ۇلى دالا رۋحىن تىرىلتكەن تۋىندىنىڭ پرەمەراسى نەگە قازاق تىلىندە وتپەدى؟

مادەنيەت جانە سپورت مينيس­ترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاق­فيلم» كينوستۋدياسى مەن «Sataifilm» كومپانياسى بىرلەسە تۇسىر­­گەن تاريحي كارتينانىڭ يدەيا اۆ­تورى جانە باس پروديۋسەرى ءاليا نازارباەۆا، قويۋشى رەجيسسەرى – اقان ساتاەۆ. كينوتۋىندى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VI عاسىردا بولعان وقيعانى سۋرەتتەيدى. فيلم­دە بالدىرعان قىزدان ايبىندى جاۋىنگەرگە اينالعان، جاقىندارىنان ايىرىلىپ، سات­قىنداردان ءوشىن العان جانە ساق تايپالارىن ءوز بيلىگى استىندا بىرىكتىرگەن ۇلى دالانىڭ اتى اڭىزعا اينالعان تەڭدەسسىز پاتشايىمى – ءتوميريستىڭ تاعدىرى باياندالادى. 

فيلم رەجيسسەرى اتاپ وتكەن­دەي، ء«توميريستىڭ» ستسەناريىن جازۋدا ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ ەڭبەكتەرى باستى نا­زار­عا الىنىپتى. تۋىندىنى تۇسىرمەس بۇرىن شىعارماشىلىق توپ كوپتەگەن تاريحي ماتەريالدارمەن تانىسىپ، جوباعا عالىم-كەڭەسشىلەر ارنايى تارتىلعان. كارتينانىڭ تۇسىرىلىمىنە ەلى­مىز­دىڭ الدىڭعى قاتارداعى كينو­گەرلەرىنەن بولەك، شەتەلدىك ماماندار، ونىڭ ىشىندە سكريپت-دوكتور جانە كومپيۋتەرلىك گرافيكا شەبەرلەرى جۇمىلدىرىلدى. ءسويتىپ 2017 جىلدىڭ جەلتوق­سانىندا باستالعان ءتۇسىرىلىم جۇ­مى­سى اراعا ەكى جارىم جىل ۋاقىت سالىپ ءوز جەمىسىن بەردى.

–  وسىدان 3 جىل بۇرىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باتاسىن الىپ، «توميريس» فيلمىنە كىرىسكەن بولاتىنبىز. اۋقىمدى جوبا. شىعارماشىلىق توبىمىز ءۇشىن ايتۋلى تاجىريبە بولعانى ءسوزسىز. فيلمدەگى ءاربىر دەتالعا، وقيعاعا بارىنشا ىجداعاتپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن، دالدىكپەن كەلۋگە تىرىستىق. تۋىندى ستسەنا­ريىن تيمۋر جاقىسىلىقوۆ پەن ءاليا نازارباەۆا تاريحشى مامان­­دارمەن كەڭەسە وتىرىپ، بىر­­لەسە جازىپ شىقتى، – دەيدى فيلم رەجيسسەرى اقان ساتاەۆ.

رەجيسسەر اقان ساتاەۆ پەن پروديۋسەر ءاليا نازارباەۆا اراس­ىن­داعى شىعارماشىلىق تاندەم 2016 جىلى جارىققا شىققان «اناعا اپارار جول» كارتيناسىنان باستالعان بولاتىن. كوپشىلىك ىقىلاسىنا بولەنگەن تۋىندى بىلتىر مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. ەندى مىنە «اناعا اپارار جولدان» «توميريسكە» جالعاسقان وداق تاعى ءبىر اۋقىمدى جۇمىسىن كينوسۇيەر قاۋىم نازارىنا ۇسىندى. تاريحي تۋىن­دىنىڭ جالپى بيۋدجەت قورى 10 ميلليون دوللاردى، ياعني ۇلت­تىق ۆاليۋتاعا  شاققاندا 2 ميلليارد 259 ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل تۋرالى فيلم پرەمەراسىنا وراي وتكىزىلگەن بريفينگتە ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» اق پرەزيدەنتى ارمان اسەنوۆ ءمالىم ەتتى.

– ء«توميريستى» تۇسىرۋگە 3 ميل­­ليارد تەڭگەگە جۋىق قارجى جۇم­سالدى. ساپالى فيلم جاساپ شىعارۋ ءۇشىن بۇل كوپ ەمەس. ورەلى ونەر قاشاندا قوماقتى قارجىعا تاۋەلدى. اسىرەسە كينو ونەرى. سوندىقتان ء«توميريستى» تۇسىرۋگە جۇمسالعان اقشا ءوزىن اقتايدى دەپ سەنەمىز. جال­پى، كينو ونەرى تەز پايدا اكەلەتىن كاسىپ تۇرىنەن ەمەس، ونەر­دىڭ قايتارىمى باياۋ، بىراق يدەو­لوگيالىق تۇرعىدان كەلەشەك ۇرپاققا بەرەرى ۇشان-تەڭىز. وسى سەبەپتى دە كينونى، جالپى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قانداي دا ءبىر اقشامەن ولشەۋدىڭ قاجەتى جوق. ونەردىڭ قايتارىمى شەكسىز. «توميريس» ءفيلمىنىڭ دە وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن تاعىلىمى مول، كوركەمدىك ساپاسى جوعارى، ناعىز ونەر دەڭگەيىندەگى تۋىندى بولاتىندىعىنا سەنەمىز. الدا ءفيلمنىڭ پروكاتىن تەك قازاق­ستانمەن شەكتەمەي، تارالىم گەوگرافياسىن كەڭەيتىپ، الەمدىك ارەناعا شىعارۋ ويدا بار. وعان ء«توميريستىڭ» تاقىرىپ اۋقىمى دا، تاريحي تاعىلىمى دا، كور­كەمدىك ساپاسى دا تولىقتاي جاۋاپ بەرەدى، – دەدى ارمان اسەنوۆ.

كينوستۋديا پرەزيدەنتىنىڭ پىكىرى نەگىزسىز ەمەس. اقان ساتاەۆ باستاعان شىعارماشىلىق ءتۇسىرى­لىم توبى اۋقىمدى جۇمىس اتقا­رىپتى. اسىرەسە، ايگىلى ساق پات­شا­يىمى توميريس تاعدىرى اينا­لاسىنان ءوربيتىن تارتىس­تى وقي­عالار ءفيلمنىڭ ءون بويىنا ديناميكا ۇستەيدى. جالپى، كور­كەم كارتينا تۇرماق، تومي­ريس تۋرالى كىتاپتى وقۋدىڭ ءوزى قىزىق. پاتشايىم ماڭدايىنا بۇيىرعان تارتىس پەن ەرلىككە تولى ەرەكشە تاعدىر وقىرمانىن ءبىر ءسات تە بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك-ءتى. اسىرەسە، ساقتار ءومىرىن شىنايى سۋرەتتەپ بۇگىنگە جەت­كىزگەن تاريحتىڭ اتاسى اتان­عان ەرتەدەگى گەرودوت جازباسى­نان باستاپ، ۇلتتىق ۇعىم تۇر­عى­سىن­دا ءساتتى جۇيەلەنگەن بەر­تىن­گى بولات جانداربەكوۆتىڭ «ساق­تار» ديلوگياسىنىڭ ءوزى تو­مي­ريسكە قاتىستى تالاي دەرەككە قا­نىقتىرادى. ەگەر سونىڭ ءبا­رىن ءساتتى سويلەتەر بولسا، ساق پات­شايىمى تۋرالى فيلم ءبىر بو­لىممەن شەكتەلمەي، كوپ سەريالى اۋقىمدى جوبالاردىڭ جۇگىن كوتەرۋگە دە جاراپ تۇر. قاي دەرەككە جان بىتىرەم دەسەڭ دە، ارقاي­سىسى جەكە-جەكە سەرياعا سۇرانىپ-اق تۇر. دەمەك، تاريحي مالى­مەتتەردىڭ وسىنشالىقتى اۋقىمدىلىعىن ەسكەرسەك، وندا ءتو­ميريستىڭ تۇتاس تاعدىرىن ءبىر فيلمگە سىعىمداپ سىيدىرۋ ءتۇ­سىرىلىم توبىنان ۇلكەن ىج­داعات پەن ءتوزىمدى تالاپ ەتكە­نى انىق. توميريسكە قاتىستى بار­لىق دەرەكتى بارىنشا قام­تۋعا ۇمتىلعان ستسەناريست جۇ­مىسىنىڭ شاشىراڭقىلىققا ۇرىنۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى بالكىم وسىندا جات­سا كەرەك. وسى ورايدا ەكى جا­رىم ساعاتقا سىيماي قالعان وقيعالار، ۋاقىت شەكتەۋلىلىگىنە باي­لانىستى كەتكەن كەيبىر اسى­عىس شەشىمدەر بەلگىلى ءبىر دەڭ­گەيدە ستسەناري جۇيەلىلىگىنە نۇقسان كەلتىرگەنىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ول اسىرەسە ساق پاتشايى­مى توميريس پەن ءوز داۋىرىندە پاتشالاردىڭ پاتشاسى اتانعان پارسىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى، قاھارلى كيردىڭ اراسىنداعى قاندى شايقاس كورىنىسىندە انىق سەزىلدى. كورەرمەن ەركشە كۇتىپ بارعان وسى ءبىر تارتىستى ءساتتىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە كەتكەندەي، فيلم فينالىنا قاناعاتتانباي قالدىق. ياعني باسىنان جۇيەلى قۇرىلىپ، ءساتتى سويلەپ كەلگەن كارتينا سوڭىنا قاراي اسىعىستىققا بوي الدىرعان. ءتوميريستىڭ ومىرگە كەلگەنىنەن باستاپ جاۋجۇرەك ەرلىك يەسى دەڭگەيىنە جەتكەنگە دەيىنگى ءومىرى جان-جاقتى تاپتىش­تەلە سۋرەتتەلگەنىمەن، پات­­شايىم ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزە­ڭى سۇيگەن جارى مەن باۋىر ەتى بالاسىنان ايىرىلىپ، اتاقتى كيردەن كەك الاتىن شە­­شۋشى ساحنا ءالسىز ورىلەدى. سونىڭ سالدارىنان فيلم فينالى سولعىندىققا ۇرىنعان. جو­عارىدا اتاپ وتكەندەي، مۇنىڭ سەبە­بىن البەتتە دەرەكتىڭ كوپتىگى مەن ۋاقىتتىڭ ازدىعىنان دەپ تۇيدىك.

ايتسە دە، كورەرمەن رەتىندەگى ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە كەتكەن وسىنداي ازدى-كوپتى ويلار جالپى ءفيلمنىڭ كوركەمدىك ساپاسىن كومەسكىلەندىردى دەپ كەسىپ اي­تۋعا نەگىز بولماسا كەرەك-ءتى. تۋىن­دىنىڭ ءون بويىندا شىعار­ماشىلىق ءساتتى شەشىمدەر كوپ. ءتۇسىرىلىم ساپاسى دا وتە جوعارى دەڭگەيدە جۇزەگە اسقان. ونى كينو باستالعان ساتتەن باستاپ-اق كورەرمەن انىق سەزەدى. اسىرەسە، فيلمدە پايدالانىلعان تەحني­كانىڭ سوڭعى مۇمكىندىكتەرى، شەبەر جاسالعان گرافيكالىق جەتكىزۋ تاسىلدەرى كينو ءتىلىن ءتىپتى بايىتا تۇسكەن. «Nomad» جات­تىقتىرۋ لاگەرىندە جۇر­گىزىلگەن اتقا جاي­داق ءمىنۋ، قارۋ-جاراقتى اسىنىپ، ساداق تارتۋ، سوعىس ونەرىنەن ساۋاتتارىن اشۋ جانە تاعى دا باسقا اس­كەري ماشىقتاردى ۇيرە­نۋگە باعىتتالعان اكتەرلەر تالپىنىسى مەن ىزدەنىسى دە ەكراندا اسەرلى كورسەتىلگەن.

تاريحي تۋىندىدا باستى ءرول­دى كينو الەمىندەگى جاڭا ەسىم ءالميرا تۇرسىن وينادى. اكتريسا رەتىندەگى العاشقى جۇمىسىن كورەر­مەن نازارىنا ۇسىنعان ءال­ميرا ىزدەنىسى كورەرمەن كوڭىلىنەن شىقتى. سونداي-اق ەكراننان 15 جاستاعى ءتوميريستىڭ رولىندە سالتانات سەركەباەۆا كورىنسە، ال پاتشايىمنىڭ 10 جاسار بالدىرعان شاعىن ليا فومينا كەيىپتەدى. ودان بولەك، ەلىمىزدىڭ بىرقاتار تانىمال اكتەرلەرى دە ايتۋلى جوبادا ساپالى ىزدەنىس ناتيجەسىن كورسەتتى. اتاپ ايتساق، فيلمدەگى ديماش احيموۆ، ەرىك جولجاقسىنوۆ، بايكەنجە بەل­باەۆ،  بەرىك ايتجانوۆ، ەركەبۇلان دايىروۆ، مۇرات بيسەنبين، ازا­مات ساتىبالدى،  ءادىل اح­مەتوۆ، ايجان لايدجي، ايان وتەپ­بەرگەن، اسىلحان تولەپوۆ، اسحات ۇرپەكوۆ جانە تاعى دا باسقا تالانتتى اكتەرلەر  جۇمىسى كوڭىلگە قۇرمەت ورنىقتىردى. ال كير پاتشانىڭ رولىنە ريدلي سكوتتىڭ  «اسپان پاتشالىعى» فيلمىندە سالادين پاتشانىڭ ءرولى  ارقىلى تانىلعان گولليۆۋد اكتەرى گاسان ماسۋد شاقىرىلعان.

كارتينانىڭ ءتۇسىرۋ جۇمىس­تارى 2017 جىلى جەلتوقسان ايىندا الماتى وبلىسى زارەچنىي اۋىلىنىڭ ماڭىندا باستالىپ، «كازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا، سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ وزگە دە تابيعاتى اسەم  جاركەنت، شونجى، بۋراباي، باياناۋىل ەلدى مەكەندەرىندە جۇرگىزىلدى. ءفيلم­نىڭ سوڭعى ساحناسى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ تەرريتورياسىندا سوعىلعان «ۆاۆيلون» دەكوراتسياسىندا ءتۇسىرىلدى.

رەجيسسەردىڭ ايتۋىنشا، سول ءداۋىردىڭ ءبىتىم-بولمىسىن دالمە-ءدال كورسەتۋ ءۇشىن تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپتى. فيلم­دەگى دەكوراتسيالاردى، كوستيۋمدەردى، قارۋ-جاراقتاردى،  كۇيمە اربالاردى، ات ابزەلدەرىن، تۇرمىس زاتتارى مەن اشەكەي بۇيىمدارىن «توميريس» كارتيناسى ءۇشىن ءفيلمنىڭ قويۋشى سۋرەتشىسى قۋات تىلەۋباەۆ باس­تاعان سۋرەتشىلەر توبى ارنايى جاساسا، كوستيۋمدەر Əسەل شا­لاباەۆا جەتەكشىلىك ەتكەن تالانتتى كاسىبي سۋرەتشىلەردىڭ قولىنان شىقتى. تاريحتى ءجىتى زەرتتەپ، سول ءداۋىردىڭ ءستيلىن بارىنشا ۇستانۋعا تىرىسا وتىرىپ تىگىلگەن كيىمدەردىڭ بارلىعى تازا تابيعي ونىمنەن دايىندالعان. ءتىپتى، ءفيلمنىڭ كونە تۇرىك پەن كونە پارسى تىلدەرىندە ءتۇسىرىلۋىنىڭ ءوزى تۋىندىعا ەرەك­شە اتموسفەرا سىيلايدى. الاي­دا وسى تۇستاعى جالعىز-اق اتتەگەن-اي 100 پايىز قازاق ءتىلدى كورەرمەن جينالعان پرەم­ەرا كۇنگى كورسەتىلىمنىڭ انا ءتىلى ەمەس، ورىس تىلىندە ءوتۋى بولدى. شىعارماشىلىق توپتىڭ توسىن شەشىمىن تۇسىنبەي توسىرقاي تارقاعان تەك ءبىز ەمەس، ءتول تاريحىن تانۋعا اسىعا جەتكەن لىق تولى زالدىڭ كوكەيىندە دە وسى ساۋالدىڭ تۇرعانىنا ءباس تىگە الامىز. بىراق ونى ەسكەرگەن دە، ەسكەرتكەن دە ەشكىم جوق. ۇلتتىق كينەماتوگرافيا قورجىنىنا قوسىلعان قازاق كينوسىنىڭ جاڭا بەلەسىن ايقىندايتىن  قو­ماقتى جۇمىسقا تولىققاندى قۋانىپ، شاتتانا شاپالاق سوعا الماۋىمىزدىڭ سەبەبى دە بالكىم وسىندا جاتسا كەرەك. وتكەنىنەن ونەگە الىپ، تاريحىنا تاعزىم ەتۋگە كەلگەن كورەرمەن تىلەگىمەن ساناسار ناعىز ۇلتجاندى ۇيىم­داستىرۋ توبى بار بولسا، قانەكي؟!