كەڭ ءورىستى ارىپتەستىك
قازاقستان-ەو قاتىناسىنىڭ شيرەك عاسىردان استام تاريحى بار. وسى ارالىقتا ەكىجاقتى ارىپتەستىك ماسەلەلەرى جۇيەلى تۇردە تالقىلانىپ, كوپتەگەن يگى ءىس جۇزەگە اسىرىلدى. وسى ورايدا كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. بۇل كەلىسىمگە 2015 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قول قويىلعان كەزدەن باستاپ, ىنتىماقتاستىق كوميتەتتەرى, ىنتىماقتاستىق كەڭەستەرى مەن كىشى كوميتەتتەر وتىرىستارىنىڭ جانە ديالوگ الاڭى بارىسىنداعى ءوزارا ارەكەتتەستىك پەن پىكىر الماسۋ ارقىلى قازاقستان مەن ەۋروپالىق وداق اراسىنداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق ۇدايى نىعايىپ كەلەدى. ەو قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى ساۋدا ارىپتەسى جانە ەلىمىزگە باعىتتالعان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمىنىڭ جارتىسىنان استامىن قامتاماسىز ەتكەن ءبىرىنشى شەتەلدىك ينۆەستور اتاندى.
2020 جىلدىڭ 20 قاڭتارىندا بريۋسسەل قالاسىندا وتكەن قازاقستان-ەو ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ 17-وتىرىسىندا كەلىسىمنىڭ بىرقاتار سالادا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىنا شولۋ جاسالدى. ولاردىڭ ىشىندە ساۋدا مەن كەدەن, قورشاعان ورتا مەن كليمات وزگەرىسى, ەنەرگەتيكا سالالارى, سونىمەن قاتار زاڭ ۇستەمدىگى مەن قۇقىق سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرى بولدى. بۇل قوس تاراپتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستى ودان ءارى نىعايتۋعا دەگەن نيەتتەرىن ءبىلدىرۋدىڭ كەرەمەت مۇمكىندىگى بولدى.
كەلىسىمدى زاڭدى كۇشىنە ەنگىزۋ قازاقستان مەن ەو-نىڭ ەڭ ماڭىزدى باسىمدىلىعى بولىپ وتىر. ەندى بۇعان دەيىن كەلىسىمنىڭ ۋاقىتشا قولدانىلۋىنىڭ اياسىندا قامتىلماعان سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا كەڭىنەن جول اشىلماق.
كەلىسىمنىڭ تولىق جۇزەگە اسىرىلۋى ساياسي رەفورمالار, سونىڭ ىشىندە ءسوز بوستاندىعى مەن باق بوستاندىعىن, اسسوتسياتسيالار مەن بەيبىت جينالىستار ەركىندىگىن ودان ءارى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قۇرايتىندىعىنا سەنىم مول. بۇعان قوسا, شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار, جۇمىسپەن قامتۋ, ەڭبەك قاتىناسى, ەنەرگەتيكا, زەرتتەۋلەر مەن يننوۆاتسيالار, ءوندىرىس, قورشاعان ورتا مەن كليمات وزگەرىسى, دەنساۋلىق ساقتاۋ, ءبىلىم بەرۋ مەن كاسىبي داعدىلانۋ, مەملەكەتتىك قىزمەت, ازاماتتىق قوعام, تۋريزم, ادامدار اراسىنداعى بايلانىستاردى كەڭەيتۋ جانە مادەنيەت سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋعا جاعداي جاسالادى دەپ كۇتىلۋدە.
اتالعان كەلىسىم جونىندە ەۋروپالىق وداقتىڭ سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتى جونىندەگى جوعارعى وكىلى, ەۋروپالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جوزەپ بوررەلدىڭ ايتۋىنشا, قازاقستان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ ەۋروپالىق وداقپەن كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعاننان بەرى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناس ايتارلىقتاي ۇلعايعان. «ەۋروپالىق وداق قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ارىپتەسى, ال قازاقستان بۇگىنگى تاڭدا ەۋروپالىق وداقتىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا ارىپتەسى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز باسقارۋدى جەتىلدىرۋ, سوت ادىلدىگىن قولداۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا قوماقتى قاراجات بولدىك. سونىمەن قاتار «Erasmus+» باعدارلاماسى اياسىندا ەۋروپاعا وقۋ جانە تاجىريبەمەن تانىسۋ ءۇشىن كەلەتىن قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ سانى ارتتى. كەلىسىمنىڭ كۇشىنە ەنۋىنەن كەيىن ءبىز ونىڭ كليمات وزگەرىسىمەن كۇرەس سالاسىنداعى ورتاق ءىس-ارەكەتتەر, ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا, تۇراقتى جاڭعىرتۋ مەن بايلانىستاردى كەڭەيتۋ سياقتى ارتىقشىلىقتارىن پايدالانۋ مۇمكىندىگىنە يە بولامىز. ءبىز ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ كەلەسى پاراعىن اشىپ, جاڭا كوپ ءۇمىت كۇتەرلىك كەزەڭدى باستايمىز», دەيدى ج.بوررەل.
ەۋروپالىق وداق كەلىسىمدى تولىق ءارى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ازاماتتارىمىز بەن قوعامنىڭ ورتاق مۇددەسى ءارى يگىلىگى ءۇشىن ەلىمىزبەن بۇدان دا تىعىز جۇمىس ىستەۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر.
كەلىسىمنىڭ ۋاقىتشا قولدانىلۋى باستالعاننان, ياعني 2016 جىلدان بەرى قازاقستان مەن ەو كوپتەگەن سالادا باسىم جوبالاردى ءساتتى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇعان قوسا, 2019 جىلى قابىلدانعان ەو-نىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا ستراتەگياسى دا وڭىردەگى جاڭا مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ, ورتاق سىن-قاتەرلەرگە بىرگە توتەپ بەرۋ جانە وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ءۇشىن ىرگەلى نەگىز قۇراپ وتىر.
ىقپالداستىق اياسى اۋقىمدى
جالپى, كاىك-تىڭ ۋاقىتشا قولدانىسقا ەنگىزىلۋى بويىنشا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر بارشىلىق. كاىك شەڭبەرىندە 29 سالاداعى ىقپالداستىق اياسى كەڭەيتىلدى. ەندى سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىلارىنا توقتالا كەتسەك.
ساۋدا. كاىك ماقساتى – قازاقستان تۇتىنۋشىلارى مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس مۇددەلەرىنە جاۋاپ بەرەتىن ءادىل ءارى اشىق باسەكەلەستىكتى العا تارتۋ. كەلىسىمدە «ساۋدا جانە ورنىقتى دامۋ» اتتى تاراۋ بار. اتالعان تاراۋ قازاقستان قوعامىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ورنىقتى ەكونوميكالىق ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ەڭبەك قۇقىقتارى مەن قورشاعان ورتانى قورعاۋ بويىنشا بىرنەشە ەرەجەنى قامتيدى. كەلىسىمنىڭ «ساۋدا» ءبولىمى تولىق زاڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرۋعا, بەكىتىلگەن ەرەجەلەر مەن ستاندارتتارعا نەگىزدەلگەن ساۋدانى دامىتۋعا جاردەمدەسۋ ىسىنە ارنالعان.
ستاتيستيكاعا سايكەس, 2018 جىل قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ساۋدا جانە ينۆەستيتسيا اعىنى بويىنشا ءساتتى جىل بولدى. ەو-نىڭ قازاقستانعا ەكسپورتى 5,8 ملرد ەۋرونى قۇراپ, 14 پايىزعا ارتتى. قازاقستاننىڭ ەو-عا ەكسپورتىنا كەلەتىن بولساق, مۇنداعى سوما 20,8 ملرد ەۋرونى قۇراپ, 18 پايىزعا ۇلعايدى. وسىلايشا, قازاقستان ەو-نىڭ ورتالىق ازياداعى ءبىرىنشى ساۋدا ارىپتەسى, ال ەو قازاقستاندىق ساۋدانىڭ 40% ۇلەسىن يەلەنىپ, ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى ساۋدا سەرىكتەسى بولدى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكى ۇسىنعان ستاتيستيكا بويىنشا, 2018 جىلى ەو-دان كەلگەن تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار جالپى اعىننىڭ 48%-ىن قۇرادى. 2019 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قۇرىلعان جانە ەكونوميكالىق جانە ىسكەرلىك ماسەلەلەر جونىندەگى قازاقستان ۇكىمەتى مەن ەو اراسىنداعى جوعارى دەڭگەيدەگى ىسكەرلىك پلاتفورماسى تاراپتار اراسىنداعى ينۆەستيتسيالار مەن ساۋدانىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. سوڭعى بىرنەشە اي ىشىندە وسى پلاتفورما اياسىندا سانيتارلىق جانە فيتوسانيتارلىق ماسەلەلەر, ۆاليۋتالىق رەتتەۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەر تالقىلاندى. تاقىرىپتاردىڭ مۇنداي كەڭ اۋقىمدىلىعى – ەو ينۆەستورلارىنىڭ ەلىمىزگە قىزىعۋشىلىعى جوعارى ەكەنىنىڭ كورسەتكىشى.
ءبىلىم بەرۋ. كاىك اياسىندا قازاقستان مەن ەو ادامدار اراسىنداعى بايلانىستى كەڭەيتۋگە مىندەتتەندى, سونىڭ ىشىندە عىلىم مەن تەحنولوگيالار, يننوۆاتسيالىق دامۋ, ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەت سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن اقپارات الماسۋ باسىمدىققا يە. «Erasmus+» باعدارلاماسى بويىنشا ورتالىق ازيامەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋ ماقساتىندا 115 ملن ەۋرو ءبولىندى. بۇل قاراجات ەۋروپا مەن ورتالىق ازيا اراسىندا 7 400-گە جۋىق ستۋدەنت پەن وقىتۋشىنىڭ اكادەميالىق موبيلدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. قازاقستان وسىنداي ستۋدەنتتەر جانە وقىتۋشىلارمەن الماسۋدىڭ شامامەن 60%-ىنا قاتىسادى (4 115 ستۋدەنت پەن وقىتۋشى). عىلىمي زەرتتەۋلەر, سولاردىڭ ىشىندە عالىمداردىڭ اكادەميالىق موبيلدىلىگى مەن دايىندىعى, قازاقستان مەن ەو اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى سالاسى. ىنتىماقتاستىقتىڭ بۇل سالاسى ەو-نىڭ «گوريزونت-2020» باعدارلاماسى اياسىندا قارجىلاندىرىلادى. قازىرگى تاڭدا «گوريزونت-2020» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ەو-نىڭ قازاقستانعا بولگەن جارناسى 300 3000 ەۋرونى قۇرايدى. باعدارلامانىڭ ەڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى – «گوريزونت-2020» جوبالارىنا بەس رەت قاتىسقان نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى. كەلىسىمنىڭ كۇشىنە ەنۋى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ مەن دايىنداۋ جۇيەلەرىن جاڭعىرتۋ جانە ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋدى العا تارتۋ ماقساتىندا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ مۇمكىندىگىن اشادى.
قورشاعان ورتا مەن كليمات وزگەرىسى. ەو قازاقستاننىڭ «جاسىل» ەكونوميكا مودەلىنە كوشۋىن تولىق قولدايدى. تاراپتار اراسىنداعى ەكىجاقتى ديالوگتىڭ نەگىزگى باسىم باعىتتارى – سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ, قورشاعان ورتانىڭ باسقا سالالارمەن بىرىگۋى, جاسىل جانە تسيركۋليارلىق ەكونوميكاعا كوشۋ ماسەلەلەرى. قازاقستان – قورشاعان ورتانى قورعاۋ مەن كليمات وزگەرىسى سالاسىنداعى ەو-ورتالىق ازيا ساراپشىلارى جۇمىس توبىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى.
كاىك-تىڭ كۇشىنە ەنۋى قازاقستان مەن ەو-عا قورشاعان ورتا ماسەلەلەرى بويىنشا ىنتىماقتاستىعىن نىعايتىپ, اتالعان سالا بويىنشا ورنىقتى دامۋ مەن ءتيىستى باسقارۋ ىسىنە ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەنەرگەتيكا. كاىك اياسىندا كومىرسۋتەكتى ەنەرگەتيكا, جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى, ەنەرگيا تيىمدىلىگى جانە ەنەرگيا ۇنەمدەۋ سالالارىنداعى ەرەجەلەر ۋاقىتشا قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. قازاقستاننان ەۋروپالىق وداققا باعىتتالعان مۇناي مەن ۋران ەكسپورتى وتە ماڭىزدى. ول ەۋروپا كونتينەنتىنىڭ ەنەرگەتيكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى. قازاقستان ەو-نىڭ مۇنايعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ شامامەن 6%-ىن جانە ۋرانعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ 21%-دان استامىن قامتاماسىز ەتەدى.
ەو قازاقستاننىڭ تومەن كومىرتەكتى ەنەرگەتيكا جۇيەسىن ىلگەرىلەتۋ, اتاپ ايتقاندا 2050 جىلعا قاراي ەلەكتر قۋاتىنىڭ 50% تومەن كومىرتەكتى كوزدەردەن ءوندىرۋ بويىنشا ماقساتىن قولدايدى. كەلىسىم ەو-مەن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا مەن ەنەرگيا تيىمدىلىگى سياقتى سەكتورلاردا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ مۇمكىندىكتەرىن ۇسىنادى. بۇعان قوسا, قازاقستان مەن ەو كەلىسىم اياسىندا ەنەرگەتيكالىق حارتيانى جاڭعىرتۋ مەن ونى قايتا قاراستىرۋعا بىرلەسىپ كۇش جۇمساۋدا.
كولىك سالاسى. بۇگىنگى تاڭدا كولىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق بويىنشا ەرەجەلەر ۋاقىتشا قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. قازاقستان مەن ەو اۆياتسيا قاۋىپسىزدىگى بويىنشا ديالوگىن باستادى. قازاقستان ەو-نىڭ ۇشۋ قاۋىپسىزدىگى مەن اۆياتسيا قاۋىپسىزدىگى بويىنشا جوبالارىنا, سونىمەن قاتار تەڭىز قاۋىپسىزدىگى بويىنشا جوباسىنا قاتىسادى. تاراپتار تەمىر جول ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنىڭ (تجىۇ) وتىرىستارى اياسىندا بىرگە جۇمىس ىستەيدى.
ادام قۇقىقتارى. كەلىسىمدە قازاقستانعا رەفورما جۇرگىزۋ مەن جاڭعىرتۋ ۇدەرىستەرىندە قولداۋ كورسەتىلە وتىرىپ, دەموكراتيا, زاڭ ۇستەمدىگى, ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتار ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. قازاقستان جىل سايىن ەو بىرگە سوت ادىلدىگى مەن ىشكى ىستەر جونىندەگى كىشى كوميتەت جانە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ديالوگ وتىرىسىن وتكىزەدى. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ديالوگ وتىرىستارىندا ادام قۇقىقتارىنا بايلانىستى كەڭ اۋقىمدى ماسەلەلەر تالقىلانادى. سوت ادىلدىگى مەن ىشكى ىستەر جونىندەگى كىشى كوميتەت وتىرىستارى – زاڭ ۇستەمدىگى, ءتيىمدى باسقارۋ مەن سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋ, زاڭ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق, اقشانىڭ ءىزىن جاسىرۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس, كوشى-قون, باسپانا قۇقىعى مەن شەكارا باسقارۋ, تەرروريزمگە قارسى كۇرەس جانە زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ مۇمكىندىگى.
