مۇڭ تورلاعان مۇعالجار

كوللاجدى جاساعان قونىسباي شەجىمباي، «EQ»

وسى جەردى قۇرىلىستىق تاس­تاردى ءوندىرۋدىڭ كوزى دەپ الاسۇرعاندار الپىسىنشى جىلداردىڭ باس جاعىنان-اق سان الۋان تەحنيكاسىن جەتكىزە باس­تاپ ەدى. سودان بەرگى الپىس جىل بويى قوپارۋ كوپ ۇزاماي الباس جانارتاۋلارىنا جەتىپ، جۇزدەگەن ميلليون جىل بويى ىلكى كۇيىندە ساقتالىپ تۇرعان جا­نار­تاۋلىق قۇرىلىمدى قيراتۋمەن، تيەۋ­مەن، تاسۋمەن جاقىن ماڭدى، سۋ كوز­­دەرىن جاۋ تيگەندەي قاقىراتتى

گەوماسەلەدەن حابارى مەكتەپ وقۋ­لىعىنان ارىگە بارماي عىلىمي-كوپشىلىك ماتەريالدارمەن شەكتەلەتىندەرگە استى دا، ءۇستى دە قازىنا ايماقتى تانىتا، تار­قاتا بايانداۋ، ارينە، وڭاي ەمەستىگى بەلگىلى. سوندىقتان وسى ءوڭىر تۋرالى بەلگىلى ەكى تۇلعانىڭ پىكىرىن ەسكە سالۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ونىڭ ءبىرى – مۇعالجاردىڭ قويناۋىنا بۇرعى تيە قويماعان ەرتەرەكتە، قازاق جۇرتىنىڭ عۇلاما پەرزەنتى، اشقان جاڭالىعىمەن الەمدىك گەولوگيا­نى تاڭعالدىرعان قانىش ساتباەۆ: «مۇ­عالجاردا مۇلگىپ جاتقان بايلىق بار»، دەپ ەدى. ەكىنشىسى – بەلگىلى تاريحشى، سايا­حاتشى پ.ن.ساۆيتسكي: «قازاقستاننىڭ ءىنجۋ-مارجانى – ۇلىتاۋ قانداي كەرەمەت! مۇعالجار قانداي عاجاپ! بۇلاردىڭ ءبارى بايتاق دالاداعى قورىقتار، جاي عانا دامۋ ورتالىقتارى ەمەس، ەتنوستاردىڭ دامۋ ورتالىقتارى، كيەلى ورىنداردىڭ ەڭ ءبىر قۇدىرەتتىلەرى» دەگەن بولاتىن. ەگەر وسى ەكى پىكىر مۇعالجارمەن بايلانىستى اڭگىمەدە تارقاتىلا ايتىلاتىن بولسا، ءسوز جوق، تاۋدىڭ كيەلىلىك سيپاتى تولىق اشىلعان بولار ەدى.

بۇل ماڭاي دا ادامزاتتىڭ العاش مەتالل بالقىتۋدى باستاعان وڭىرلەرىنىڭ ءبىرى. وسىنداعى تولەۋبۇلاق تاس ۇڭگىرىن عالىمدار بۇدان 40 مىڭ جىل بۇرىن ادامدار مەكەندەگەن دەپ بولجايدى. ۇڭگىردەگى پەتروگليفتەر، وزگە دە ارتەفاكتىلەر وسى شاماعا مەڭزەيتىن كورىنەدى. مۇنداعى كورنەكى كونە ىزدەردىڭ ءبىرى – ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماقتارى ەكەنى دە ءمالىم. ول تارماقتار ورتا عاسىرلىق سوعدى جۇر­تىنان دا حابار بەرەدى.

ەگەر وعان قالىڭ كوپشىلىككە ءمالىم ەكىنشى تانىمدىق قىرىنان كەلسەك، تاۋ جانە ونىڭ سىلەمدەرىنەن التىن، حروم، نيكەل سەكىلدى سيرەك مينەرالداردان اينەك جاساۋعا جارامدى اق قۇمعا دەيىنگى ارالىقتا باسقا دا الۋان ءتۇرلى پايدالى قازبالاردىڭ ءوندىرىلىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى.

تاۋدىڭ كيەسىن سيپاتتايتىن ءۇشىنشى قىرى – ونىڭ وبلىس ايماعىنداعى تىر­شىلىكتىڭ ءنارى، تىرەگى – جەرۇستى جانە ءبىر­شاما دەڭگەيدە جەراستى سۋ كوزدەرىنىڭ دە ت­ابيعي رەزەرۆۋارى بولاتىن قۇن­دى­لىعىندا. رەسپۋبليكادا جەرىنىڭ كولەمى جونىنەن ەڭ ءىرى ايماق، الايدا ونىڭ باسىم بولىگى ءشول جانە شولەيت، توپىراعى جەڭىل اقتوبە وڭىرىندە 175 وزەن بار دەپ ەسەپتەلگەنىمەن، ولاردىڭ كوپشىلىگى قىس، جاز ايلارىنداعى ىستىقتا تارتىلىپ قالاتىن ساي-سالالىق جەرلەر. الاي­دا ايماق­تىڭ وسىنداعى ساپارى ۇزاق، مىسالى، ءبىر كەزدەرى كاسپيگە كەت­كەن جەم، 800 شاقىرىم بۇرىلىس، قيىلىستارمەن اتىراۋ وبلىسىنا بارىپ اياقتالاتىن ويىل، تەمىر، ەلەك، ور سەكىلدى ءىرى وزەندەرى باستاۋىن وسى مۇعالجار تاۋلارىنىڭ سىلەم­دەرىنەن الىپ اعادى. ياعني تاۋ جانە ونىڭ تۇمالى سىلەم­دەرىنە انتروپوگەندىك زالال جاسالسا، زاردابىن الگى وزەندەر، ولاردى جاعالاي قونعان ەل تارتادى دەگەن ءسوز.

وتارشىل رەسەي اكىمشىلىگى 1903 جىلى ورىنبور – تاشكەنت تەمىرجولىن قازاق جەرىنەن وتكىزۋدىڭ ءبىر ارالىعى مۇعالجارداعى بەرشۇگىر بيىگىنىڭ تۇسى دەگەن توقتامعا كەلگەن. مۇعالجار تاۋلارى تىزبەگى اينالا وزەن-كولمەن كوم­كەرىلىپ، شوپتەسىن وسىمدىكتەردىڭ الۋان تۇر­لەرىنە باي، مۇندا بالقاراعاي، تەرەك، قانداعاش، قايىڭ وسكەن. سيرەك كەز­دەسەتىن اڭ-قۇستار مەكەن ەتكەن ەرەكشە ءساندى ايماق بولاتىن. ەلىمىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا ءمالىم ۇستاز ءادىلحان العيەۆ ەستەلىگىندە كۇنى كەشەگى دەيتىندەي وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى، بالا كەزىندە وسىنداعى شۋىلداق وزەنىندە قىس كەزەڭدەرى مۇز ۇستىندە ويناق سالعان اق تيىندەردى قىزىقتاۋشى ەدىك دەپ جاز­عانى بار. ول ەندى بۇگىن ەرتەگى سەكىلدى. قاراعايلى، قايىڭدى ورمان جويىلعان سوڭ وزەندەرى تارتىلىپ، كولدەرى قۋراعان سوڭ بۇرىنعىداي جۇگىرگەن اڭدى، ۇشقان قۇستى كورە المايسىڭ.

اكادەميك، قازاق عىلىمىنداعى اسا كورنەكتى تۇلعا ءاليا بەيسەنوۆانىڭ ەل تابيعاتى تۋرالى زەرتتەۋلەرى وسى عىلىم سالاسىنداعى قازىنالى ەڭبەككە اينالدى. اكادەميك ءبىر سوزىندە: «قازاق كوشپەلى حالىق بولعان با؟ جوق، ءبىز كوشپەلى ەل ەمەسپىز. قازاق كوشى مەن قونىسىنىڭ الەمدە ەشبىر حالىققا ۇقساماعان تاريحى بار. مەن ەرتە داۋىردەگى قازاق جەرىن تاڭ­بالاعان كارتانى تاپتىم. بىزدە 40-قا جۋىق قالا بولعان. كەيىن سونىڭ بار­لىعى جەرمەن-جەكسەن ەتىلدى. ال سول كەز­­دەگى جەرىمىز تۇگىن تارتسا مايى شى­عاتىن قۇ­نار­لى ولكە ەدى. قازىر سودان نە قالدى؟ جا­نىمدى اۋىرتاتىن دا، مەنى گەو­­گرافيا­دان ەكولوگياعا اكەلگەن دە وسى جاع­داي»، دەيدى. («Egemen Qazaqstan»، 1 جەل­­توقسان 2022 جىل).

باۋرايى جاعالاي جامىراپ اققان ولكە وزەندەرىنىڭ تارتىلا بەرۋى، كولدەرىنىڭ قۇرعاۋى كۇنى كەشە XX عاسىردىڭ باسىنان تەمىرجول سالىنۋمەن باستالعان انتروپوگەندىك ارەكەتتىڭ دە ءىسى. ارينە، تەمىرجول سالىنباسىن دەۋ ەمەس، ۋاقىت دامۋ مەن وركەندەۋدىڭ ۇدايى ىلگەرىلەۋ قاجەتتىلىگىن تۇسىنبەي، ەرمەي تۇرا المايدى. الايدا كەزىندە قازاق جەرىن پاتشالى رەسەي تۇگەلدەي جەكەشەلەندىرگەندە، ەلدىڭ تابيعي قۇرىلىمىنا زالال كەل­تىر­مەي­تىندەي مۇددەنى ويلاعان جوق-تى، ەلدى يەسىزدىككە، كيەسىزدىككە ۇشىراتتى. ءسويتىپ، ەسەپكە قۇرىلعان تەمىرجول سالۋ جۇمىستارى جولشىباي شاعىن وزەن­دەردى، سۋاعار ساي-سالالاردى، ەڭ وكى­نىشتىسى – تىنىمسىز اققان كوپتەگەن بۇلاق كوزدەرىن بىتەۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. وسى جايساڭ وڭىردە تۋىپ-وسكەن، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ۇزاق جىلدار بويى اۋدان، وبلىستىق دەڭگەيدە ابىرويلى باس­شىلىق قىزمەت اتقارعان، ەل مەن جەر­دىڭ شەجىرەسىن اعا، اتا بۋىننان تىڭ­داپ، جادىندا ساقتاعان قاناتباي ەلەۋسىز ۇلى سول تەمىرجول سالۋدىڭ تۇ­سىندا 28 ءىرى بۇلاقتىڭ شوڭعال تاستارىمەن بىتەلىپ تاستالعانىن ايتادى.

بۇگىندە سول مۇعالجاردىڭ، مىسالى، بەرشىگۇر تاۋى ماڭايىن يە جوقتىقتان زاڭدى، زاڭسىز بۇرعىلاپ، قازىپ، قوپارىپ، قۇرىلىمىنا، تابيعاتىنا ۇزدىكسىز زالال كەلتىرىلىپ جاتىر. ۇلتتى ءوز جەرىنە يە بولۋدان ايىرىپ، ونى ساناعا سىڭىرگەن وتار­شىل رەسەيدىڭ، كەم دەگەندە ەكى عاسىرى، كەڭەس وداعىنداعى جەتپىس جىل بارا-بارا ءوز ەلى مەن جەرىن وزگەمەن بىرىگىپ تونايتىن، پايدا ءۇشىن بارلىق قيتۇرقىلىققا باراتىن، ەلدىككە جات ۇرپاقتىڭ بىرنەشە لەگى دۇنيەگە كەلدى. بۇل جاعداي كەشە دە، بۇگىن دە قاي ىسىمىزدەن دە ايقىن كورىنۋدە. ءبىر عانا مۇعالجاردىڭ (تاۋلاردىڭ) بەر­شۇگىرىندەگى قازۋلارى مەن قوپارۋلار سول ارەكەتتەردىڭ شاعىن، بىراق ەلدەگى جالپى مىسالى دەيتىندەي ىستەر.

جوعارىدا ايتىلعانداي 400 ميلليون جىل بۇرىن تەتيس مۇحيتىنىڭ تا­بانىندا پايدا بولعان جانارتاۋلار تاۋدىڭ، اسىرەسە وسى جەرىندە سول ىلكى قۇرىلىمى بۇزىلماي ساقتالىپ، شو­عىرلانىپ قالعان. تاۋدىڭ ءبىر كيەسى – وسىندا. بۇل وبلىس جەرىندەگى الەمدىك عى­لىمدى تاڭداندىرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىرىنشىسى – وتىزىنشى جىل­داردان بەرى زەرتتەلىپ كەلە جاتقان ىر­عىزداعى جامانشىڭ كراتەرى. ءارتۇرلى باسىلىمداردا ءجيى جازىلىپ كەلگەن ونىڭ جاي-جاپسارى وقىرماندارعا نەگىزىنەن تانىس بولۋى كەرەك. بۇدان ميلليون جىل بۇرىن سالماعى 36-40 ميلليون توننالىق اسپان دەنەسى جەرگە قۇلاعاننان قالعان، 5-6 شاقىرىمدىق جاقىن ماڭايىنا ءشوپ تە وسپەيتىن ديامەترى 700 مەترلىك قا­زان شۇڭقىردىڭ پايدا بولۋى انىق­تال­عانىمەن، ونىڭ جيەگىندە شاشىراپ جات­­قان اينەك ءتۇستى جالتىراق، قاتتى ۇساق تەكتيت بولشەكتەردىڭ تابيعاتى ءالى جۇم­باق.

ال ەكىنشىسى – تاۋداعى جانارتاۋلار شوعىرىن الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق سەنساتسيا دەپ قابىلداپ، بىردەن نازار اۋدارعان. نازار اۋدارىلعانى سول، بۇ­عان دەيىن جانارتاۋلىق قۇرىلىمنىڭ قالىپتاسۋىن سوناۋ قىزىل تەڭىزدە ەكى مىڭ مەترگە تەرەڭدەپ زەرتتەپ جۇرگەن لە­نينگرادتىق مۇحيتتانۋشى عالىمدار وسى حاباردى ەستي سالا 1979 جىلى قى­زىل تەڭىزدەگى جۇمىسىن توقتاتىپ، مۇ­عالجارعا كەلگەن. عىلىمي ينستيتۋتتان لەۆ زونەنشاين باسقارعان ەكسپەديتسيا شۋىلداق وزەنى بويىندا قوس تىگىپ، ايلاپ جاتىپ، تاڭدانۋمەن زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. بۇل باسقا دا سىرت ەلدەرگە ءمالىم بولىپ، اۋستراليا، گەرمانيا، فرانتسيادان عالىمدار جەتكەن-ءدى. بۇل زەرتتەۋدىڭ جاي-جاپسارى ۇزاق اڭگىمە، الايدا ونىڭ توقەتەرى سول، عالىمدار سوندا ءبىراۋىزدان: «مۇنداي مىسال الەم­نىڭ وزگە جەرلەرىندە كەزدەسپەيدى، جا­نارتاۋلار 400 ميلليون جىلعى قال­پىمەن تۇتاس جەتكەن قۇرىلىم رەتىندە ادامزاتقا ەستەلىك، جەرگىلىكتى جەرگە ەندى الەم تاڭداناتىنداي تۋريستىك-ما­دەني گەوپارك بولادى»، دەسىپ تۇجىرىم جاساعان. سوندا بەلگىلى گەولوگ يليا فيش­مان تاڭدانۋمەن: «مىنا سەكىلدى جانارتاۋلىق قۇرىلىمدى قالپىنا كەل­تىرىپ، جاساپ شىعارۋ ءۇشىن اقش-تىڭ بۇ­كىل جىلدىق بيۋدجەتى جەت­پەس ەدى»، دەپ تۇرىپ، كاۆكازداعى مين­ەرالنىە ۆودى اۋدانىندا دا جانار­تاۋ­لىق تاۋلار بار ەكەنىن، سولاردى قازۋ، قوپارۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە اي­ماقتا اۋا وزگەرىپ، تىرشىلىككە قاۋىپ تۋدىر­عان­دىقتان، جۇمىس شۇعىل توقتا­عانىن ەسكە سالىپ، شۋىلداقتىڭ بويىنداعى جانارتاۋلار شوعىرى زاقىم كەلتىرەتىندەي، بۇل­­دى­رەتىندەي جاعدايعا تاپ بولماس، ەس كى­رە­تىن­دەي ۋاقىتتىڭ پەندەلەرىمىز عوي دە­گەن-ءدى.

قايدا؟ وسى جەردى قۇرىلىستىق تاس­تاردى ءوندىرۋدىڭ كوزى دەپ الاسۇرعاندار الپىسىنشى جىلداردىڭ باس جاعىنان-اق سان الۋان تەحنيكاسىن جەتكىزە باس­تاپ ەدى. سودان بەرگى الپىس جىل بويى قوپارۋ كوپ ۇزاماي الباس جانارتاۋلارىنا جەتىپ، جۇزدەگەن ميلليون جىل بويى ىلكى كۇيىندە ساقتالىپ تۇرعان جا­نار­تاۋلىق قۇرىلىمدى قيراتۋمەن، تيەۋ­مەن، تاسۋمەن جاقىن ماڭدى، سۋ كوز­­دەرىن جاۋ تيگەندەي قاقىراتتى. مۇند­اي جۇمىسقا كوپتەگەن تەحنيكا قا­تىس­تىرىلاتىندىقتان، ولارعا كىرمە، كوتەرمە جولدار كەرەك، بۇلاقتار، قار سۋى، جاڭبىر سۋىن جيناپ، جان-جاعىنا ءنار بەرەتىن ساي-سالالار، جىلعالار بى­تەلىپ، تەگىستەلىپ، اينالا كولدەر كەۋىپ، وزەن­دەر تارتىلدى. اتالعان اۋماق بەر­شىگۇر اۋىلدىق وكرۋگىنە جاتادى. تەك سول شاعىن اۋماقتىڭ وزىندە كۇنى كەشەگە دەيىن بەس بىردەي كول، شاعىن وزەندەر بولاتىن. الگىدەي تاپتاۋ مەن تەگىستەۋدەن كەيىن ولار جويىلىپ كەتتى. جوعارىدا ايتىلعانداي، بالقاراعايلاردان ءتۇسىپ شۋىلداقتىڭ مۇزى ۇستىندە ويناق سالعان اق تيىندەردەن كەيىن الگىدەي وزەن-كولدەرى تارتىلىپ، وسىمدىكتەرى سولىپ، اڭ-قۇستارى دا جوعالدى.

وسى ماسەلەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ىزىنەن قالماعان ەكى ادام بولدى. ءبىرى – رەسپۋبليكا جەر قويناۋىن قۇرمەتتى بارلاۋ­شى، رەسپۋبليكا مينەرالدىق رەسۋرس­تار اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، رەسەيدىڭ ەكولوگيا عىلىمى ورال اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى، اقتوبەلىك گەولوگ ۆلاديمير يۋريش، ەكىنشىسى – 2011 جىلدارى رەسپۋبليكالىق «مەگاپوليس» گازەتىندە قىزمەت ىستەگەن جۋرناليست اليسا مارينەتس.

اليسا مارينەتس – جۋرناليست، كا­سىبىنىڭ ىڭعايىنا قاراي ماسەلەگە قا­تىس­تى ورىندارعا بارىپ، جاۋاپتى قىز­مەتكەرمەن پىكىرلەسۋى كەرەك. وسى ماق­­ساتپەن ول 2011 جىلى كۇزدە وبلىس تا­­بيعي رەسۋرستار مەن تابيعاتتى پاي­­دا­لانۋ باسقارماسىندا باسقارما توراعا­سىنىڭ ورىنباسارىنا جولىعىپ، الەم­دىك عىلىمي-تانىمدىق ماڭىزى بار جا­نارتاۋلىق شوعىر قورعالۋعا جاتاتىنىن، ولاردى قۇرىلىستىق قيىرشىق تاستار ءۇشىن قيراتۋعا كىم، قالاي رۇقسات ەتكەن، ونىڭ جايىنان «زاپكازنەدرا» باسقارماسىنداعىلاردىڭ نەگە حابارى جوق دەگەن سۇراعىنا: «سىزگە بۇلار قور­عاۋعا الىنعان دەگەن رەسمي تىزبەدە بار دەگەندى كىم ايتتى؟»، دەپ قارسى سۇراق قويادى. «رەسپۋبليكالىق نەمەسە وب­لىستىق دەڭگەيدەگى قورعاۋ وبەكتىلەرى تىز­بەسىندە بۇلار جوق. ەگەر ونىڭ جايىن ءسىز ايتقانداي «زاپكازنەدرا» بىلمەسە، ءبىز ونى ءتىپتى بىلمەيمىز»، دەيدى.

ال الگى شەنەۋنىك «جوق» دەۋمەن ات تو­نىن الا قاشقان قۇجات ومىردە بار بولىپ شىقتى. ول تاپ سول كەزدە ەلدىڭ جوعىن ىزدەۋمەن اينالىسىپ، ا.ما­ري­نەتس­كە باعىت-باعدار بەرىپ جۇرگەن اق­توبەلىك بەلگىلى گەولوگ ۆلاديمەر ءيۋريش­تىڭ قولىندا ەكەن. قولىندا ەكەنى نە كەرەك، وبلىستىڭ اكىمدىك «بىزدە ونداي قۇجات بولعان ەمەس»، دەپ جاسى سەكسەنگە تاياعان زەينەتكەردى دە جىگەرىن قۇم ەتىپ شىعارىپ سالعان. تاڭقالارلىعى سول، الگى قۇجاتقا قاتىسى بار ورىنداردىڭ ءبىر دە بىرەۋى قۇجاتتىڭ بار ەكەنىن مويىن­­داعىسى كەلمەيدى. ۆ.ءيۋريشتىڭ قو­­لىنداعى كىتاپشادا سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر دانيال احمەتوۆتىڭ قول قويۋىمەن رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ 2006 جىلعى 28 قىركۇيەكتەگى №932 قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار مەملەكەتتىك تابيعي-قورىقتىق قوردىڭ وبەك­تىلەرى تىزبەلەپ بەرىلگەن. وسى قاۋ­لىنىڭ «ەكولوگيالىق، عىلىمي جانە تاريحي-مادەني قۇندىلىققا جاتاتىن جەر قويناۋى ۋچاسكەلەرى» بولىمىندەگى تىزبەدە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، ءبىزدىڭ داۋلى اڭگىمەمىزدەگى جانارتاۋ­لار – شۋىلداق پالەومۇحيتتىق ايماعى دا تۇر. بۇل اتالعان ايماققا مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەندىكتەن، ەندى ونىڭ ودان ارعى قىزمەتىن جەرگىلىكتى ورىن اتقارۋدى مىن­دەتتەيتىن ءىس بولىپ، ايماقتىق ايا­سى بەلگىلەنگەن پاسپورت جاسالىپ، ەڭ باس­تىسى – وبلىستىق اكىمدىكتە بۇل نى­سان­نىڭ قورعاۋعا الىنعانى كورسەتىلىپ، ونى قارجىلىق جاعىنان جابدىقتاپ، ماماندار ارقىلى زەرتتەۋ جۇرگىزۋى تۋرالى ارناۋلى قاۋلى قابىلداۋى كەرەك بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، ءبارى دە يۋريش پەن مارينەتس سەكىلدى ازعانتاي جا­ناشىرلاردىڭ عانا شارۋاسى بولىپ قالدى. قاۋلىسىنىڭ ورىندالۋىن باقىلايتىن ۇكىمەت، ۇكىمەت نۇسقاۋىنىڭ بار-جوعىن بىلمەيتىن وبلىستىق اكىمدىك، تابيعات قورعاۋ ورىندارى جوق بولىپ شىقتى.

پرەمەر-مينيستر قول قويعان، جىلى، ايى-كۇنى، ساندىق رەتى كورسەتىلگەن الگى قاۋلى ۇكىمەتتىڭ وزىندە بار ەكەن، ەندەشە وبلىس اكىمدىگىندە جوق دەگەنگە كىم سەنەدى؟ ەكەۋىندە دە رەسمي قۇجاتتاردى ساقتايتىن ارناۋلى بولىمدەر، جاۋاپتى ورىندار بار. ماسەلە باسقادا بولسا كەرەك، وزىمىزدەن كەتىپ، وزگەنىڭ يەلىگىنە بەرىل­گەندىكتىڭ يەسىزدىك، شاراسىزدىعىنان الگى «جوق» دەلىنگەن قۇجاتتى «بار ەدى» دەپ كور­سەتۋ قيىن بولعان شىعار. سەبەبى جەر بىز­دىكى بولعانىمەن، جەر قوي­ناۋىنداعى يگى­لىكتەر نەگىزىنەن شەتەل­دىكتەردىڭ قۇزى­رىندا.

اقتوبە وبلىسىندا 131 تابيعاتتى پايدالانۋشى تىركەلگەن. ولاردىڭ 30 كومپانياسى كومىرسۋتەكتى ورىنداردى بارلاۋمەن، وندىرۋمەن، 19-ى – قاتتى قاز­بالاردى وڭدەۋمەن، 67 كومپانيا پاي­دالى قازبالاردى شىعارۋمەن اينالىسادى. وسىلاردىڭ اراسىندا پايدالى قازبالاردى يگەرۋدىڭ ەرەجەلەرىن بۇزباي جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقاندارى كەزدەسپەيدى دەۋگە بولادى. دەرەكتەر وسىلاي دەيدى.

جەراستى يگىلىكتەرىنە جەكە يە بولۋى­مەن وزدەرى ءۇشىن يگەرىپ جاتقان كوم­پانيالاردا بۇگىندە ەسەپ جوق. وسى قىز­مەتتەردەگى كەلەڭسىزدىكتەردى كورۋمەن تۋعان جەرى اياسىن ساقتاۋ مەن قورعاۋدىڭ جان اشىتار جاي-كۇيى اركەز ۇدايى ايتىلىپ كەلەدى. بۇگىندە ەندى ول ۋايىم تىر­شىلىكتىڭ كوزى جەراستى، جەرۇستى سۋ ما­سەلەسى ۋشىعىپ بارا جاتقان ءتارىزدى.

جەرۇستى اڭگىمەسى باسقا، ونىڭ استى ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ بيلىگىنە بەرىلدى دەدىك. ارينە، ۋاقىتشا. تەگىنگە ەمەس. دەگەنمەن، مىسالى، قىتاي ۇلتتىق مۇ­ناي كومپانياسى 2008 جىلى نەگىزىنەن وسى كوكجيدە ايماعىن قامتيتىن مۇناي ورىندارىن يگەرۋگە 4 ملرد دوللارىن سالدى. مۇناي الەمدە ساۋداعا تۇسكەن اسا قاجەتتى شيكىزات; ساۋدا قايدا دا، قالاي دا پايدانىڭ، ۇتۋ مەن ۇتىلۋدىڭ الاڭى، ينۆەستور الاڭعا ۇتۋدىڭ جابىق نە استارلى تىركەلگەن كەلىسىمشارتتارمەن كەلەتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ باسقا ەلدىڭ، باسقا جۇرتتىڭ مۇددەسىندە شارۋاسى جوق. قالاي وندىرسەڭ دە، مول ءوندىرىپ باق – ونىڭ جەرى، سۋى، اۋاسىن لاستايسىڭ با، ءسويتىپ، جايلى ماڭايىن جاراقسىز ەتەسىڭ بە وعان قىنجىلىس جوق. سوندىقتان كەلىسىمشارت اياقتالا سالىسىمەن ەلىنە ورالاتىن وعان بەس وبلىسقا بۇگىن دە، ەرتەڭ دە قاجەت كوكجيدە سۋىنىڭ قۇنى بەس تيىن. بەس تيىن بولعاسىن 80 ملن شارشى شاقتى الاپتى، تەمىر جانە جەم وزەندەرىنە مۇناي قالدىقتارى توگىلىپ جاتىر. كەشەگى 4 ملرد دوللاردان، كەيىنگى وندىرىلگەن ءونىمنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ۇزدىكسىز يەلەنىپ، «اۋزىنا سۇيەك تىستەگەن» جاقتىڭ وعان قارسى بولار جاق اشۋىنىڭ ىزعارى سەزىلمەيدى. ارينە، دابىلعا بايلانىستى ارا-تۇرا تەكسەرەدى، ەسكەرتكەن بولادى، ءۇستى-ۇستىنە پايداعا كەنەلىپ جاتقان ينۆەستور ءۇشىن سالماعى جوق ايىپپۇل سالعان بولادى.

كوكجيدەنى ساقتاۋ مەن قورعاۋ اڭگى­مەسىنىڭ وڭىردە باستالعانىنا وتىز جىل­­دىڭ شاماسى ءوتتى. ونىڭ سوڭعى 14 جىل بويعى ماسەلەسى ۇزدىكسىز مۇنداي قال­دىق­تارىمەن لاستاۋمەن بايلانىس ءوربىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ قولدانبالى ەكولوگيا اگەنتتىگى 2008 جىلدان بەرى كوك­جيدە قۇمدارىنىڭ (بەلدەۋىنىڭ) جەراستى، ءۇستى سۋلارىنا مونيتورينگ جۇرگىزگەندە، مۇناي قالدىقتارىمەن 7،5 ەسە ارتىق لاس­تانعانىن، ىرگەلەس تەمىر مەن جەم وزەندەرىندە 10 ەسە ارتقانىن دالەلدەدى. ايىپپۇل سالىندى، ەسكەرتىلدى. الايدا مۇنداي شارالاردىڭ جەراستى، ءۇستى سۋلارىن تازارتۋعا ەشقانداي دا سەپتىگى جوق-تى.

وسى سەكىلدى ەسكەرتۋلەر مەن ايىپ­پۇلدار اۋىق-اۋىق جالعاسا كەلىپ، 2021 جىلى باس پروكۋراتۋرانىڭ تاپ­سىر­ماسىمەن ايماقتاعى تابيعات پاي­دالانۋشىلارىنىڭ جۇمىستارىن تەكسەرۋ مىندەتتەلگەن ەدى. تەكسەرۋدە سول مۇ­ناي وندىرىلەتىن ايماقتا مۇناي قال­دىقتارىمەن جەردى ءبۇلدىرۋ، اۋاعا كۇ­كىرت سۋتەگىن شىعارۋ سەكىلدى زاڭ بۇزۋ­شىلىقتارىن انىقتاپ، 131 ۇڭعىنى جابۋ جونىندە شەشىم شىعارىپ، 200 ملن تەڭگەنى قۇرايتىن ءارتۇرلى 170 ايىپ­پۇل سالىندى، ال جالپى زالالدىڭ قۇنى 7 ملرد تەڭگەگە بالاپ، ەنەرگەتيكا مينيستر­لىگىنە بۇل جەردە مۇناي ءون­دىرۋدى توقتاتۋ ماسەلەسىن قويعان ەدى. جاۋابى كورىنبەدى. بۇل اڭگىمەدەن شى­عاتىن قورىتىندى – مۇعالجار تاۋلارى مەن تاۋ سىلەمدەرىندەگى كەلەڭسىزدىك اياقتالسا، ونىڭ قويناۋى تاۋسىلعان كەزدە اياقتالاتىن سەكىلدى.

بيىل جىل باسىندا مەملەكەت باس­شىسىنىڭ «اكىمشىلىك بۇزۋشىلىقتار تۋرالى» جانە «قىلمىستار مەن ۆانداليزم كورىنىستەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ» ماسەلەلەرى بويىنشا وزگە­رىستەر ەنگىزۋ تۋرالى زاڭداردى قابىل­داۋى بۇعان دەيىنگى تەك ايىپپۇلمەن شەكتەلەتىن ورەسكەل بۇزۋشىلىقتار ەندى قىلمىس رەتىندە قارالاتىنىنا مەڭزەيدى. سەبەبى وزگەرتىلگەن وسى جاڭا زاڭعا ساي­كەس جەر قويناۋىن پايدالانۋداعى بۇزۋ­شىلىق، تەك بۇزۋشىلىق ەمەس، ۆانداليزم، ياعني ءمان-ماعىناسى بويىنشا ءبۇلدىرىپ قيراتۋمەن، توناۋمەن شەكتەسسە، ول – قىلمىس دەگەن ءسوز. ايىپپۇل شىعىندى وتەۋ، ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ دەسەك، ۆانداليزم – قىلمىستىق جازاعا تارتىلاتىن ءىس. زاڭداعى وسى وزگەرىستەرگە سايكەس تە بۇدان 400 ميلليون جىل شاماسى بۇ­رىن سۋ استىندا قالىپتاسىپ، مۇحيت تار­تىلعاندا سول قۇرىلىمىن ساقتاپ قالعان وتە سيرەك تابيعي ەسكەرتكىش – ءبىز اڭگى­مەلەگەن ۆۋلكاندار شوعىرىن كەز كەلگەن جەردەن تابىلاتىن قيىرشىق تاستار ءۇشىن قيراتىپ، توناپ، ءبۇلدىرىپ جاتقان مۇعالجارلىق كومپانيالار ەندى جاۋاپقا تارتىلىپ، ايىلىن جيار دەپ ويلايمىز. ەگەر ۇكىمەت، وبلىس اكىمدىگى، تابيعات قورعاۋ ورىندارى بەلسەندى تۇردە جاناشىرلىق كورسەتسە...

وسى رەتتە مەملەكەت باسشىسى، ۇكىمەت تاراپىنان تابيعاتتى، ونىڭ يگىلىكتەرىن قورعاۋ جانە ساقتاۋ جونىندە قابىلداپ جاتقان سوڭعى شارالارى دا، ەگەر ورىندالاتىن بولسا، ەلدە بۇل ماسەلەلەرگە دەگەن ورىندى الاڭداۋشىلىقتى ازاي­تاتىنعا ۇقسايدى. مىسالى، التىن، مىس، تەمىر جانە كومىر كەندەرىن، مۇناي مەن گاز سالاسىنداعى بىرقاتار نىسانداردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ، 454 كەلى­سىمشارتتى جاريا ەتۋگە پارمەن بەرىلۋى الدا جالعاسىن تاباتىن ۇلكەن ىستەردىڭ ءساتتى باستاۋى بولسىن دەيمىز.

يدوش اسقار،

جۋرناليست

اقتوبە