ەڭبەگى كوپ, ەڭبەكاقىسى از جۇمىسشى مارتەبەسىن قايتسەك ارتتىرامىز؟

شەتەل اسقانداردىڭ شەكەسى شىلقىپ ءجۇر مە؟

اعا بۋىن ەڭبەك ادامى جا­يىن­دا اڭگىمە باستالا قالسا, ءسوز توركى­نىن كەڭەس تۇسىن­داعى كەزەڭ­مەن, يدەولوگيامەن ساباقتاپ جاتا­دى. راس-اق, سول جىلدارداعى مەرزىمدى باسىلىمداردى پاراقتاساڭىز, ەگىن شارۋاشىلىعىن شالقىتىپ وتىرعان اۋىلداردىڭ استىقتى ارتىعىمەن العانى, ءتورت ت ۇلىكتىڭ باسى بىلتىرعا قاراعاندا ەداۋىر كوبەيگەنى تۋرالى ماقالالار ءجيى كوزگە تۇسەدى. ءارى كەڭەس وكىمەتىن كورگەندەر سول ءبىر زاماندا ەڭبەك ادامدارىنىڭ مارتەبەسى بيىك بولعانىن ايتادى. 

قازىر قالا, مەيلى اۋىل جاس­تارىنىڭ وندىرىسكە, اۋىر جۇمىسقا بارۋعا ىجداعاتى بولماۋىنىڭ دا سەبەبى بار. ءبىز مۇنىمەن جاستاردى ماقتاپ نەمەسە اقتاپ الايىن دەپ وتىرعانىمىز جوق.

بار بولعانى جۇمىس كۇشىنىڭ تاپشى­لىعىنا الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق تۇرعى­دا قانداي كەدەرگىلەر اسەر ەتەتىنىن انىق­تاۋعا تىرىستىق. مىسالى, الەۋمەت­تانۋ­شى باقىت ءالمۇراتوۆ عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان XXI عاسىردا جۇمىس كۇشى­نە سۇرانىستىڭ كۇن ساناپ ارتۋى زاڭ­دى قۇبىلىس دەپ سانايدى.

– جۇمىس كۇشىنە سۇرانىس ەسەلەپ ارتىپ وتىراتىنىن ءبىز ونەركاسىبى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن بىلەمىز. باتىس ەۋروپا سىندى پوستيندۋستريالدى قوعام­عا ويىسقان جاپونيا, وڭتۇستىك كو­رەيا سەكىلدى الپاۋىت مەملەكەتتەر, ەكونوميكا­سى مىعىم, ياكي ءوندىرىسى قۋاتتى ەلدەر جۇ­مىس كۇشىنە كوبىرەك سەنىم ارتادى. مۇنىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى رەتىندە ەلدەن انگلياعا بارىپ, جىلىجايلاردا جۇمىس ىستەپ جات­قان جاستاردى ايتا الامىز. ويتكەنى باتىس ەۋروپاداعى كوپتەگەن جۇمىسشى زەينەت جاسىنا تاياپ, كەيىنگى جاستاردىڭ ءبىلىم جولىن تاڭداۋى جۇمىس كۇشىنە اسەر ەتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە انگليادا تۋ كورسەتكىشى تومەن. ءبىز بۇگىن جاستاردىڭ, ءتىپتى ورتا جاستاعى ازاماتتاردىڭ وڭتۇستىك كورەياعا جۇمىس كۇشى رەتىندە باراتىنىن كورىپ, ءبىلىپ وتىرمىز. ياعني مۇندا يندۋستريالدى قوعامنىڭ پوستيندۋستريالدى قوعامعا بەتتەگەنىن بايقايمىز. ال بىزدە جۇمىسشىلاردىڭ قوعامداعى ورنى, مارتەبەسى قانداي دەگەن سۇراق ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق. تاڭمەن تالاسىپ ويانىپ, قاس قارايعانعا دەيىن اۋىر جۇمىستى جۇعىم كورمەي, ادال ەڭبەك ەتەتىن جۇمىسشىلاردىڭ مارتەبەسى قانداي ەكەنىن ولاردىڭ جالاقىسىنا قاراپ بىلە بەرسەك بولادى, دەيدى الەۋمەتتانۋشى.

ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندە قۇرىلىس قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. ءوندىرىس ورىندارى دا كەڭەيىپ كەلەدى. سايكەسىنشە, دانە­كەرلەۋشىلەرگە سۇرانىس ارتقانىن بىلەمىز. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى دانەكەر­لەۋشىلەرگە تەك بيىل, بىلتىر عانا ەمەس, بىرنەشە جىلدان سۇرانىس جوعارى بولىپ تۇر. ولاردىڭ تابىسى دا ءتاپ-ءتاۋىر. وندا نەگە جاستار وسى سالاعا بارمايدى؟ ءسىرا, جاستار «بۇل سالادا قالاي ەڭبەك ەتەمىن, قوعامداعى ورنىم قانداي بولادى» دەپ الاڭداسا كەرەك. ءارى جاستىق ماكسيماليزم بار. الايدا قاي سالادا بولسىن بىلىكتىلىگى جوق جاستى تاجىريبەلى ماماننىڭ الدىنا شىعارىپ, ءا دەگەننەن «جىلى» ورىن, جوعارى جالاقى ۇسىنبايتىنىن بىلەمىز.

قازىر قالالاردا تاڭنان كەشكە دەيىن تىنباي اۆتوبۋستان تۇسپەي, جولاۋشىلارعا قىزمەت كورسەتەتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ احۋا­لىن كىم سۇراپ كورىپتى؟ ولارعا جەر­گى­لىك­تى بيلىكتىڭ وكىلدەرى, كاسىپوداق, قوعام­دىق بىرلەستىكتەر, ساياسي پارتيالار بارىپ, «تاڭنان كەشكە دەيىن تىنباي, ەكى ادامنىڭ جۇمىسىن اتقارادى ەكەنسىز» دەپ ارقاسىنان قاعىپ جاتقانىن كورمەيمىز. اۋەلى كومپانيانىڭ كىرىس-شىعىسىنا الاڭ­دايتىن اۆتوبۋس پاركتەرىنىڭ باسشى­لى­عى دا جۇمىسشىلارىنا جالاقى تولەپ وتىرعانىمەن, جارىتىپ ءىلتيپاتىن كورسە­تە قويماس. ال جۇرگىزۋشىلەرگە تالاپ قويۋعا كەلگەندە الدىمىزعا قارا سالمايمىز. جۇرگىزۋشىلەرمەن قىزىل كەڭىردەك بولىپ, جەتى اتاسىنا دەيىن جاماندايتىندار كەزدەسەدى. بالكىم, وسىدان كەيىن دە جاستار اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى بولۋدان قايمىعاتىن شىعار.

مەتاللۋرگيا, تاۋ-كەن ىسىندە دە جالاقى جوعارى. شىنداپ كەلگەندە, مۇنداي جۇ­مىس­تار تىم اۋىر. وسىعان قاراماستان, قيىن­دىققا قايىسپاي ادال ەڭبەك ەتەتىن مامانداردى قۇرمەتتەۋگە قوعام دايىن ەمەستەي كورىنەدى. مەملەكەتتىك ناگرادالار ءبىرىنشى زيالى قاۋىمعا, سوسىن بارىپ ەڭبەك ادامدارىنا بەرىلەدى. وكىنىشكە قاراي, مۇندايدا جۇمىسشىلاردى ىنتا­لان­­دىرۋعا كوبىرەك كوڭىل بولىنسە ەكەن دەپ شەكتەلەمىز. ماسەلەنىڭ ەكىنشى ۇشى يدەولوگياعا كەلىپ تىرەلەدى. وسى تۇستا الەۋمەتتانۋشى ب.ءالمۇراتوۆ ايماقتىڭ, قالا, اۋىلدىڭ الەۋەتىنە قاراي بەلگىلى ءبىر شارۋاشىلىقتى جەتەكشى ورىنعا شى­عارىپ, سونىڭ ءونىمىن وزگە ەلدەرگە ەكسپورت­تاۋ ارقىلى جۇمىسشىلاردىڭ سا­لاعا قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا بولاتى­نىن ايتادى. وسى پايىمنىڭ توركىنى بەل­گىلى ءبىر ءونىمدى شىعارۋعا كوبىرەك باسىم­دىق بەرىلسە, شارۋاعا مامانداردىڭ قىزى­­عۋ­شىلىعى ارتىپ, جۇمىسشىنىڭ مار­­تە­بەسى دە, جالاقىسى ءتاۋىر بولادى دەگەنگە سايادى.

دانەكەرلەۋشى مەن جۇرگىزۋشىلەرگە سۇرانىس جوعارى

ەكونوميست ساپارباي جوباەۆ جۇمىس كۇشىنە, سونىڭ ىشىندە بىلىكتى ماماندارعا سۇرانىس قاشان دا جوعارى بولادى دەيدى.

– استانا قالاسىنىڭ وزىندە 400-گە جۋىق كولىك جۇرگىزۋشىسى جەتىسپەيدى ەكەن. سول سەبەپتەن كەيبىر اۆتوبۋس جۇرگىزۋ­شى­لەرى ەكى اۋىسىمدا جۇمىس ىستەۋگە ءماج­بۇر. ولارعا 500 مىڭعا دەيىن جالاقى ۇسى­نىلادى. وكىنىشتىسى, جاستاردىڭ وسى سالادا ەڭبەك ەتۋگە قۇلقى جوق. ماسە­لەن, استانادا مۇعالىم, تازالىققا جاۋاپ­تى مەكەمەلەرگە جۇمىسشى قاجەت. مۇعا­لىم مەيلى, قالا تازالىعىنا جاۋاپ­تى­لاردىڭ جالاقىلارى كوپ دەپ ايتا المايمىز. ەندى ولار دا وزگە سالانىڭ ماماندارىن­داي بىلىكتىلىگىنە ساي تابىس تابادى. اۋىلدا مال باعۋ دا – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شارۋا. سودان جاستار قالاعا كەلگەندە بىلىكتىلىگى بولماعان سوڭ تاماقتانۋ ورىن­دا­رىندا, ساۋدا نۇكتەلەرىندە ەڭبەك ەتەدى. كولىگى بولسا, تاكسي جۇرگىزۋشى بولادى. بىراق قالا, اۋىل جاستارى سۇرانىس جوعارى ماماندىقتارعا بارۋعا تالپىنباي جاتىر. ءوزىم كاسىپورىنداردى ارالاعاندا دانەكەرلەۋشى, فرەزەرلەۋشى, «توكار» ماماندارىنىڭ تاپشى ەكەنىن ءبىلدىم. ولارعا جۇمىس ورىندارى شامامەن 300 مىڭنىڭ توڭىرەگىندە جالاقى ۇسىنىپ وتىر. سول سەكىلدى كولىك جوندەۋ جەلىلەرىندە جۇمىس بارشىلىق. كوبىنە وندا شەتتەن كەلگەن جاستار جۇمىس ىستەپ جاتادى. جاستارعا رەنىشىمىز جوق. ولار جوعارى ءبىلىم الىپ, ءبىر جەردەن جاقسى جۇمىس تابۋدى ويلايدى. جوعارىدا اتاعان سالادا ەڭبەك ەتۋدى ويلايتىن جاستار بار, بىراق بىلىكتىلىگى جوق, دەيدى ول.

ءبىر كەم دۇنيە. تۇيگەنىمىز, ءىرى قالا­لاردا 300 مىڭ تەڭگەنىڭ شاماسىندا جۇمىس تابۋعا بولادى ەكەن. ال اۋىلداعى احۋالدى ايتار بولساق, شاعىن جانە ورتا بيزنەستەگى ماسەلەلەرگە تاپ كەلەمىز. ولاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى قالادا كاسىپكەرلىك سالاسى اۋىلدان كوش ىلگەرى. س.جوباەۆتىڭ ايتۋىنشا, وركەنيەتتى ەلدەردە شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسى 60-70%-دى قۇراسا, ءبىز ءالى 30%-دان اسا الماي وتىرمىز.

– كەيبىر الپاۋىت كاسىپورىندار شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. جالپى, ىشكى ءونىمنىڭ 60%-ى مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە عوي. سونى 10-15%-عا دەيىن ءتۇسىرۋىمىز قاجەت. ءبىز دامىعان 35 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ارەكەت جاساعان سوڭ, ولاردىڭ تالابى بويىنشا مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ ۇلەسىن ازايتۋىمىز كەرەك. وكىنىشتىسى, بىزدە مەملەكەتتىك مەنشىك كوبەيىپ بارا جاتىر. وليگارحتاردىڭ كۆازيمەملەكەتتىك كاسىپورىندارىن تۇساۋلاماي, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. ال جالاقىنىڭ از بولۋىنا ەكونوميكالىق احۋالمەن قاتار, جەمقورلىق اسەر ەتەدى. بۇل حالىقتىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەس­كە بارۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. اۋىلداعى ديقاندارعا جەردى بەرۋ كەرەك. ءبىر اۋىلعا بارىپ, جەردىڭ ەگەسىن سۇرار بولساق, باس­شىلاردىڭ جەرى بولىپ شىعادى. مۇن­داي قايشىلىقتار اۋىلداعى ءوز ءىسىن جەتىك بىلەتىن ديقانداردىڭ تابىس تا­بۋىنا كە­دەرگى كەلتىرەدى. مەنىڭشە, بيز­نەس­كە كە­دەرگى بولماسا, ونداعى جۇمىس­شى­لاردىڭ دا جالاقىسى ءتاۋىر بولار ەدى, دەيدى ول.

كاسىپكە نامىستانۋدىڭ قاجەتى جوق

«استانا تازالىق» جشس-دا جىلدار بويى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ءالىمجان ەگىنباي ۇلى ستۋدەنت كەزدەن قالا كوشە­لەرىن تازالاۋعا ارالاسسا, قازىر ءبىر ۋچاس­كەنى باسقارىپ وتىر.

– 1998 جىلى ساۋىردە قالا تازالىعىنا جاۋاپتى مەكەمەدە جۇمىسشى بولدىم. وزىمىزگە بولىنگەن ۋچاسكەنىڭ قىستا قارىن كۇرەپ, جازدا كۇل-قوقىسىن جاياۋ ءجۇرىپ جينادىق. سونداعى الاتىنىمىز 13 مىڭ تەڭگە ەدى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سىرتتاي وقۋ بولىمىندە ينجەنەر-قۇرىلىسشى ماماندىعىندا وقيتىنمىن. اراعا ەكى جىل سالىپ وقۋ ءبىتىردىم. ول كەزدە 25 جاس­تامىن. 2004 جىلى ءوز ماماندىعىممەن قۇرىلىس كومپانياسىندا 6 جىل ەڭبەك ەتتىم. بۇرىن تازالىققا جاۋاپتى مەكەمەدە ەڭبەك ەتكەنىم بار, سودان 2010 جىلى قاراشادا «استانا تازالىق» جشس-عا قايتا كەلىپ, بىردەن بريگادير بولدىم. اراعا جىل سالىپ, قولمەن جيناۋ جونىندە شەبەر اتاندىم. ەندى, مىنە, الماتى اۋدا­نىندا قولمەن جيناۋ جونىندەگى ۋچاس­­كە باسشىسى بولعانىما دا 5 جىلعا جۋىق­تادى. ۋچاسكەدە 90 جۇمىسشى, 7 شەبەر جانە ءتۇرلى تەحنيكالار بار. سونىڭ بارلىعىن قاداعالاپ, كۇندەلىكتى تاپسىرما ورىندايمىز. جۇمىسشىلار 150 مىڭ تەڭگەدەن جوعارى جالاقى الادى. جۇمىسقا مەنىمەن قاتار, مەنەن بۇرىن كەلىپ ەڭبەك ەتىپ, زەينەتكە شىققاندار بار. جۇمىسىما قاراي, جالاقىم دا ساتىلاپ وسە باستادى. وكىنىشكە قاراي, جۇمىسقا كەلىپ جاتقان جاستار از. زامان ىلگەرىلەگەننەن بە, جاستار جالقاۋلاۋ. ءبىر جاعى قالا تازالىعىنا ارالاسۋدى نامىس كورەتىندەي. ال مەنىڭ تۇيگەنىم, ادال ەڭبەكپەن, ماڭداي تەرمەن تاپقان قاراجاتتىڭ قۇنى جوعارى بولادى, دەيدى «استانا تازالىق» جشس ۋچاسكە باسشىسى.

ءبىر قىزىعى, «استانا تازالىق» سەرىك­تەستىگىندە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قالاعا ىرگەلەس اۋىلداردان كەلەدى ەكەن. تاڭعى 7.00-دەن 16.00-گە دەيىن­گى جۇمىسقا استانا توڭىرەگىندەگى شور­تان­دى, بەكتاۋ اۋىلدارىنان قاتى­ناي­تىن جۇمىسشىلاردى ايتپاعاندا, ەلور­­دا­دان شامامەن 100 شاقىرىم قاشىق جات­قان قاراعاندىنىڭ نۇرا سىندى اۋداندار­دان كەلەتىندەر بار. ارينە, ولارعا سەرىك­تەس­تىكتىڭ مارشرۋتى بەكىتىلگەن. ايتكەن­مەن, تۇرعىندار جۇمىسقا 7.00-دە جەتۋ ءۇشىن قالاداعىلاردان الدەقاي­دا ەرتە قام­دا­نادى. وسى ەڭبەگىنە جۇمىس­شىلار 150 مىڭ تەڭگەدەن جوعارى جالاقى الادى ەكەن. سالىستىرمالى تۇردە وڭىر­دەگى جۇمىس­شى­لاردىڭ ەڭبەكاقىسى بۇ­دان دا تومەن بولاتىنىن ەسكەرسەك, ولار­دىڭ «قانا­عات قارىن تويعىزار», دەپ وتىرعانىن اڭعارامىز.

استانا قالاسى اكىمدىگى حالىقتى جۇ­مىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سۇيەنسەك, قالادا قۇرىلىسشى, دانەكەرلەۋشى, سانتەحنيك, اۆتوبۋس جانە «گازەل» كولىگىن باسقارۋعا د, س ساناتى بار جۇرگىزۋشىلەر, ەلەكتريك, ەدەن جۋشى, كوگالداندىرۋعا ارالاساتىن جۇمىسشى, اۋلا سىپىرۋشى, اسپاز, مونتاجداۋشى, كولىك جوندەۋ ماماندارى سۇرانىسقا يە. ولارعا جۇمىس بەرۋشىلەر ورتا ەسەپپەن 70 مىڭ تەڭگەدەن 300 مىڭ تەڭگە ارالىعىن­دا جالاقى ۇسىنىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە دانەكەرلەۋشى, د, س ساناتى بار جۇرگىزۋشى, مونتاجداۋشىلاردىڭ 500 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ەڭبەكاقى الۋعا مۇمكىندىگى بار. سول سەكىلدى جوعارىدا اتاعان سۇرانىس جوعارى جۇمىستاردا دا ايىنا 200-300 مىڭ تەڭگە تابىس تابۋعا بولادى. بۇل رەسمي ستاتيستيكا دا سالادا ەڭبەك ءوتىلى بار, تاجىريبەلى ماماندار ەڭبەگىنە ساي جوعارى جالاقى الادى دەگەن پايىمعا نەگىز بولعانداي.

وسىدان تۇيەتىنىمىز, استاناعا ارمان قۋىپ كەلگەن ءۇيسىز-كۇيسىز, بىلىك­تى­لىگى جوق جۇمىسشىلاردىڭ از جالاقى­مەن ساناۋلى جىلدا جاعدايىن تىكتەۋى ەكىتا­لاي. اڭعارساق, ءار وڭىردە جۇمىس­شى­­لار­دىڭ تابىسى سول ايماقتىڭ الەۋ­مەتتىك جاعدايىنا, كۇنكورىس دەڭگەيىنە شاق­تالعان. سايكەسىنشە, اۋدان, اۋىل­دار­دا­عى جۇمىسشىلاردىڭ تابىسى قالا­مەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ال نا­رىق زاما­نىندا جۇمىسى اۋىر, ەڭبەگى ادال مامان­داردىڭ تابىسى ارتسا, ءىستىڭ قيىن­دىعىنا قاراماي ەڭبەك ەتۋگە دايىن جاستار تابى­لادى. سوندا ءسوزسىز ەڭبەك نارى­عىندا جالا­قىسى جوعارى ماماننىڭ مارتەبەسى بيىكتەيدى.