كۇرە جول قورىمنىڭ ۇستىنەن وتە مە؟

انىعىن ايتقاندا، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تالدىقورعان – قالباتاۋ – وسكەمەن باعىتىنداعى جولدىڭ اياگوز – تاسكەسكەن بولىگى وتە كۇر­دەلى سيپات الىپ، داۋلى جاعدايعا تىرە­لىپ تۇر. جول قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ جات­قان «قازاۆتوجول» كومپانياسى تاريحتا اتى بەلگىلى قازىبەك باتىر قوندىعۇل ۇلى بەيىتىنىڭ ىرگەسىمەن جانە سول داۋىردەگى بابالار قورىمىنىڭ ۇستىمەن قايىرا توسەۋگە كىرىسۋى تاريحقا جاسالعان قياناتپەن تەڭ بولىپ وتىر. وسى ورايدا، ءۇرجار اۋدانىنا قاراستى تاسكەسكەن اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جۇما­تاي تۇراروۆتىڭ «قازاۆتوجول» كومپا­نياسىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانۋىن ورىن­دى دەۋگە بولادى. ويتكەنى تال­دى­قورعان – قالباتاۋ – وسكەمەن باعى­تىن­داعى تاسجولدىڭ تاسكەسكەن اۋىلى­نان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي 10 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قازىبەك باتىر كەسەنەسىنىڭ ىرگەسىمەن سالىنۋى، جولدىڭ استىندا اتا-بابا قورىمىنىڭ سول قالپى قالا بەرگەنى ەش اقىلعا سىيمايتىن جايت.

«مەن قازىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان عانا ەمەس، جالپى، تاريحتا اتى قالعان بابالار قورىمىنىڭ ۇستىمەن جول سالىنۋىن ەش كەشىرىلمەيتىن جايت دەپ تانيمىن. بۇل جاعداي جانىما جاي تاپقىزباي الاڭداتىپ جۇرگەلى ءتورت-بەس جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. العاش رەت 2018 جىلدىڭ مامىر ايىندا «دورترانس» جول-كولىك ماسەلەلەرى بويىنشا قازاق عىلىمي زەرتتەۋلەر جانە جوبالاۋ ينستيتۋتى» مەكەمەسىنىڭ تاپسىرىسى نەگىزىندە «ارحەولوگيالىق ەكسپەرتيزا» جشس وسى توڭىرەكتى زەرتتەپ، ءتيىستى قورىتىندىسىن شىعارعان ەدى. «تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىن قورعاۋ تۋرالى» زاڭعا سايكەس جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا اتالعان تاسجولدىڭ وسى بولىگىندەگى قورىمدارعا تيىسۋگە، جول قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە تىيىم سالىناتىندىعى اتاپ كورسەتىلگەن. بىراق تا سودان بەرى بەس جىل وتسە دە جول سالاتىن كومپانيا تاراپىنان ەشقانداي جۇمىسىن توقتاتۋ ارەكەتى بايقالمادى. ءتىپتى زەرتتەۋ قورىتىندىسىن السا دا جاۋاپ بەرۋدى قاجەت دەپ ساناعان جوق. بۇدان بولەك، 2022 جىلدىڭ 6-12 قىركۇيەگى ارالىعىندا وسكەمەندەگى س.امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاق­ستان جانە استاناداعى ل.گۋمي­لەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەرى تاريح فاكۋلتەتتەرىنىڭ ارحەولوگ-عالىمدا­رىنىڭ بىرلەسە جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە شىعارعان قورىتىندىسى دا بار. وندا قازىبەك باتىردىڭ جەرلەنگەن جەردىڭ اينالاسى، جولدىڭ كەلەسى جاعى دا ۇلكەن قورىم ەكەندىگى، تاريحي-مادەني ماڭىزى بار ەكەن، ول جەرمەن جول سالۋعا بولمايتىندىعى تولىقتاي باياندالعان. ياعني مۇنداي ەتنوگرافيالىق قورعالۋعا ءتيىس ايماققا جول قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكستىڭ 145-بابىندا كورسەتىلگەن 10-نان 200 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالۋعا اكەلەتىندىگى انىق كورسەتىلگەن. ودان قالسا، قىلمىستىق كودەكستىڭ 203-بابى، 1-تارماعىندا كورسەتىلگەنىندەي، مەملەكەت قورعاۋىنا الىنعان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ب ۇلىنۋىنە، جويىلۋىنا اپاراتىن ارەكەتتەر جاسالسا، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ءتيىستى ادامدار 3 جىلدان 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلاتىندىعى دا قاتاڭ ەسكەرتىلگەن. الايدا ارنايى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋدىڭ قورىتىندى قۇجاتتارىمەن تانىس بولا تۇرا، «قازاۆتوجول-دىڭ» جوسپارلانعان باعىتىمەن جول سالۋعا بەت بۇرعان رايىنان قايتار ءتۇرى جوق. بىراق مەن دە بەيجاي قاراپ، بابالار قورىمىن قورعاۋسىز قالدىرىپ وتىرا المايمىن»، دەيدى ج.تۇراروۆ.

ءتيىستى زاڭ تالاپتارىنا ساي قارايتىن بولساق، جول قۇرىلىسى، قورىم-بەيىت­تەر تۇسىنان 50 مەترگە دەيىن قاشىق­تىقتا جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. الايدا بۇل تالاپتى ەسكەرمەستەن، كەڭەستىك داۋىردە سالىنعان جولدىڭ باعىتىمەن جۇمى­سىن جالعاستىرعان «قازاۆتوجول» كومپا­نياسىنىڭ جۇمىسى راسىندا دا قايتا تەكسەرۋدى قاتاڭ تۇردە قاجەت ەتەدى. وسى تۇرعىدا ج.تۇراروۆ اتالعان كومپانيا باسشىلىعىنان ناقتى جاۋاپ كۇتىپ ءجۇر.

ال جوعارىدا اتالعان قازىبەك باتىر قوندىعۇل ۇلىنىڭ كىم بولعاندىعىنا كەلسەك، ول تۋرالى تاريحي دەرەكتەر بىرقاتار ەڭبەكتە باياندالادى. ءبىر انىعى – ونىڭ قولباسشىسىلىعىن كەنەسارى قاسىم ۇلى جوعارى باعالاپ، «نوقتا باتىر» اتاعىن بەرگەن ەكەن. ءومىر سۇرگەن كەزەڭىندە اياگوز ءوڭىرىنىڭ دۋانباسى بولىپ، توبە ءبيى اتانعاندىعى تۋرالى ەل ىشىندە بەرتىنگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ كەنەسارى قاسىم ۇلىمەن ۇزەڭگىلەس بولعانىنان شىعار، با­تىردىڭ ەرلىكتەرىن، ەلدىڭ جايىن ويلا­عان تۇلعا­لىق بەينەسىن زەرتتەۋگە كەڭەستىك كەزەڭدە كەدەرگى از بولماعان. بىراق باتىردىڭ تاريحي تۇلعاسىن ۇلىقتاۋ كەلەشەكتە كەڭىنەن ناسيحاتتالارى ءسوزسىز.

بابالار قورىمىنىڭ ۇستىمەن بۇگىن جول قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدى قۇزىرلى ورگانداردىڭ نازارىنا ۇسىنۋ ارقىلى وعان توقتاۋ سالۋ قاجەت ەكەنى كورىنىپ تۇر. قازاقتا بەيىت ۇستىنەن قۇرىلىس جۇر­گىزىپ، جول سالعاننىڭ جاي-كۇيى قان­داي بولعانىن باياندايتىن كەلەڭسىز وقي­عالار از ەمەس. تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنداي قيا­ناتقا اپاراتىن جول باعى­تىن بەيىت-­قورىمدى اينالىپ وتەتىن قادامعا بۇرما­ساق، سوڭى جاقسىلىققا اپارماسى انىق.

ءساتجان قاسىمجان ۇلى،

جۋرناليست

اباي وبلىسى