ءباسى اسپانداعان التىن

2021 جىلى قورداعى التىن كولەمى – 392،7 توننانى قۇراسا، بيىل 385 توننا. جىل باسىندا ول 407 توننا بولعان. قازاقستان التىن قورى بويىنشا تۇركيا مەن پورتۋگاليانىڭ ورتاسىندا، 13-ورىندا تۇر. التىن قورى بويىنشا اقش، گەرمانيا جانە يتاليا – العاشقى ۇشتىكتە. جىل باسىندا التىننىڭ باعاسى ءبىر ۋنتسيا ءۇشىن 1 834 دوللار بولىپ بەلگىلەندى. التىن سوڭعى رەت ماۋسىم ايىندا قىمباتتاپ، قاراشا-جەلتوقساندا ارزاندادى. «بۇعان دەيىن Bank of America ساراپشىلارى التىننىڭ قۇنى كەلەسى جىلى ءبىر ۋنتسيا ءۇشىن 2 مىڭ دوللاردان اسۋى مۇمكىن دەپ بولجاعان ەدى. ويتكەنى بارلىق قىمبات مەتالداردىڭ ىشىندە التىن فەدەرالدى قور جۇيەسىنىڭ اقشا-نەسيە ساياساتىنىڭ وزگەرۋىنەن كوپ پايدا كورۋى كەرەك. اقش رەتتەۋشىسىنىڭ 2023 جىلى مولشەرلەمەلەردىڭ اگرەسسيۆتى وسۋىنەن باس تارتۋى ساتىپ الۋشىلاردى نارىققا قايتارۋى كەرەك، ياعني قىمبات مەتالل باعاسى وسەدى»، دەپ جازادى rbc.ru.

ۇلتتىق بانك 2014 جىلى تەڭگە باعامىن 10 ايعا دەيىن كۇشتەپ ۇستاپ، ۆاليۋتالىق رەزەرۆتىڭ جارتىسىن «جاعىپ» جىبەرگەنىن ساراپشىلار بەرتىنگە دەيىن ايتىپ كەلدى. ۆاليۋتا نارىعىنداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا بىلتىر دا ينتەرۆەنتسيالار جۇرگىزىلدى. 21-28 اقپان ارالىعىندا ولار 274 ملن دوللاردى، 1-5 ناۋرىز ارالىعىندا – 120 ملن دوللاردى، 9 ناۋرىزدا 198،9 ملن دوللاردى جۇمسادى. قىسقاسى وتكەن جىلى ۇلتتىق بانك 1،4 ملرد دوللارعا ۆاليۋتالىق ينتەرۆەنتسيالار جاسادى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە ۇلتتىق قوردان ترانسفەرتتەردى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 4،3 ملرد دوللار مولشەرىندە ۆاليۋتا ساتىلدى.

– ۇلتتىق بانك التىن-ۆاليۋتا اكتيۆ­تە­رىندە التىننىڭ ۇلەسىن كەزەڭ-كەزەڭمەن كوتەرۋدى قۇپ كورەدى. بۇل دۇرىس شەشىم. التىن ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق اكتيۆ بولعاندىقتان، دوللار-تەڭگە ءدالىزىن شۋ شىعىپ كەتپەيتىندەي دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرا المايدى. ۇلتتىق بانك التىندى ۇزاق مەرزىمدى قامتيتىن ستراتەگيالىق اكتيۆ رەتىندە قاراستىرىپ وتىر، – دەيدى قارجىگەر ءىلياس يساەۆ.

التىن قولداعى قارجىنى ساقتاۋدىڭ ەڭ قاۋىپسىز قۇرالدارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن بىلەمىز. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى التىن يەلەنۋشى اقش-تىڭ فەدەرالدىق رە­زەرۆتىك جۇيەسىنىڭ قورىنداعى التىن مولشەرى 10 مىڭ توننادان اسادى. دۇنيەجۇزىلىك التىن كەڭەسى سايتىندا جاريالانعان دەرەكتەرىندە سوڭعى 30 جىلدا التىن باعاسى بەس ەسە وسكەنى ايتىلادى. 1990 جىلدارى باعا ورتا ەسەپپەن 362،3 دوللار بولسا، 2010 جىلعا دەيىن 1 مىڭ دوللارعا ءوستى. 2020 جىلى 1 769،6 دوللارعا تەڭ بولسا، 2022 جىلى 1 800 دوللاردان اسىپ كەتتى.

ءى.يساەۆتىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك رەزەرۆتە قازاقستان التىن ايىرباستاۋ بويىنشا 40-ورىندا تۇر. التىندى ساتىپ الۋ بارىسى سول ەلدىڭ قارجى رەتتەۋشى ۇيىمدارى مەن جەكەلەگەن ينۆەستورلار اراسىنداعى مامىلە ينۆەس­تورلار ءۇشىن اكتيۆتەر قۇرىلىمىن، التىن-ۆاليۋتا اكتيۆتەرىندەگى التىننىڭ ۇلەسىن انىقتايدى. بازەل كەلىسىمىنىڭ (بازەل III) ءۇشىنشى بولىگىنە سايكەس، التىندى ەندى بانكتەر كەپىلگە تولىق قۇنىمەن قابىلدايتىنى التىنعا دەگەن سۇرانىستىڭ وسۋىنە ىقپال ەتىپ وتىر. بۇل التىننىڭ اكتيۆ رەتىندە ساقتالۋىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قۇندىلىعىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.

وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن شۆەي­تسا­ريا بيلىگى ءتىپتى ۇلتتىق بانكتىڭ جالپى رەزەرۆىندەگى التىننىڭ ەڭ تومەنگى ۇلەسىن 20 پايىز دەڭگەيىندە زاڭمەن بەكىتۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن. ىشكى جالپى ونىمدەگى بيزنەستىڭ، ەكونوميكانىڭ ۇلەسى مول ەلدەردە زاڭمەن بەكىتۋ قالىپتى قۇبىلىس. ال ەكونوميكاسى ارتاراپتاندىرىلماعان ەلدەردەگى التىن-ۆاليۋتا اكتيۆتەرىندەگى التىننىڭ ۇلەسى ونىڭ باعاسى، سۇرانىسىنا قاراپ رەتتەلىپ وتىرادى.

– 2019 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مەم­لە­كەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قورداعى اكتيۆتىڭ ءبىر بولىگىن التىنعا الماستىرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. بۇل جارلىق ۇلتتىق قور­دىڭ قاراجاتىن قالىپتاستىرۋ مەن پاي­­­دا­لانۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى مەن تا­سىل­­دە­رى» بولىمىنە وزگەرىستەر ەنگىزگەن بولۋعا ءتيىس. التىن-ۆاليۋتا اكتيۆتەرىنىڭ پورت­فە­لى ينۆەستيتسيالاردىڭ كولەمى تۋرالى قۇپيالىلىققا بايلانىستى جاريا ەتىلمەيدى. بىراق الداعى ۋاقىتتا ۇلتتىق ۆاليۋ­تامىزعا مۇنايدان كەيىنگى دەم بەرۋ­شى فاكتور رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇم­كىن. بىلتىردان باستاپ جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلارعا بەرىلگەن كەلىسىمشارتتار مەن ليتسەنزيالاردىڭ مەرزىمى قايتا قارالىپ جاتىر. 2022 جىلى قاتتى پايدالى قازبالارعا 115 كەلى­سىمشارت پەن 198 ليتسەنزيا، سونداي-اق كومىرسۋتەك شيكىزاتىنا 12 كەلىسىمشارت بۇزىلدى. التىن، كومىر، تەمىر، مىس، بوكسيت، پوليمەتالل وندىرەتىن كەن ورىندارى مەملەكەتتىك قورعا قايتارىلدى، ولار كەيىننەن ستراتەگيالىق ينۆەستورلارعا بەرۋ ءۇشىن اۋكتسيونعا شىعارىلادى. وعان بارلىق مۇددەلى ينۆەستورلار قاتىسا الاتىنىن ايتىپ جاتىر، – دەيدى ءى.يساەۆ.

قارجىگەردىڭ ايتۋىنشا، قازاق التى­نى­نىڭ ەندىگى تاعدىرى، ياعني التىن مەن تەڭگە تاندەمىنىڭ بەتالىسى مەن ناتيجەسى ينۆەستورلار مەن مەملەكەت اراسىنداعى كەلىسىمدەردىڭ قورىتىندىسىنا بايلانىستى بولماق. «التىن كەنى يەلەرىمەن اراداعى كەلىسىمدەر قانداي جاعدايدا وتكەنىن جانە كەلىسىمدە نە ايتىلعانىن ءبىز بىلمەيمىز. مەملەكەت ۇلتتىق قورداعى التىننىڭ ۇلەسىن 5 پايىزعا كوبەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر. مەملەكەت پەن ينۆەس­تور اراسىنداعى كەلىسىم ەندى بارىنشا اشىق بولادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. بۇل ۇلت­تىق بانككە ۇلتتىق قور اكتيۆتەرىنىڭ وتىم­دىلىگىن ارتتىرۋعا، ارتاراپتاندىرۋعا مۇم­كىندىك بەرەدى»، دەيدى ول.

قازاقستان التىن قورى جونىنەن ال­عاش­قى 16 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرەتى­نىن بىلەمىز. بۇل رەتتە ۇلتتىق بانكتىڭ ونى ءوز قورىنا سىرتقى نارىقتان دا، وتاندىق وندىرۋشىلەردەن ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى بار. مۇنداي جاعدايدا قورداعى التىن ۆاليۋ­تامىزدى قۇنسىزدانۋدان ساقتاپ قالا­تىن فاكتور رەتىندە قاراستىرىلۋى ابدەن مۇمكىن.

– الەم التىندى باسقا قىرىنان تانيتىن كۇن الىس ەمەس. اقش ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە برەتتون-ۆۋد ۆاليۋتالىق جۇيەسى بويىنشا دوللاردى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن التىندى كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزدى. سول كەزدە ەلدىڭ التىن قورى 20،2 مىڭ توننادان اساتىن، اقش دوللارىنىڭ التىنمەن باعالانا باستاعان كەزى دە سول ۋاقىت. الەمدەگى التىن قورىنىڭ 70 پايىزىن يەلەنۋى ۆاليۋتا جۇيەسىنىڭ دوللارمەن ولشەنۋىنە ىقپال ەتتى. حالىقارالىق ساۋدادا التىن باعاسى اقش دوللارىمەن بەلگىلەنەدى. ورتالىق بانكتەر التىندى وزدەرىنىڭ دوللارلىق پوزيتسيالارىنا قارسى حەدجيرلەۋ رەتىندە پايدالانادى. بۇل اكتيۆتەر اراسىنداعى تەڭگەرىمدى ۇلعايتۋعا، باسقاشا ايتقاندا، تەڭگەنىڭ الەۋەتىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق قوردىڭ جيناقتاۋشى اكتيۆتەرىندەگى التىننىڭ ۇلەسى 5 پايىزعا ارتتىرۋ تۋرالى شەشىمى ۇلتتىق بانكتىڭ التىن-ۆاليۋتا اكتيۆتەرىنە قاتىستى ستراتەگياسىنىڭ اكتيۆتەر قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن قابىلداندى. ۇلتتىق بانك وسىعان دەيىن تەڭگە-رۋبل كونۆەرتاتسياسىنان باستاۋ تۋرا­لى شەشىم قابىلدادى. ەندى التىننىڭ تەڭگەگە قوسىمشا دەم بەرۋى تەڭگەنىڭ ين­تەر­ۆەنتسياعا تاۋەلدىلىگىن تومەندەتىپ، نا­رىق­تىڭ باعاسىن ايقىندايدى، – دەيدى ءىلياس يساەۆ.

وسى جىلى التىن باعاسى قۇبىلمالى بولاتىنىن، 2-3 پايىزدىڭ اراسىندا وزگەرىپ تۇراتىنىن ساراپشىلار ءجيى ايتىپ ءجۇر. بۇل وزگەرىستە ماكروەكونوميكانىڭ ىقپالى باسىمداۋ بولىپ تۇر. بىراق ونىڭ نارىقتىڭ بەتالىسىنا نەمەسە جەكەلەگەن ەلدەردىڭ ۆاليۋتالارىنىڭ باعامىنا اسەرى از. التىندا توتەنشە جاعدايلاردا اقشا قىزمەتىن اتقاراتىن قۇدىرەت بار. وتكەن جىلى التىننىڭ ءبىر ۋنتسياسى 1 800 دوللار دالىزىندە ساۋدالاندى جانە جىل سوڭىنا قاراي 3،5 پايىزعا تومەندەدى.

بيىل التىننىڭ باعاسى ءبىر ۋنتسيا ءۇشىن 2 500 دوللاردان 4 000 دوللارعا دەيىن كوتەرىلۋى مۇمكىن. ويتكەنى پايىزدىق مولشەرلەمەلەردىڭ ءوسۋى مەن رەتسەسسيا نارىقتىڭ بەتالىسىن قۇبىلتىپ جىبەردى دەگەن دەرەكتى باتىس ساراپشىلارى ءجيى ايتا باستادى. Swiss Asia Capital كومپانياسى وكىلى يۋرگ كينەر 2023 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا الەم ەكونوميكاسى «ازداپ رەتسەسسيانى» سەزىنەتىنىن، بۇل فاكتور التىندى بىردەن ينۆەستورلار ءۇشىن تارتىمدى اكتيۆكە اينالدىراتىنىن ايتتى. التىن ينفلياتسياعا قارسى وتە جاقسى حەدجيرلەۋ، ستاگفلياتسيا جانە ينۆەستيتسيالىق پورتفەلگە قوسىمشا سالماق بولىپ سانالادى».

Bloomberg-ءتىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، وسى­عان دەيىن التىن ينفلياتسيانىڭ وسۋى­نەن قورعاناتىن تەتىك رەتىندە قاراس­تى­رىلعان. وتكەن جىلدان باستاپ ونىڭ قورعانىش تەتىگى ءبىراز السىرەپ قالدى. بىراق بۇل فاكتور التىننىڭ ءباسىن تۇسىرە الماعان. قازىر ساراپشىلار الەمدىك بانك­تەر التىندى بۇرىنعىدان دا كوپ ساتىپ الىپ جاتقانىن ايتۋدا. ولاردىڭ قاتارىندا قىتاي، ءۇندىستان، قاتار جانە وزبەكستان بار. حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋ بانكى 500 توننا التىن ساتىپ الدى، ال پولشانىڭ ورتالىق بانكى تاعى 100 توننا التىن ساتىپ الۋدى جوسپارلاپ وتىر.

ەكونوميست سايان قومباروۆتىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق بانك 2021-2022 جىلدار ارالىعىندا 115 توننا التىندى ورتا­شا باعامەن ءبىر ۋنتسياسى ءۇشىن 1801 دول­لاردان ساتقان. 2022 جىلدىڭ قازان ايىندا 1،389 ملرد دوللارعا 24،68 توننا التىن ساتىلدى. 2021-2022 جىلدارى قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىندا بارلىعى 87،84 توننا التىن ساتىپ الدى.

– التىن ينسايدەرلەرى سوڭعى ونجىل­دىق­تاردا العاش رەت ءوز قورلارىندا التىن­­­­نىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا جانتالاسىپ جاتىر. بۇل الەمدىك نارىقتا ءبىز بىلمەيتىن قۇ­بى­لىستاردىڭ توبەسى كورىنە باستادى دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايدا ۇلتتىق بانك التىندى نە ءۇشىن ساتىپ جاتقانىن اشىپ ايتۋى كەرەك. 2021 جىلدان باستاپ ۇلتتىق قور تۇسىمىندە ءوسىم بار. كوپ جىل بويى كەيبىر توپتاردىڭ جەكە قالتاسىنا قۇيىلعان قارجى قورعا ءتۇسىپ جاتىر. ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى 2022 جىلى 55،8 ملرد دوللارعا دەيىن ءوستى. ونداعى دوللار بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جەتەدى. بۇل بىزگە التىن-ۆاليۋتا قورىنا التىننىڭ قورىن كوبەيتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ تۇر. تاپ قازىر التىننىڭ سىرتقا ساتىلۋىن تۇسىن­بەي­مىن. ۇلتتىق بانك قورداعى التىن قورىن كو­بەيتۋگە باسىمدىق بەرۋى كەرەك، – دەيدى س.قومباروۆ.

ساراپشى ماقسات حالىقتىڭ پىكىرىنشە، سىرتقى نارىقتاعى التىن باعاسى 2022 جىلدىڭ قاراشا ايىنان قالىپقا كەلە باستادى. التىن-ۆاليۋتا قورىنداعى التىن ۇلەسى قاراشانىڭ ەكىنشى جارتىسى، جەلتوقسان ايىنان باستاپ ازايعان. قازان جانە قاراشا ايلارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اقش-تا ينفلياتسيانىڭ تومەن­دە­ۋى تىركەلدى. بۇل دوللار باعاسىنىڭ 10 پايىزعا تومەندەۋىنە، سونىمەن ءبىر مەز­گىل­دە التىن باعاسىنىڭ قىمبات­تاتۋى­نا اسەر ەتتى.

– ۇلتتىق قوردىڭ ءوسىم دەڭگەيى وتكەن جىلدارعا قاراعاندا تومەن. تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعىن دا ۇلتتىق قور ارقىلى قامتاماسىز ەتتىك. وتكەن جىلى ۇلتتىق قوردان 2،2 ترلن تەڭگە اۋدارىلۋ كەرەك ەدى. بىراق ونىڭ كولەمى 6،6 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوسىپ كەتتى. ودان دا كوپ بولۋى مۇم­كىن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ۇلت­تىق قور ترانسفەرتى قور بيرجاسى ارقىلى دا ءجۇردى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ «ۇلتتىق بانكتىڭ ينتەرۆەنتسياسى تەڭگە ار­قىلى ءجۇردى. ول التىن قورىنا اسەر ەت­پەيدى» دەگەن پىكىرىن قۇپتامايمىن. ينتەرۆەنتسيا ترانسفەرتى ۇلتتىق قور اكتيۆتەرىنىڭ كىرىستىلىگىنە كەرى اسەر ەتەدى. دوللار التىننىڭ باعاسىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتەتىنىن ساراپشىلار سوڭعى كەزدە ءجيى ايتىپ ءجۇر. اقش دوللارىنىڭ السىرەۋى باعالى مەتالدىڭ قۇنىنا وڭ اسەر ەتۋگە ءتيىس. دوللار مەن ءرۋبلدىڭ ۇستەمدىگىنەن شىعۋ جانە التىن قورىنىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋ ارقىلى قازاقستاننىڭ رەزەرۆتەرىن قورعاۋ شارالارىن قابىلداۋ قاجەت، – دەيدى م.حالىق.

ونىڭ ايتۋىنشا، التىن، كومىر، تەمىر، مىس، بوكسيت، پوليمەتالل ورىندا­رى مەملەكەتتىك قورعا قايتارىلاتىنى، كەيىننەن ستراتەگيالىق ينۆەستورلارعا بەرۋ ءۇشىن اۋكتسيونعا شىعارىلاتىنى ۇلتتىق قور ساياساتىنا وزگەرىستەر الىپ كەلۋى، التىننىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋعا ىق­پال ەتۋى ابدەن مۇمكىن. «ەندى ۇلتتىق قور­دىڭ جيناقتاۋشى اكتيۆتەرىندەگى التىن­نىڭ ۇلەسى ارتادى. بۇل قوردىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ دا الەۋەتىن ساقتاپ، قورعاۋ ءۇشىن قاجەت»، دەيدى ول.

الماتى