقۇرتستاندا مەم­لەكەتتىك ورىنداردا قىزمەت اتقار­عان.

قازاقتاردان «الاش-وردا» مۇشە­لەرى مەن تۇرىكمەن زيالىلارىن دا بۇحاراعا شاقىردىق. ولاردىڭ كەلۋىن كۇتىپ جۇرگەندە ءبىز بۇحارانىڭ سولتۇستىگىنە، قالا­نىڭ سىرتىنا ورنالاسقان حارگوش دەگەن اۋىلدا، ءامىردىڭ جاق­تاس­تارىنان ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. ءبىزدىڭ باشقۇرتستان اسكەري جاساعىنان ەۋحادي يش­مۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يب­را­حيم يسحاكوۆ جانە بىرنەشە وفي­تسە­رىمىز پولكوۆنيك حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداسىپ، بۇحارا ارمياسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر الدى. قارشي، شەحريسەبز، نۋر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى وسىلاردىڭ قولىندا بولاتىن. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندايتىن ەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ورىستار ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان نەمەسە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، شابۋىلعا شىعۋ بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل ءۇشىن باسماشىلاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق مۇددەنى ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا كەڭ كولەمدە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ شارت بولاتىن. تاشكەنتتىك جانە فەر­عا­نالىق دوستارىمىز بۇل ءىستى جاقسى جولعا قويعان ەدى.

اريف بۇحارادا تۇرىپ جاتقان تۇركيالىق تۇتقىن وفي­تسەر­لەرگە اسكەري مەكتەپ اشۋ ءۇشىن تاپسىرما بەردى. ولار­دىڭ اراسىندا ءالي رىزا بەك­تىڭ باسشىلىعىمەن جاندارم جۇ­يەسىن قۇرۋعا دا تالپىنىس بولدى. الايدا ولاردىڭ تۇرىپ جاتقان جەرلەرى ءمالىم ءارى رەسەي­دىڭ تىڭشىلارى تاراپىنان بارلىق ءىس-ارەكەتتەرى باقىلاۋدا بولعاندىقتان، ءبىز ولارمەن تەك بەلگىلى كىسىلەر ارقىلى عانا بايلانىسا الاتىن ەدىك. اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن ادۆوكات قاقاجان بەردىەۆ، قازاقستاننان الاش-وردانىڭ وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن دىنشە ء(ادىلوۆ) جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. بۇحارالىقتارمەن جانە وزبەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ وڭايعا تۇسپەيتىن. ويتكەنى بۇحا­را­لىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر اراسىندا ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك بولعانى سياقتى، وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم العان زيالىلارعا، اسىرەسە قا­زاق­تارعا جاپپاي «ميسسيونەر» دەپ قارايتىن ىقپالدى توپ بار بولاتىن. ءبىز بۇحارالىق، وزبەك، تۇرىكمەن جانە قازاق زيالىلارىمەن بىرگە حارگوشتاعى شتابىمىزدا جانە ءامىردىڭ «سيتارە-ي ماح-ي حاسسا» دەپ اتالاتىن سارايىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا جينالىپ، قۇرىلىپ جاتقان ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسى توڭى­­­رەگىندە سويلەستىك. حيۋادا ورىس­تار تاراپىنان كۇشتەپ تارا­تىلعان ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ كەي­بىر مۇشەلەرى جاسىرىن جولمەن بۇحاراعا كەلدى. ولارمەن دە اڭگىمەلەستىك. الايدا بۇل اڭگى­مەلەردىڭ ۇزاپ كەتۋىنەن جانە جاس بۇحارالىقتاردىڭ تار­تىن­شاق­تاۋىنان قازاقتار جالى­عا باستاعان ەدى. كەلىسسوزدەر نا­تي­­جەسىندە وزبەكستاندا سوتسيا­­­ليست ەمەس، ءدىني باعىتتاعى «جا­ديتشىلدەر» پارتياسى مەن سوتسيا­ليستىك «ەرىك» پارتياسى قۇرى­لىپ، بۇل ەكەۋى قازاقتاردىڭ «الاش-وردا» پارتياسىمەن بىرىگىپ، ءبىز­دىڭ تاراپىمىزدان ۇسى­نىلعان تو­مەندەگى جەتى باپتان تۇرا­تىن «ورتاق پلاتفورمانى» قابىل­دا­دى:

1. تولىق تاۋەلسىزدىك الۋ
2. دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا جاريالاۋ
3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ
4. ەكونوميكالىق جۇيە، تەمىر جولدار مەن كانالداردىڭ قۇ­رىلىسى تۇركىستاننىڭ تاۋەل­سىز­دى­گىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس
5. حالىق اعارتۋ ءىسىن داۋىرگە ساي جاڭارتۋ جانە باتىس ما­دەنيە­تىمەن تانىسۋ ءۇشىن ورىستار ارقىلى باراتىن جولدان باسقا مۇمك­ىنشىلىكتەر قاراستىرۋ
6. ۇلت ماسەلەسى. مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي باي­لى­عىنان ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا قاراپ پايدالانۋ
7. دىنگە تولىق ەركىندىك بەرۋ. ءدىن ىستەرىن دۇنيە ىستەرىنە ارالاس­تىرماۋ.

قازاقتار دىنشەنى وكىل رە­تىن­دە تاستاپ، ەلدەرىنە قايتىپ كەت­كەننەن كەيىن ءجاديت جانە ەرىك پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى ايقىندالدى. وسى ءۇش ارەكەت ءبىزدىڭ بۇحارادا جينالۋىمىزدىڭ ۇلكەن ناتيجەسى بولاتىن. جالپى العاندا، مەم­لەكەت­تى ءبىرى ليبەرال، ەكىنشىسى سوتسياليست باعىتىنداعى ەكى پارتيا­لىق جۇيەمەن جانە وسى ەكى پار­تيا­نىڭ ورتاق باعدارلاماسى ارقىلى باسقارۋ تۋرالى شە­شىم قابىلداندى. بۇعان ءبارى دە قۋانىپ، كەلىسىم بەردى. سەيىت­كە­رەي ماعازوۆ جەتى باپتان تۇ­را­تىن ورتاق باعدارلامانى ولەڭ­گە قوسىپ، جىرلادى. بۇل كلاس­سي­كا­لىق تۋىندى بولاتىن.

اۋدارعان

دارحان قىدىءرالى