دۇنيە كەڭ، كوڭىل تار

دەمەك، جالپىلاما تۇسىنىك بويىنشا دۇنيە كەڭ. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جەر كولەمى بويىنشا دا دۇنيە كەڭ. ونىڭ ۇستىنە، ءدىني نانىم-سەنىمدەر، اتا-بابالارىمىزدىڭ دۇنيەگە حالىقتىق كوزقاراسى، ونى بىلدىرەتىن ناقىل سوزدەرى بويىنشا دا اللانىڭ جاراتقان دۇنيەسىن تار دەپ ايتۋعا كەلمەس.

بىراق قازىرگى ادامزات پيعىلىنا، ادام بالاسىنىڭ پەندەشىلىك ءىس-ارەكەتتەرىنە قاراپ، دۇنيەنى كەڭ دەۋگە كەلمەس. قازىر ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان نارىقتىق قوعام، انىعىراق ايتقاندا، ونىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ تابىلاتىن XVI-XVII عاسىرلاردا باتىستا ورنىققان ونەركاسىپتىك كاپيتاليزم ادامنىڭ قاناعاتسىز كوڭىلىنە جانە سوعان ساي تۋىندايتىن ءىس-ارەكەتىنە زاڭدى تۇردە ەرىك بەردى. كاپيتاليزم يدەولوگى اتانعان ەكونوميست ادام سميت وسى قاناعاتسىز كوڭىلدىڭ جەر بەتىندە ماتەريالدىق بايلىقتى جاسايتىنىن تەوريالىق تۇرعىدان شەگەلەپ بەردى. ماتەريالدىق يگىلىكتى جاساۋدا، كوبەيتۋدە جەكە ادامعا بەرىلگەن شەكسىز ەركىندىك جانە وسى ەركىندىكتىڭ مەملەكەت تاراپىنان قاتاڭ قورعالۋى كوپ وتپەي-اق كاپيتالدىڭ قورلانۋىن تۋعىزدى. جەر بەتىندەگى العاشقى ميلليونەرلەر، ميللياردەرلەر وسىلاي پايدا بولدى. ال بۇل قۇبىلىستى ساياسي تۇرعىدان دا، يدەولوگيالىق تۇرعىدان، زاڭ تۇرعىسىنان دا قولداۋدىڭ ۇلكەن ءبىر سەبەبى – كاپيتاليستىك وندىرىستىك قاتىناستار ورنىققان ەلدەردە ونەركاسىپتىڭ جەدەل دامۋى، قالالاردىڭ ءوسۋى ەدى.

كاپيتاليزمنىڭ باستى سىنشىسى كارل ماركستىڭ ءوزى بۇل قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىن اياۋسىز سىناعانىمەن، ادامزاتقا بەرگەن جەمىسىن دە جەرىنە جەتكىزە ايتقان ەدى: «بۋرجۋازيا تاريحتا ءبىرىنشى رەت ادام قىزمەتىنىڭ قانداي بيىككە شىعا الاتىنىن دالەلدەپ بەردى. ول بارلىق ۇلتتاردى وركەنيەتكە قاراي ۇلاستىردى. الەم حالقىنىڭ ەلەۋلى بولىگىن اۋىل ءومىرىنىڭ ناقۇرىستىق ارتتا قالۋشىلىعىنان ج ۇلىپ الىپ، ۇلكەن قالالاردى ومىرگە اكەلدى. ول ءوزىنىڭ 100 جىلعا جەتپەيتىن قىزمەتىنىڭ نەگىزىندە ادامزاتتىڭ بۇرىنعى بارلىق ۇرپاقتارىنىڭ ءبارىنىڭ قوسىپ ىستەگەنىنە قاراعاندا، نەعۇرلىم كوپ دۇنيەنى ومىرگە اكەلگەن اسا زور وندىرىستىك قاتىناستاردى جولعا قويدى».

ماركستان كەيىنگى كاپيتاليزم بايلىقتىڭ جەكە ادامدارعا شوعىرلانۋى جونىنەن ونىڭ بولجامدارىن راسقا شىعارا وتىرىپ، جەكە ەلدەر شەكاراسىنان شىقتى. ترانسۇلتتىق كومپانيالاردى قۇردى. ينۆەستيتسيالار ارقىلى باسقا ەلدەردىڭ تابيعات بايلىعىنا قول سالدى. سول ەلدەردەن وندىرىستەر، جۇمىس ورىندارىن اشتى. سوڭىندا بۇكىل دۇنيەنىڭ بايلىعى ساناۋ­لى عانا ادامداردىڭ قولىنا اۋدى. مىنە، وسىنى كورە وتىرىپ، ءبىز قالايشا دۇنيەنى كەڭ دەپ ايتا الامىز؟!

ەگەر دۇنيە كەڭ بولسا، سوعىس بولار ما ەدى؟ ادامزاتتى، بارشا تىرشىلىك يەلەرىن قىناداي قىرۋ قارۋلارى جاسالار ما ەدى؟ دۇنيەنى ەركىن جايلاعان جىرتقىش جانۋارلاردىڭ ءوزى ورمانداردان قۋىلىپ، حايۋاناتتار باعىنان ورىن الار ما ەدى؟!.

وسىنىڭ بارلىعى دۇنيە كەڭ بولعانىمەن، جەر ءامىرشىسى – ادام كوڭىلىنىڭ تار ەكەنىن بىلدىرەدى. ال كوڭىل تار بولعان جەردە دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا؟!

ءبىز وقىعان ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمنىڭ (قازىرگى جاستارعا قانداي فيلوسوفيا وقىتىلىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىز) نەگىزگى زاڭدىلىقتارى دا ادام جانە ادامزات ءومىرىنىڭ كۇرەسكە ارنالاتىنىن بىلدىرەتىن. ول زاڭداردىڭ اتتارى «قاراما قايشىلىقتاردىڭ بىرلىگى مەن كۇرەسى»، «تەرىسكە شىعارۋدى تەرىسكە شىعارۋ» بولىپ كەلەتىن. ەگەر دۇنيە كەڭ بولسا، ادامزات نەگە ءوز ءومىرىن كۇرەسكە ارناۋعا ءتيىس؟!

قازىر كوپتەگەن جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇر­عا­نىن بايقاۋعا بولادى. مۇنى جاماندىق دەپ ايتا المايمىز. بالكىم قوعام ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى ارقىلى تازارار. بىراق سول جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇرۋى دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن تۋماعانى انىق. دىنگە بەت بۇرعانداردىڭ ءبارى قاراڭعى ادامدار ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا قولىندا بىرنەشە ديپلومى بار جاستار دا ءجۇر. بالكىم ولاردىڭ ءبىراز بولىگى دىنگە مىنا تار دۇنيەدەن كوڭىلدەرىنە سايا تاۋىپ، جان تىنىشتىعىن ساقتاۋ ءۇشىن بارىپ جاتقان شىعار؟! ويت­كە­نى ءدىننىڭ قازىرگى بۋىرقانعان ءومىر مەن قوعام زاڭدىلىقتارىنان ءبىر ەرەكشەلىگى – قانا­عات­شىل­دىقتى ناسيحاتتايتىندىعى.

قوعامدا اشىنعان، اشۋعا بۋلىققان ادامدار كوپ. سىركەسى سۋ كوتەرمەۋشىلىك ءجيى بايقالادى. ايتپەسە دۇنيە دە، قازاقتىڭ كوڭىلى دە كەڭ ەدى عوي. بىراق ولار قازىر ءبىر بىرىمەن بۇرىنعىداي ۇيلەسە الماي تۇر.