(سوڭى. باسى 40-نومىردە)
لەنيننىڭ احلاق (مورال) تۋرالى تۇسىنىگى
باشقۇرتستان ماسەلەسىن قاراعان كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا كەڭەسۋ ءۇشىن مەنى دە شاقىرىپ تۇراتىن. مامىر ايىندا كوميسسيا بەس باپتان تۇراتىن قارار الدى. بۇل دا لەنين مەن كالينيننىڭ قولدارى قويىلعاننان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ رەسمي قاۋلىسى رەتىندە كۇشىنە ەندى. قاۋلىدا ولكەمىز زاڭ، حالىق اعارتۋ ءىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى ماسەلەلەردە تاۋەلسىز، الايدا سىرتقى ساياسات، ەكونوميكا، قارجى، بايلانىس تورابى جانە جول ىستەرى بويىنشا رسفر-گە تاۋەلدى بولىپ، اۆتونوميالىق مارتەبە الدى.

اسكەرىمىزدى باسقارۋ ماسەلەسىندە ونى «تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنە» ەمەس، «ۆولگا اسكەري وكرۋگىنە» قاراستى بولىمشە رەتىندە شەشىم شىقتى. كوميسسيا مۇشەلەرىنەن كامەنەۆ ماعان اۆتونوميانى وسىنشالىقتى شەكتەۋدى قالاماعاندىعىن، ولكەگە ۋفا قالاسىمەن بىرگە بىرنەشە ورىس قالاسىن دا قوسىپ بەرۋدى ويلاعانىن، دەگەنمەن ول پىكىردى ازىرگە جۇزەگە اسىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن جەتكىزدى. قاۋلى شىققاننان كەيىن لەنينگە باردىم. وعان: «1919 جىلى ناۋرىز ايىندا كەلىسىلگەن ۋاعدالاستىق بار ەدى. وعان ءبارىمىز دە قول قويعانبىز. ول جەردە شىعىستىڭ ەزىلگەن ءبىر ۇلتىنىڭ قۇقىقتارى تولىق بولماسا دا تانىلعان ەدى. ارادا 14 اي ءوتتى، ولار دا اۋەگە ۇشىپ كەتتى»، دەدىم. لەنين: ء«سىز نەگە مۇنداي مورالدىق ماسەلەلەردى ايتىپ تۇرسىز؟ قانداي توڭكەرىسشىسىز؟ مۇنداي بوس ۋادەلەرگە نەگە سەنەسىز؟ سىزبەن ءبىزدىڭ ارامىزدا قول قويىلعان ۋاعدالاستىق ەشكىمدى ەشنارسەگە تاۋەلدى ەتپەيتىن جاي عانا قاعاز قيىندىسى بولاتىن»، دەپ قارسى سۇراقپەن جاۋاپ بەردى. مەن دە: ء«بىز ادامي قاتىناستاردىڭ وسىنداي قاعازدارعا قۇرمەت كورسەتۋدەن باستالاتىنىنا سەنىپ جۇرگەن ەدىك»، دەدىم. لەنين بىلاي دەدى: «وندا جاڭىلىپ ءجۇر ەكەنسىز. ءسىز ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى كوپ نارسە ۇيرەنەسىز. مەن شىن جۇرەكتەن ءسىزدىڭ بىزبەن بىرگە بۇكىل رەسەي مەن جەر جۇزىندە ۇلكەن شارۋالار اتقاراتىنىڭىزعا سەنگىم كەلەدى. ءبىر كەزدەرى قاجەتتىلىككە وراي قول قويىلعان ءبىر جاپىراق قاعاز ءۇشىن سالعىلاسىپ، تاجىكەلەسىپ تۇرۋ سىزگە جاراسپايدى. ءالى كورەسىز، الدىمىزدا بۇدان دا ماڭىزدى ىستەر كۇتىپ تۇر». ونىڭ بۇل سوزدەرىنەن مەنى وزىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن جولداسى رەتىندە كورگىسى كەلەتىنىنە جانە تۇتاس رەسەي ايماعى بويىنشا جۇمىستار جۇكتەگىسى كەلگەن ويىنىڭ شىنايى بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەندىم. قوشتاسىپ تۇرىپ ول ماعان بىرنەشە قاعاز بەردى. «بۇلاردى وقىپ شىعىڭىز. وسىنداعى جايتتار تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز. الايدا ويلارىڭىزدى جازباشا تۇردە بەرىڭىز»، دەدى نىعىزداپ.
«مەتروپول» قوناقۇيىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جۇرگەن كوپتەگەن بەلگىلى ساياساتكەرلەرمەن اڭگىمەلەسەتىن ەدىك. ول كەزدە پارتيا مۇشەلەرى مەن جەكە تۇلعالاردى اڭدۋ ءىسى ءالى باستالماعان بولاتىن. كوپتەگەن جايتتى اشىق ايتىپ، ەركىن سويلەسە بەرەتىنبىز. ءبىر كۇنى كەڭەستىك ۋكراينا وكىمەتىنىڭ باسشىسى پەتروۆسكيگە ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ اتا زاڭدارى جانە لەنينمەن ارامىزدا بولعان اڭگىمە تۋرالى ايتىپ وتىرىپ، ءازىل-شىنى ارالاس: «لەنين تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بارلىق جولداردى قولدانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن، وندا «ەگەر بۇگىن تۇندە اناڭمەن نەكەلەسەر بولساڭ، ەرتەڭ بۇكىل الەمدە پرولەتار بيلىگى ورنايدى ەكەن» دەسەڭ، بۇعان دا بارار ما ەدى؟» دەپ سۇرادىم. پەتروۆسكي ويلانباستان: «البەتتە، ءدال سولاي جاسايتىن ەدى. لەنين مۇنداي ماسەلەلەرگە تەك تاكتيكالىق تۇرعىدان عانا قارايدى. ايتالىق، ول مۇنداي جاعدايدا «حالىق اراسىندا ءسوز شىعىپ كەتىپ، بىزدەن بۇرىلىپ كەتپەس پە ەكەن؟» دەپ قانا ويلايدى. ايتپەسە ونىڭ بۇل سياقتى ماسەلەلەرگە كوزقاراسى دىنمەن عانا ەمەس، احلاق جانە ءداستۇر بويىنشا دا شەكتەلمەگەن. ونىڭ احلاق تۋرالى تۇسىنىگى پرولەتاريانىڭ تاپ كۇرەسىندەگى قاجەتتىلىكتەرىمەن ولشەنەدى. ءبىزدىڭ كوپتەگەن وداقتاسىمىز ۋاقىتشا عانا. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى لەنيننىڭ جالعان قۇجاتتارعا قول قويعانىن كورىپ، اينىپ كەتتى. ۋاعدالاستىق پەن كەلىسىمدەردىڭ تەك قاجەتتىلىك جاعدايىندا عانا ۇكىمى بار. دەسە دە مەن بۇل ماسەلەدە لەنين سياقتى شەكتەن شىعىپ كەتە المايمىن»، دەدى. مەنىڭ: «لەنين ينتەرناتسيوناليزم تۋرالى پىكىرىندە شىنايى ما؟ نەمەسە ونىڭ كوكەيىندە دە ۆەليكورۋستىق پيعىل جاتىر ما؟» دەگەن سۇراعىما پەتروۆسكي: «كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ بۇكىل جەر جۇزىنە ۇستەمدىك ورناتۋى جولىندا لەنين راسىندا دا ۇلتتان تىسقارى تۇرادى. الايدا تاريحي، جاعرافيالىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇلى رەسەيدى مەكەندەيتىن حالىقتارعا كەلگەندە ونىڭ ينتەرناتسيوناليزم تۋرالى ايتقاندارى الدامشى سوزدەر عانا. ول بۇل ماسەلەدە ۆەليكورۋستىڭ ءدال ءوزى. ول كوممۋنيزمدى ۇساق ۇلتتارمەن ەمەس، ورىس، اعىلشىن، قىتاي سياقتى ۇلى حالىقتار ارقىلى جانە ولاردىڭ يمپەرياليستىك داستۇرىنە ساي جۇزەگە اسىرعاندى ءجون كورەدى. مۇنى اناعۇرلىم قىسقا جول دەپ بىلەدى»، دەپ جاۋاپ بەردى.
ءبىر كۇنى، ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم جوق كەزدە پەتروۆسكيمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ودان بىلاي دەپ سۇرادىم: «گريگوري اندرەەۆيچ، ءسىز 25 جىلدان بەرى پارتياعا مۇشەسىز. لەنينمەن جولداس بولدىڭىز. لەنيننىڭ ۆەليكورۋستىق ءشوۆينيزمى بار ما؟ ايتپەسە ونىڭ شىعىس ەلدەرىندەگى كەيبىر شوۆينيست ورىستاردى قولداپ وتىرۋىنىڭ سەبەبىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ول نەگە ايماقتارداعى ۇلتتىق كوممۋنيستەردى ۇساق بۋرجۋازيا وكىلدەرى دەپ اتايدى؟». مەنىڭ سۇراعىما پەتروۆسكي بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «لەنين ۆەليكورۋستىق ماسەلەدە ءبىرىنشى پەتردەن دە اسىپ كەتەدى، ايتسە دە ول ۆەليكورۋس ۇلتىن كاپيتاليزمنەن ازات ەتۋ شارتىمەن ۇلكەن سوتسياليستىك شەڭبەردە جانە باسقا ۇلتتارعا ۇلگى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن ۇلىقتايدى. سوندىقتان ونىڭ مۇددەسىن وزگە ۇساق ۇلتتاردىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قويادى. دەمەك ول ۆەليكورۋستىق پيعىل بولماسا دا، ۆەليكورۋستىق ساياسات جاساپ وتىر. سول سياقتى ءبىز دە ۋكراينا ماسەلەسىندە ۋكراينا ۇلتشىلدارىنان وزگەشە ۇستانىمىمىز بولعانىنا قاراماستان، لەنينمەن ۇنەمى كەلىسپەي قالامىز. لەنين ورىستىڭ قولاستىنا قاراعان ۇساق ۇلتتار تۋرالى باسقاشا ويلاي المايدى. بۇل جايتتىڭ كەڭ ەتەك جايعانى سونشالىق، ءبىز كەيدە مۇنى ونىڭ وزىنە ايتۋعا باتا المايمىز. لەنين «اعىسقا قارسى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ۇساق ۇلتتاردىڭ قورعاۋشىسى سياقتى بولىپ كورىنگەن ەدى. دەسە دە تەوريانىڭ ءداۋىرى الدەقاشان ءوتىپ كەتتى. قازىر ول دا كوپتەگەن ۆەليكورۋس دوستارى سياقتى ۇساق ۇلتتاردىڭ ءسىز سەكىلدى توڭكەرىسشىل وكىلدەرى مەن پارتيا مۇشەلەرىنە «ۇساق بۋرجۋازيا» دەپ قارايدى. ۆەليكورۋستىق يدەيانى باسى ءبۇتىن تولىق قابىلداعانعا دەيىن ولارعا دۇرىس ياكي بۇرىس بولسىن، الايدا «ۇساق بۋرجۋازيا وكىلى» دەگەن تاڭبا تاعىلا بەرەدى. ءبىزدىڭ ورتاق دۇشپانىمىز كاپيتاليزم مەن كاپيتاليستىك يمپەرياليزم بولعان جاعدايدا، ۆەليكورۋستىق بولشەۆيكتەر مەن ۇساق ۇلتتاردان شىققان پارتيا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى الداۋ وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. مۇنى وسىلاي دەپ تۇسىنگەن ءجون جانە وسىلاي دەپ قابىلداۋ قاجەت».
لەنيننىڭ ەڭ جاقىن ءارى ەڭ جاناشىر دوستارىنىڭ ءبىرى بولعان پەتروۆسكيدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن بۇل سوزدەردى تۇركىستاندىق دوستارىمنىڭ بىرىنە ايتقان ەدىم. قاتەلەسپەسەم، بۇل دوسىم – تۇرار رىسقۇلوۆ بولاتىن. ول دا مۇنى بوكەي ورداسىنداعى كوممۋنيست دوستارىنىڭ بىرىنە حات ارقىلى جازىپ جىبەرىپتى. پەتروۆسكي ماعان بۇل سوزدەردى لەنينمەن اراسىندا ءبىر تۇسىنىسپەۋشىلىك بولعاندىقتان ايتقان شىعار دەپ توپشىلادىم. سول كەزدەرى تۇركيادان دوكتور فۋات سابيت دەگەن ءبىر كىسى كەلگەن ەدى. بۇل كىسى بۇرىن تۇرىكشىلەردىڭ ساپىندا بولعانىمەن، سوڭعى كەزدەرى كوممۋنيزم يدەياسىنا بۇيرەگى بۇرىپ ءجۇر ەكەن. ءتىپتى، ونىڭ قىزىعۋشىلىعى شىنايى سەنىمنەن تۋعانداي ەدى. تۇركيادا وقىعان تاتار زيالىسى استراحاندىق نەجىپ اسري مىرزا دا ونى كورىپ، مەن جازدى ەكەن دەپ ويلاعان حاتتى قازاقشادان تۇرىكشەگە اۋدارىپ، دوكتور فۋاتقا بەرىپ جىبەرىپتى. ول دا انكاراعا ورالعاننان كەيىن بۇل حاتتى مۇستافا كەمال پاشاعا بەرىپتى. ول كەزدەرى رەسەي تۇرىكتەرى مەن تۇركيا اراسىنداعى بايلانىستار وتە تىعىز بولاتىن. كەيىن ماسكەۋدىڭ «مەتروپول» قوناقۇيىندەگى اڭگىمەلەرگە قاتىستى دوستارىما ايتقان جايتتاردىڭ قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ تۇركياعا دەيىن كەلگەنىن جانە پايدالى بولعانىن ەستىپ تاڭعالدىم. ماعان لەنيننىڭ احلاق تۋرالى تۇسىنىگى مەن ۇستانىمدارىن جانە ورىس ۇلتشىلدىعىنا قاتىستى ويلارىن ءتۇسىندىرىپ بەرگەن وسى گريگوري پەتروۆسكي ەدى. ارينە ول ءوزى سياقتى مەنىڭ دە تۋعان حالقىم ۆەليكورۋستاردان قانداي قورلىق كورسە دە، ءبارىبىر لەنينگە ادال بولىپ قالاتىنىما سەنگەندىكتەن وسىنداي اشىلىپ اڭگىمە ايتقان ەدى. دەسە دە، ماسكەۋدەن كەتىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەتكە كوشكەنىمنەن كەيىن دە ونىڭ مەن تۋرالى جاقسى پىكىردە قالعانىن سول كىسى سياقتى جولداسىم بولعان رۋدزۋتاك، دوسىم تۇرار رىسقۇلوۆقا ايتقان ەكەن.
لەنيننىڭ احلاق تۋرالى تۇسىنىگى مەن كەلىسىمشارتتارعا قانداي كوزقاراسپەن قارايتىنى تۋرالى 1924 جىلى بەرليندە جينالعان «سولشىل سوتسياليستەردىڭ قۇرىلتايىندا» (بۇل ماجىلىسكە قازىرگى يتاليا سولشىل سوتسياليستەرىنىڭ كوسەمى نەنني دە قاتىسقان ەدى) جاساعان باياندامامدا ايتقان ەدىم. ول نەمىس جانە ورىس سولشىل سوتسياليستەرىنىڭ باسىلىمدارىندا («Klassenkampf»، 14.01.1925; زناميا بوربى»، №9-10. 1925) جارىق كوردى. وسى قۇرىلتايدا جانە جاريالانعان ماقالامدا مەن: ء«بىز، ازيالىقتار لەنين قۇنسىز دەپ قارايتىن وسىنداي قاعازدارعا سەنىپ ۇيرەنگەنبىز. ءبىز بۇرىن لەنيندى تاشكەنتتەگى كولەسوۆتان، ورىنبورداعى زۆيللينگتەن، ورتالىقتاعى ارتەمنەن مۇلدەم باسقا تۇلعا رەتىندە ەلەستەتەتىن ەدىك. ەندى قازىر لەنيننىڭ بۇلاردان ەشقانداي ايىرماسى جوق ەكەنىنە تولىق كوزىمىز جەتتى» دەپ ايتتىم. باشقۇرتستان كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشەلىككە جازىلعان كەيبىر زيالىلار جوعارىداعى 19 مامىر وقيعاسىن ەستىپ، پارتيا مۇشەلىگىنەن باس تارتىپتى. سامويلوۆ ولاردان بۇل ارەكەتتىڭ سەبەبىن سۇراعاندا: «كەلىسىمشارت پەن ۋاعدالاستىقتى تانىماي، 19 مامىر قاۋلىسىن قابىلداعان پارتياعا مۇشە بولمايمىز» دەگەن جاۋاپ ەستىگەن ەكەن. سامويلوۆ بۇل وقيعانى ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە جازدى دا.
جاسىرىن ۇيىم ماسەلەسى
سوناۋ 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ماسكەۋدە ءىىى ينتەرناتسيونال (كومينتەرن) قۇرىلعان ۋاقىتتا باشقۇرستان ۇكىمەتىنىڭ استاناسى تيمەستە وسى ينتەرناتسيونالعا جەكە مۇشە بولىپ كىرۋ ءۇشىن «شىعىس سوتسياليست پارتياسىن» قۇرۋ جولىندا ىستەر اتقارعان ەدىك. سول كەزدەرى قازاق زيالىلارى اراسىندا دا، تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتتى. وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ «باشقۇرستان ولكەلىك كوميتەتىن» قۇرۋ كەزەڭىندە تۇركىستاندا سوتسياليزم قوزعالىسىن رەسەي كوممۋنيستىك پارتياسىنا باعىنىشتىلىقتان قۇتقارىپ، «شىعىس ءسوتسياليزمى» رەتىندە تىكەلەي ءىىى ينتەرناتسيونالدىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋ ءۇشىن قايتا ارەكەت جاسالدى. ءتىپتى، باشقۇرتستاندا تۇراتىن تاتار زيالىلارىنىڭ ءبىرى ءىلياس الكين مەن جولداستارى 12 باپتان تۇراتىن باعدارلاما دا دايىنداپ ۇلگەردى. الايدا ورتالىق كوميتەت بۇل ارەكەتتەردى ىسىرىپ تاستادى. وسى كەزدە ماسكەۋدە وزبەك، قازاق ۇلتتارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى نيزامحوجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ جانە باسقالارى بار ەدى. ورتالىق كوميتەتتىڭ «مۇسىلمان ۇلتتاردىڭ كوممۋنيستىك ورتالىعى» ءجانتاسىلىمنىڭ الدىندا عانا بولاتىن. ورتالىق «شىعىس سوتسياليستىك پارتياسىن» قۇرۋعا رەسمي تۇردە رۇقسات بەرمەگەندىكتەن، وسى ۇيىمدى جاسىرىن تۇردە جالعاستىرۋدى جانە سول ارقىلى تۇركىستان، قازاقستان جانە باشقۇرتستاندا بۇحارا مەن حيۋانىڭ ولكەلىك كوممۋنيستىك پارتيالارىن قولعا الۋدى ۇيعاردىق. ونىڭ ۇستىنە ءبىز باشقۇرتستاندا باشقۇرت ۇلتتىق ۇيىمىنان 14 كىسىنىڭ تۇركىستانعا بارىپ جۇمىس ىستەۋىنە شەشىم قابىلداعانبىز. ماسكەۋدە وسى ويدىڭ توڭىرەگىندە ءسوز بولىپ، جوسپارلار جاسالدى. كەڭەستەرمەن جۇمىس جاسايتىن ءبىر توپتىڭ تۇركىستانداعى جاديتشىلەرمەن بايلانىسى بولعاندىقتان جانە سوتسياليزم يدەياسىنا وڭ قارامايتىندىقتان، سونداي-اق ەكىنشى ءبىر توپتىڭ شىنايى تۇردە سوتسياليزم يدەياسىن قابىلداعانىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ەكى توپتىڭ جەكە-جەكە ەكى پارتيا قۇرۋىن ءارى ەكى ءتۇرلى باعدارلاما توڭىرەگىندە جۇمىس جاسايتىندىقتارىنا قاراماستان، ورتاق ماسەلەدە ۇيىمداسىپ ارەكەت ەتۋىن ماقۇل دەپ تاپتىق. سول جەردە ەكى ءتۇرلى باعدارلامانىڭ جانە ەكى توپتىڭ اراسىنداعى ورتاق ۇندەستىكتىڭ كىلتى دە تابىلدى. تاشكەنت پەن قازاقستاننان كەيبىر دوستاردى شاقىردىق. كەڭەس وكىمەتى باشقۇرتستان وكىلدىگى ءۇشىن قالانىڭ ورتاسىنان بۇرىنعى بايلاردان قالعان ءبىر ءۇيدى بەرگەن ەدى، بارلىق ماجىلىستەرىمىز بەن اڭگىمەلەرىمىز سول ۇيدە ءوربىدى.
بۇحارادا قۇرىلعان ۇيىم
نەگىزگى جۇمىسىمىز امىرگە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن، سونى سىلتاۋراتىپ بۇحارا ۇلتتىق ارمياسىن جاساقتاۋ جانە حيۋا، تۇرىكمەنستان مەن قازاقستاننان وكىلدەر جيناپ، «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ۇيىمىن قۇرۋ بولاتىن. بۇل ىسكە دايىندىق رەتىندە ماۋسىم ايىندا باشقۇرتستاننان قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا، سول جەردەن قۇلجاداعى جاپوندارعا جانە فەرعاناداعى باسماشىلاردىڭ قورباشىلارىنا جىبەرىلگەن كىسى مەن قازاق زيالىلارى جينالدى. قازاقستاننان كەلگەن باشقۇرت زيالىلارى اراسىندا سەيىتكەرەي ماعازوۆ بولدى. بۇلار بۇكىل ورتالىق قازاقستاندى ارالاپ، دوستارىمىزبەن بايلانىس ورناتقان ەدى. سونداي-اق فەرعاناداعى باسماشىلاردان شير مەحمەت بەكتىڭ جانىندا جۇرگەن يلدەرحان مۋتين مەن حاريس يگىلىكوۆ، راحمانقۇل قورباشىنىڭ جانىنداعى مۇستافا شاحقۇلوۆ كەلدى. بۇل مۇستافا ۇلتتىق ورتالىقتىڭ تاشكەنت بولىمشەسىنىڭ جەتەكشىسى سادرەددين حانمەن بىرگە ءبىراز ۋاقىت راحمانقۇلدىڭ جانىندا بولعاننان كەيىن استىرتىن تاشكەنتكە ورالىپ، تاتار زيالىسى اريف كەريميدى قوسىپ الىپ، قۇلجاداعى جاپون وكىلدىگىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن جولعا شىققاندا اۋليەاتادا ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تۇتقىندالعان ەدى. وزبەك، قازاق ۇلتشىلدارى ارالاسىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر ولاردى تۇتقىننان بوساتتىرعان. مۇستافا شاحقۇلوۆ پەن اريف كەريمي بۇحاراعا كەلدى. بۇلار رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن كىسىلەر ەدى. بۇرىندارى باشقۇرتستاندا مەملەكەتتىك ورىنداردا قىزمەت اتقارعان.
قازاقتاردان «الاش-وردا» مۇشەلەرى مەن تۇرىكمەن زيالىلارىن دا بۇحاراعا شاقىردىق. ولاردىڭ كەلۋىن كۇتىپ جۇرگەندە ءبىز بۇحارانىڭ سولتۇستىگىنە، قالانىڭ سىرتىنا ورنالاسقان حارگوش دەگەن اۋىلدا، ءامىردىڭ جاقتاستارىنان ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. ءبىزدىڭ باشقۇرتستان اسكەري جاساعىنان ەۋحادي يشمۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يبراحيم يسحاكوۆ جانە بىرنەشە وفيتسەرىمىز پولكوۆنيك حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداسىپ، بۇحارا ارمياسىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر الدى. قارشي، شەحريسەبز، نۋر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى وسىلاردىڭ قولىندا بولاتىن. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندايتىن ەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ورىستار ۇلتتىق ارميانىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان نەمەسە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، شابۋىلعا شىعۋ بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل ءۇشىن باسماشىلاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق مۇددەنى ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا كەڭ كولەمدە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ شارت بولاتىن. تاشكەنتتىك جانە فەرعانالىق دوستارىمىز بۇل ءىستى جاقسى جولعا قويعان ەدى.
اريف بۇحارادا تۇرىپ جاتقان تۇركيالىق تۇتقىن وفيتسەرلەرگە اسكەري مەكتەپ اشۋ ءۇشىن تاپسىرما بەردى. ولاردىڭ اراسىندا ءالي رىزا بەكتىڭ باسشىلىعىمەن جاندارم جۇيەسىن قۇرۋعا دا تالپىنىس بولدى. الايدا ولاردىڭ تۇرىپ جاتقان جەرلەرى ءمالىم ءارى رەسەيدىڭ تىڭشىلارى تاراپىنان بارلىق ءىس-ارەكەتتەرى باقىلاۋدا بولعاندىقتان، ءبىز ولارمەن تەك بەلگىلى كىسىلەر ارقىلى عانا بايلانىسا الاتىن ەدىك. اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن ادۆوكات قاقاجان بەردىەۆ، قازاقستاننان الاش-وردانىڭ وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ پەن دىنشە ء(ادىلوۆ) جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. بۇحارالىقتارمەن جانە وزبەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ وڭايعا تۇسپەيتىن. ويتكەنى بۇحارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر اراسىندا ءوزارا كەلىسپەۋشىلىك بولعانى سياقتى، وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم العان زيالىلارعا، اسىرەسە قازاقتارعا جاپپاي «ميسسيونەر» دەپ قارايتىن ىقپالدى توپ بار بولاتىن. ءبىز بۇحارالىق، وزبەك، تۇرىكمەن جانە قازاق زيالىلارىمەن بىرگە حارگوشتاعى شتابىمىزدا جانە ءامىردىڭ «سيتارە-ي ماح-ي حاسسا» دەپ اتالاتىن سارايىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا جينالىپ، قۇرىلىپ جاتقان ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسى توڭىرەگىندە سويلەستىك. حيۋادا ورىستار تاراپىنان كۇشتەپ تاراتىلعان ۇلتتىق ۇكىمەتتىڭ كەيبىر مۇشەلەرى جاسىرىن جولمەن بۇحاراعا كەلدى. ولارمەن دە اڭگىمەلەستىك. الايدا بۇل اڭگىمەلەردىڭ ۇزاپ كەتۋىنەن جانە جاس بۇحارالىقتاردىڭ تارتىنشاقتاۋىنان قازاقتار جالىعا باستاعان ەدى. كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە وزبەكستاندا سوتسياليست ەمەس، ءدىني باعىتتاعى «جاديتشىلدەر» پارتياسى مەن سوتسياليستىك «ەرىك» پارتياسى قۇرىلىپ، بۇل ەكەۋى قازاقتاردىڭ «الاش-وردا» پارتياسىمەن بىرىگىپ، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ۇسىنىلعان تومەندەگى جەتى باپتان تۇراتىن «ورتاق پلاتفورمانى» قابىلدادى:
- تولىق تاۋەلسىزدىك الۋ
- دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا جاريالاۋ
- ۇلتتىق ارميا قۇرۋ
- ەكونوميكالىق جۇيە، تەمىر جولدار مەن كانالداردىڭ قۇرىلىسى تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس
- حالىق اعارتۋ ءىسىن داۋىرگە ساي جاڭارتۋ جانە باتىس مادەنيەتىمەن تانىسۋ ءۇشىن ورىستار ارقىلى باراتىن جولدان باسقا مۇمكىنشىلىكتەر قاراستىرۋ
- ۇلت ماسەلەسى. مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىنان ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا قاراپ پايدالانۋ
- دىنگە تولىق ەركىندىك بەرۋ. ءدىن ىستەرىن دۇنيە ىستەرىنە ارالاستىرماۋ.
قازاقتار دىنشەنى وكىل رەتىندە تاستاپ، ەلدەرىنە قايتىپ كەتكەننەن كەيىن ءجاديت جانە ەرىك پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى ايقىندالدى. وسى ءۇش ارەكەت ءبىزدىڭ بۇحارادا جينالۋىمىزدىڭ ۇلكەن ناتيجەسى بولاتىن. جالپى العاندا، مەملەكەتتى ءبىرى ليبەرال، ەكىنشىسى سوتسياليست باعىتىنداعى ەكى پارتيالىق جۇيەمەن جانە وسى ەكى پارتيانىڭ ورتاق باعدارلاماسى ارقىلى باسقارۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇعان ءبارى دە قۋانىپ، كەلىسىم بەردى. سەيىتكەرەي ماعازوۆ جەتى باپتان تۇراتىن ورتاق باعدارلامانى ولەڭگە قوسىپ، جىرلادى. بۇل كلاسسيكالىق تۋىندى بولاتىن.
اۋدارعان
دارحان قىدىءرالى
قوعام • بۇگىن، 08:03
ۇلتتىق بىرلىك پەن كەلىسىم – باعا جەتپەس قۇندىلىق
قوعام • بۇگىن، 08:00
بانكتەردىڭ ازايۋى پايدا ما، زيان با؟
ەكونوميكا • بۇگىن، 07:58
كارانتين كاسىپكەر ايەلدەرگە قالاي اسەر ەتتى؟
قوعام • بۇگىن، 07:56
ەكونوميكا • بۇگىن، 07:55
قوعام • بۇگىن، 07:54
ەكونوميكا • بۇگىن، 07:51
ايماقتار • بۇگىن، 07:50
«مىڭ العىس»: قايىرىمدىلىق تەلەمارافونىندا 22 ميلليون تەڭگە جينالدى
قازاقستان • كەشە
بيىل مەديتسينالىق ساقتاندىرۋعا قانشا قارجى بولىنەدى؟
مەديتسينا • كەشە
2020 جىلى ءمامس اياسىندا قانشا كۇردەلى وپەراتسيا جاسالدى؟
مەديتسينا • كەشە
ەلباسى • كەشە
تاريح • كەشە
سپورت • كەشە
باس تەاترداعى بالالار ستۋدياسى
ونەر • كەشە
التىن شىنجىردىڭ سوڭعى شىعىرشىعى...
رۋحانيات • كەشە
قىزىلوردا وبلىسىندا كارانتين شارالارى جەڭىلدەتىلدى
ايماقتار • كەشە
بىلتىر سقو-دا 7 مىڭعا جۋىق نارەستە دۇنيەگە كەلگەن
ايماقتار • كەشە
شىعىس قازاقستاندا جۇما نامازعا جينالۋعا رۇقسات بەرىلدى
ايماقتار • كەشە
قىزىلجاردا اناسى ۇرىپ-سوققان قىز كوز جۇمدى
ايماقتار • كەشە
جالعا العان ءۇيىن توناپ كەتكەن ۇرى ۇستالدى
ايماقتار • كەشە
فرانتسيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى تۇرمەگە توعىتىلدى
الەم • كەشە
بەس وبلىستا اۋا رايىنا بايلانىستى ەسكەرتۋ جاريالاندى
اۋا رايى • كەشە
تۇركىستان وبلىسىندا گاز جەلىلەرى جاپپاي تەكسەرىلەدى
ايماقتار • كەشە
تەرگەۋشىلەردىڭ ۇستازى ۇلىقتالدى
ايماقتار • كەشە
الماتىدا ەتنوسارالىق قاتىناستاردى دامىتۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى
ايماقتار • كەشە
الماتىدان قىرعىزستانعا اۋە رەيستەرى قايتا جانداندى
قازاقستان • كەشە
الماتىدا قانشا تۇرعىن ءۇي جىلۋسىز قالدى؟
ايماقتار • كەشە
ارمەنيادان اكەلگەن كولىكتەردى تىركەۋ مەرزىمى ۇزارتىلدى
قازاقستان • كەشە
قىرعىزستاندا پارلامەنت سايلاۋى كۇزدە بولادى
الەم • كەشە
قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر ءۇشىن سالىق ەسەپتەۋ جەڭىلدەتىلدى
ەكونوميكا • كەشە
الماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنا جاڭا اكىم تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
الماتىلىق ستۋدەنتتەر العىس ايتۋ كۇنىن اتاپ ءوتتى
قازاقستان • كەشە
ومىربەك جولداسبەكوۆتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى تويلاندى
قازاقستان • كەشە
قدكبق دەپوزيتتەردىڭ ساۋىردەگى ەڭ جوعارى مولشەرلەمەلەرىن جاريالادى
ەكونوميكا • كەشە
سىر ەلىنەن 700-گە جۋىق ازامات اسكەرگە بارادى
ايماقتار • كەشە
رەسەي ينۆەستورلارى اتىراۋعا بەت بۇردى
ايماقتار • كەشە
قازاقستاندا مەرزىمدى اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ باستالدى
قوعام • كەشە
اسقار مامين «روسكوسموس» باسشىسىمەن كەزدەستى
ۇكىمەت • كەشە
كوكتەم كەشىكپەي جەتەدى: ناۋرىز ايىنا ارنالعان اۋا رايى بولجامى
اۋا رايى • كەشە
دۋبايدان كەلگەن 4 جولاۋشىدان كوروناۆيرۋس انىقتالدى
قوعام • كەشە
ۇكىمەت • كەشە
الماتىدا ۇلتتار دوستىعان ارقاۋ ەتكەن شارا ءوتتى
ايماقتار • كەشە
قۋاتتى قۇرىلىمنىڭ شۋاقتى مەرەكەسى
قازاقستان • كەشە
اۋليەاتالىقتار العىس ايتۋ كۇنىن اتاپ وتۋدە
ايماقتار • كەشە
ناۋرىز ايىندا اۋا رايى قانداي بولادى؟
اۋا رايى • كەشە
كوپبالالى انا بەلگىسىز كاسىپكەرگە العىس ايتادى
ايماقتار • كەشە
ەرجان باكىرباي ۇلى تالدىقورعاننىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى
تاعايىنداۋ • كەشە
ۇقساس جاڭالىقتار