قازاق كسر-ءنىڭ جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم ءمينيسترى, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولعان اكادەميك كوپجاسار نارىباەۆ تۋرالى دەرەكتەرگە دەن قويساق, الدىمەن ءومىر جولىنداعى وسى بەلەستەر ويعا ورالادى. مۇنىڭ استارىندا وراسان ەڭبەكتىڭ, ادامي قاسيەتتىڭ جاتقانىن كورەمىز. قانداي قىزمەتتە جۇرسە دە, ادالدىق تانىتىپ, ەلدىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ازاماتتىڭ عۇمىر جولىنا كوز سالساق, بىلىمدەگى, عىلىمداعى, ەڭبەكتەگى ايشىقتى ىستەرى الىستان مەنمۇندالايدى. كوپجاسار ءنارىباي ۇلىنىڭ ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق جوعارى ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان باسقارۋشى عانا ەمەس, ۇلتتىق جوعارى ءبىلىم مودەلىن قۇرۋعا قاجەتتى ۇسىنىستار ەنگىزگەن ءارى سول مودەلدىڭ العاشقى ۇلگىسىن ازىرلەگەن عالىم ەكەنى بەلگىلى.
كوپجاسار نارىباەۆ 1938 جىلى جامبىل وبلىسى, جامبىل اۋدانى بەكتوبە اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1955 جىلى جامبىل قالاسىنداعى №38 مەكتەپتى بىتىرگەن. كەيىن ەلىمىزدىڭ سول كەزدەگى باستى جوعارى وقۋ ورنى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1960 جىلى ەكونوميكا فاكۋلتەتىن ويداعىداي بىتىرگەن سوڭ, ماسكەۋ قارجى ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانادى. سول كەزدەگى جاڭادان دامي باستاعان ەسەپتەۋ جۇمىستارىن اۆتوماتتاندىرۋ ماسەلەلەرىن زەرتتەيدى. 1964 جىلى «مەحانيكالاندىرۋ جاعدايىندا ەسەپتەۋدىڭ قازىرگى فورمالارىنىڭ دامۋى» تاقىرىبىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ شىققان. كوپجاسار ءنارىباي ۇلى ۇزاق جىلدار بويى بۋحگالتەرلىك ەسەپ پەن اۆتوماتتى باسقارۋ جۇيەلەرى تۋرالى تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەك پەن وقۋلىق جازدى. ەرەكشە اتاپ وتەتىن جاعداي, ك.ءنارىباي ۇلى سول كەزدە ەسەپ جانە باسقارۋ ءىسى بويىنشا عىلىمي ەڭبەكتەردى, وقۋ قۇرالدارىن قازاق تىلىندە جازعان العاشقى عالىمداردىڭ ءبىرى بولدى. 1973-1974 جىلدارى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا عىلىمي تاجىريبە جيناقتاپ, پرينستون, نيۋ-يورك ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن بەلگىلى عىلىمي ورتالىقتارىنان ەسەپتەۋ مەن باسقارۋ قىزمەتىن اۆتوماتتاندىرۋدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى جاقسى ناتيجە الىپ قانا قويماي, سول ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى مەنەدجمەنتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن دە تانىستى. ونى كەيىنگى باسقارۋ جۇمىستارىندا نەگىزگە العان. كوپجاسار ءنارىباي ۇلى 1960-1970 جىلدارى الماتى حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ دەكانى, پرورەكتورى جانە قازاق كسر جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1983-1986 جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ جوعارى جانە ارناۋلى ورتا ءبىلىم ءمينيسترى بولىپ قىزمەت ەتتى. وسى كەزدە ول ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ارناسىن كەڭەيتىپ, عىلىمي الەۋەتىنىڭ ارتۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. رەسپۋبليكاداعى جاڭا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن جاڭا ماماندىقتاردىڭ اشىلۋىنا ۇيىتقى بولىپ, عالىمدار مەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق مامانداردى دايارلاۋ جۇيەسىن دامىتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە مۇمكىن بولماعان كوپتەگەن جوبا-جوسپارىن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولعاندا ىسكە اسىردى. ءسويتىپ, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالعاندا ءبىلىم ورداسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جۇزەگە استى. ەلىمىزدە جاڭا جوعارى ءبىلىم جۇيەسى قۇرىلىپ جاتقان كەزدە ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتى جانە ونىڭ رەكتورى ك.ءنارىباي ۇلى جاڭا يدەيالاردىڭ باستاۋىندا تۇردى. جاڭا ەكى ساتىلى جۇيە «باكالاۆريات – ماگيستراتۋرا», جاڭا وقۋ باعدارلامالارى, وقۋ ساپاسىن باعالاۋدىڭ جاڭا ادىستەرى سول كەزدە ەنگىزىلدى. مۇنىڭ ءبارى الدىمەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە باستاۋ الدى. ۋنيۆەرسيتەتكە «شىعىستىڭ اريستوتەلى», «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەسىمىنىڭ بەرىلۋى جانە «ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت» مارتەبەسىن الۋى رەكتور كوپجاسار ءنارىباي ۇلىنىڭ وراسان ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.
سول كەزدە ءبىز, ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جاس ۇستازدارى, رەكتوردىڭ جاڭاشىل ويلارى مەن پاراساتتى شەشىمدەرىنىڭ كۋاسى بولدىق. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. سول تۇستا ۋنيۆەرسيتەتتە تەست جۇيەسىن ەنگىزۋ جونىندە ءبىر ەكسپەريمەنت جۇرگىزىلدى. 1993 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرىنەن قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن باقىلاۋ ءۇشىن الدىڭعى كۋرستاردا وتكەن بىرنەشە پاننەن تەست الىندى. كەيىن ويلاسام, بۇل رەسپۋبليكامىزدا 2004-2005 جىلدارى ەنگىزىلگەن ارالىق باقىلاۋ تەستتەرىنىڭ پرووبرازى سەكىلدى بولعان ەكەن. مەن ول كەزدە ماتەماتيكا فاكۋلتەتى دەكانىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ەدىم جانە سول تەست الۋدى فاكۋلتەتتە تولىق جۇرگىزۋگە جاۋاپتى بولدىم. كەيىن ۋنيۆەرسيتەت رەكتوراتىنىڭ وتىرىسىندا وسى تەستتىڭ ناتيجەسى تالقىلاندى. مەن دە پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. تەستتىڭ ناتيجەسى ستۋدەنتتەردىڭ ەشقانداي باعالاۋ جۇيەسىنە ەنبەگەنىن ءارى قانشاما قارجى مەن كۇش جۇمساپ وتكىزگەن سىناقتىڭ ناتيجەسىز بولعانىن ايتتىم. وعان ۋنيۆەرسيتەت پرورەكتورلارى مەن وقۋ ءبولىمىنىڭ باسشىلارى قارسى پىكىر ءبىلدىردى. سول كەزدە كوپجاسار ءنارىباي ۇلى تۇرىپ: «ارىپتەسىمىز ءادىلىن ايتىپ وتىر. سىزدەر جاقسى باستاما جاساپ, بىراق ونىڭ ناتيجەسىن وقۋ ۇردىسىندە پايدالانباساڭىزدار, باقىلاۋ ءتيىمسىز بولسا, وندا ونىڭ ماقساتىنىڭ تولىق ورىندالماعانى. ەندەشە, الداعى ۋاقىتتا وسىنداي شارالاردى تولىق ماقساتىنا جەتەتىندەي ەتىپ وتكىزۋ كەرەك», دەدى. ماعان, جاس مامانعا, ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ پىكىرىممەن كەلىسىپ, ۇسىنىستارىمدى قابىلداعانى ەرەكشە اسەر ەتتى. بۇل مەن ءۇشىن ادىلدىكتىڭ جانە پىكىرلەردى مۇقيات تىڭداپ, قورىتىندى شىعارۋدىڭ انىق ۇلگىسى بولدى. كوپجاسار ءنارىباي ۇلى ۋنيۆەرسيتەتتى باسقارعان جىلدارى وسىنداي تاجىريبەلەر ول كىسىنىڭ پاراساتتىلىق پەن ەرەكشە مەنەدجەرلىك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ءبىلىم ورداسىن ۇلكەن جەتىستىككە باستادى.
كوپجاسار ءنارىباي ۇلى – ادامي قاسيەتىن جوعارى ۇستاپ, اينالاسىنا مەيىرىم شاشىپ, جاقسىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن جان. ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن دە اعامەن كەزدەسىپ, قىزمەتتەس بولعان كەزدەردىڭ بارلىعى مەن ءۇشىن ۇلگى-ونەگە. ى.التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قىزمەتىمدى باستاپ جاتقان كەزدە اعامىز ارنايى كەلىپ, ءبىراز ۇسىنىسىمەن ءبولىستى. ول مەنى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تۋرالى ويلارىمەن, ۇلتجاندىلىعىمەن تاڭ قالدىردى. رەسپۋبليكادا پەداگوگيكا عىلىمى دامۋىنىڭ باعىتتارى تۋرالى جانە ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ جۇمىسىن تۇبەگەيلى جاڭارتىپ, عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىن كوتەرۋ قاجەتتىلىگىن ايتتى. قۇندى كەڭەستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ى.التىنسارين اكادەمياسىندا عىلىمي سەمينار جۇمىسىن باستادى جانە ونى الماتى عانا ەمەس, رەسپۋبليكاداعى جەتەكشى عالىمدار عىلىمي ناتيجەلەرىن بايانداپ, پىكىر الماساتىن الاڭ ەتىپ قۇردىق. سەميناردىڭ العاشقى وتىرىسىندا كوپجاسار ءنارىباي ۇلى «قازاقستانداعى جوعارى ءبىلىمنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى» بايانداما جاسادى. بۇل بايانداما بارلىعىمىزعا ەرەكشە اسەر ەتتى. كوپشىلىگىمىز باتىستىڭ ءبىلىم جۇيەلەرىنىڭ ۇلگىلەرى مەن تاجىريبەلەرىنە باس ءيىپ جۇرگەن كەزدە اعامىزدىڭ ء«بىز قازاقستاننىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق مودەلىن جاساۋىمىز كەرەك جانە ونىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتار, تاربيە جۇيەسى جانە باسقا دا ەلەمەنتتەر بولۋى قاجەت» دەگەن ويى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنە تىڭ باعىت پەن سەرپىلىس بەرەتىن يدەيا بولدى. كوپجاسار ءنارىباي ۇلىنىڭ مۇنداي كەلەلى ويلارى كەيىن ماقالالارىندا دا قامتىلدى. بىراق ءالى تولىق ىسكە استى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسى الەمدەگى وزىق ۇلگىلەردى جيناپ الىپ قانا قويماي, سولاردى ءوز ەرەكشەلىگىمىزگە بەيىمدەپ, ۇلتتىق تاربيە, رۋحاني قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الىپ بارىپ ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق مودەلى رەتىندە قالىپتاستىرۋ قاجەت.
كوپجاسار نارىباي ۇلىمەن ءومىر جولىنىڭ سوڭعى بەكەتى – اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە دە بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ول ءبىلىم ورداسىنداعى ىرگەلى جوبالاردىڭ جەتەكشىسى بولدى. جاس ۇرپاقتى تاريحتاعى تۇلعالاردىڭ ورنى مەن ۇلگىسى ارقىلى تاربيەلەۋ جونىندە كوپتەگەن جوبامەن اينالىستى. ونىڭ باستاماسىمەن اشىلعان « ۇلى دالا تۇلعالارى» ورتالىعى عالىمنىڭ ەرتەرەكتە باۋىرجان مومىش ۇلى جانە حالقىمىزدىڭ وزگە دە ۇلى تۇلعالارى تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى ءارى قورىتىندىسى سەكىلدى بولدى. ك.ءنارىباي ۇلى وسى ورتالىقتىڭ عىلىمي جەتەكشىسى بولىپ, كوپتەگەن كىتاپ شىعارىپ, ەلىمىزدىڭ بەلگىلى تۇلعالارىنا ارنالعان ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىردى. اباي ۋنيۆەرسيتەتىندە « ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسىمەن شىققان «كونە تۇركى تۇلعالارى», «قازاق حاندارى», «قازاق ويشىلدارى», «الاش ارىستارى» سەكىلدى قۇندى كىتاپتاردىڭ رەداكتسياسىن باسقارىپ, العى ءسوزىن جازدى. ءبىر العى سوزدە ء«بىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحى – ءالى دە جۇيەگە تۇسپەگەن, ءارى ءتۇرلى بوتەن كونتسەپتسيالارمەن شۇبارلانعان, ناقتىراق ايتار بولساق, ەۋروتسەنتريستىك باعىتتا كەتىپ, ءوزىنىڭ باعدارىنان اداسقان, سوندىقتان ەداۋىر شاتاسقان تاريح. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايتالانباس ولكە – ۇلى دالانىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلىق تاريحىن بايانداۋدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ىرگەتاسى ءالى دە قالانا قويعان جوق», دەپ جازعان ويلارىندا ماسەلەنى تەرەڭنەن زەرتتەگەن عالىمنىڭ پىكىرى جاتقانى داۋسىز. كوپجاسار ءنارىباي ۇلى اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە «تۇلعاتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ۇسىنىس ايتىپ, سول ءپاننىڭ باعدارلاماسىن دايىنداعان ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە الگى باعدارلامانى تالقىلاپ, جاڭا وقۋ جىلىندا ەنگىزەمىز دەپ كەلىسىپ ەدىك. وكىنىشكە قاراي, جوسپارىمىز ىسكە اسپاي قالدى.
كوپجاسار ءنارىباي ۇلى اباي ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەن كەزىندە ماعان اقىل-كەڭەسىن كوپ ايتتى. سونىڭ ءبىرى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. بىردە كوپجاسار اعامىز ءبىر-ەكى قويىن داپتەردى ۇسىنىپ «مىنا جەردە مەنىڭ شامالى جازبالارىم بار ەدى, قاراپ كورشى, قاجەتى بولسا پايدالانارسىڭ», دەدى. سويتسەم, بۇل اعامىزدىڭ 40-50 جىل بويى جازىپ كەلە جاتقان جازبالارى ەكەن. سونشاما ۋاقىت بويى تۇيگەن ويلارىن, ۇستانىمدارىن, ءتۇرلى يدەيالارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىراتىن ادامدار قاشاندا قۇرمەتكە لايىق. ءارى بۇل كوپجاسار اعامىزدىڭ بارلىق ءىستى جوسپارلاپ, تياناقتى ورىنداۋ, رەت-رەتىمەن جاساۋ, جاۋاپكەرشىلىك سەكىلدى بويداعى اسىل قاسيەتتەرىنىڭ كورىنىسىندەي. سول داپتەرلەردەگى كوپ دۇنيەنىڭ ىشىندە قازىرگى زاماناۋي مەنەدجمەنت تەورياسىنا قاتىستى وزىق ويلار بار, ولاردىڭ ءبارى ءوز ۋاقىتىنان ەرتە ايتىلعان سەكىلدى. بۇل كوپجاسار ءنارىباي ۇلىنىڭ مەملەكەت جانە ۋنيۆەرسيتەت باسقارۋداعى ۇستانىمدارىنىڭ وزىقتىعىن, كەيدە ۋاقىتتان دا وزعانىن كورسەتەدى. كوپجاسار اعامىزدىڭ بۇل ارەكەتىنەن بىزگە قامقورلىقپەن قاراپ, تاجىريبەسىن بەرۋگە ءار ۋاقىتتا دايىن بولعانىن ءتۇسىندىم. بۇل ونىڭ ايرىقشا قاسيەتى ەدى.
سانالى عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان, ءبىلىمنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسقان, ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق مودەلىن قۇرۋعا اتسالىسقان اكادەميك كوپجاسار ءنارىباي ۇلىنىڭ سوڭىندا عىلىمي مول مۇراسى, اتقارعان اۋقىمدى ىستەرىنىڭ ناتيجەسى قالدى. ونى وقۋشىلارى مەن ءىزباسارلارى جالعاستىرا بەرەرى داۋسىز.
تاكير بالىقباەۆ,
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى
