سۇلتانماحمۇت جەڭىسى

وزىنە دەيىنگى قازاقتىڭ رۋحى مەن سەزىمىنەن قۋات الىپ، قۇنار تارتقان حاكىم دە ارمانى مەن مۇراتىنىڭ كوكتەپ ءوسىپ، حالقىن كوركەيتكەنىن كورۋدى كوكسەدى. سول اسىل مۇراتتى ەرلەردىڭ ىلكى باستاۋىندا الاش ارىستارى تۇردى. ادەبيەتكە ماعجان، ءىلياس، ساكەندەر كەلدى. اباي ء«بىر عىلىم ەدى ىڭكارىڭ» دەگەندە، ءابىشىنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر بارشا قازاق جاستارىنىڭ بويىنان تابىلسا دەدى. حاكىم اڭساعان سول اسىل مۇراتتارعا جەتپەككە سەرت ەتكەن جاستىڭ ءبىرى سۇلتانماحمۇت تورايعىر ەكەنىن ەشكىم جوق­قا شىعارا قويماس. ابايدىڭ «جيىرما جەتى جاسىندا، ءابدى­راحمانىم كوز جۇمدى. ساۋ­لەڭ بولسا باسىڭدا، كىمدى كور­دىڭ بۇل سىندى»، دەگەنىن سۇلتان­ماحمۇتقا دا قاراتا ايتۋعا بولار ەدى. جالىندى جاس، دارىندى اقىن وتىزعا تولماعان جاسىندا قازاق رۋحانياتىنا قىرۋار ولجا سالىپ كەتتى. سەرتپەن ءومىر ءسۇردى جانە سول سەرت جولىنان تايماي ءوتتى. الاششىل اقىندار ىشىندە ماعجاننان كەيىنگى، ءتىپتى قاتار اتالۋعا ءتيىس سەرتشىل اقىن دەر ەدىك.

«قاراڭعى قازاق كوگىنە، ور­­مەلەپ شىعىپ كۇن بولام. قا­راڭ­عىلىقتىڭ كەگىنە، كۇن بول­ماعاندا، كىم بولام؟» ەدى سۇل­تانماحمۇتتىڭ سەرتى. «شا­كىرت ويى» ونىڭ ك ۇلى ارمان-مۇ­راتىن ايگىلەگەن تۋىندىسى. «الاش تۋى استىندا، كۇن سون­گەن­شە سونبەيمىز»، دەپ جاز­عان الاش ءانۇرانىنان دا سەم­سەر­دەي سەرتتىڭ جارقىلى بىلى­نەدى. ول زاماندا بۇلاي سوي­لەۋ سۇلتانماحمۇتتىڭ عانا ماڭ­دا­يىنا جازىلدى. ماع­جاندى ەسەپ­تەمەگەندە.

ءوزى ونگەن توپىراقتىڭ تە­رەڭدەرىنە بويلاعان التىن تامىر كوكتەگى كۇن سياقتى جان-جاعىنا ساۋلەسىن تۇسىرمەي تۇر­مايدى. جۇرتىنىڭ باعىنا بولا تۋعان كەز كەلگەن كەمەڭگەر، عۇ­لاما وزىمەن بىرگە ءداۋىرىن الا تۋاتىنى ايتىلىپ كەلەدى. ونىڭ مىسالى اباي دەسەك، ابايدان كەيىنگى التىن بۋىننان تامىر تارتقاندار جاسادى بەرتىندە قازاق ادەبيەتىن. بىلۋىمىزشە، سۇلتانماحمۇتتى قاسىم اقىن ۇستاز تۇتقان سەكىلدى كورىنە­دى دە تۇرادى. ولاي دەۋىمىزگە بىر­دەن-ءبىر سەبەپ – اقىننىڭ «سۇلتانماحمۇت تۋرالى باللاداسى». بۇل سول زاماندا جا­زىلۋعا ءتيىس ەمەس، تولعاۋى توق­سان كۇردەلى شىعارما دەۋگە بارمىز. قاسىم وسى تۋىندىسى ارقىلى كەڭەستىك بيلىكتى ءبىر شەنەپ العانىن اڭعارامىز. س.تورايعىر 1920 جىلدىڭ 21 مامىرىندا قايتىس بولادى ەكەن دە، قاسىم باللاداسىن 1940 جىلدىڭ 20 مامىرىندا جازىپ، نۇكتەسىن قويادى. اقىن قايتقانىنىڭ 20 جىلدىعىن ءبىلىپ، ەسكەرگەن سياقتى. ول كەزدە ماعجان، مىرجاقىپ تۋرا­لى جازۋ – ولىمگە بارۋمەن پارا-پار. سۇلتانماحمۇت جاستاي ءولىپ، ماعجان سىندى «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالىپ، رەپرەسسياعا ىلىكپەگەن. رەپرەسسياعا ىلىكپەي اجال قۇشتى. دەسەك تە «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز» دەپ الاش گيمنىن جازىپ قالدىردى. وسىنداي ۇس­­تازىن ەسكە الۋ ارقىلى قا­سىم كۇللى ستاليندىك جۇيەگە قار­­سىلىعىن تانىتقانداي كو­رىنە­دى. باللادانى اسىقپاي، شۇق­شيىپ وقىعانعا ول انىق باي­قالادى. ونداعى ءبىر كەيىپكەر سۇلتانماحمۇتتى تىرىگە بالاپ، ولمەس جىرىن ۇلگى تۇتۋى، كەلەسى كەيىپكەر ونى ارام دۇشپانعا بالاپ، «تاريحقا سولاي جا­زىپ بەرگەم» دەگەنى اقىلعا سى­يىم­دى دەلىك. الايدا ولگەن اقىن­­­دى كوردەن تۇرعىزۋى شە؟ سۇل­­تانماحمۇت قابىردەن شى­عىپ، وزىنە بولىسقان جاس­پەن جازۋشىلار وداعىنان مۇشەلىك بيلەتىن الۋعا جونەلىپ كەتكەنى – اقىننىڭ جەڭىسى دەگەن ءسوز. ياعني ونى جاقتاعان كەيىپكەر­دىڭ پىكىرى دۇرىس بولىپ شىققا­نى. كەرىسىنشە، اقىنعا كۇيە جاق­­قان كەيىپكەر قابىر باسىندا مولا كۇزەتىپ قالعانى – ونىڭ جەڭىلگەنىن بىلدىرەدى. كەراۋىز ۇرپاق كەلمەسكە كەتەدى دە، جاڭا زامان ورنايتىنى تۋرالى ۇلكەن ەمەۋرىن وسىندا تۇر.

سونداي-اق قاسىم «اق­ساۋ­لە» تاقىرىبىنا دا سۇلتان­ماح­مۇت­تان سوڭ ءىز سالعان. ونىڭ جازا الماي كەتكەندەرىن تو­لىق­تىرعانداي كورىنەدى. سۇل­تان­ماحمۇت «اقساۋلەسىن» وقى دا، قاسىمدى وقى. ءبىر-ءبىرىن قايتالامايدى، بىراق كەيىنگىسى الدىڭعىسىنان ۇلگى العانى اڭ­دالادى. سۇلتانماحمۇت «اق­ساۋلە، كۇمىس ءجۇزدى، قۇندىز قا­باق» نەمەسە «نازدى، نازىك، اق ساۋلە» دەپ باستايدى. ولەڭنىڭ تاقىرىبىنا شەيىن سولاي اتالادى. تسيكل دەۋگە بولادى. قاسىم ونى جاڭاشا جىرلاپ، دامى­تىپ جىبەرگەن. «اق ساۋلە، اسپاندا ايمەن تالاساسىڭ، توگىلىپ يى­عىڭا قارا شاشىڭ» دەگەن جولدار تۋا سالا انگە اينالىپ كەتتى.

سۇلتانماحمۇت «مەن – قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن» ­­دەدى جاسى وتىزعا تولماسا دا. مۇن­دا دا ارمان-مۇراتىن سەرت قىپ ۇستاعان سەمسەر رۋحتى كورە­مىز. قاسىم بولسا، بۇل مازمۇندى ءوز ۋاقىتىنىڭ ۇنىمەن جىرلاپ، «مەن – قازاقتىڭ بالاسى»، دەپ جار سالدى. جانە «سەرتىڭ وسى – ازات جىگىت، ازات قىز» دەگەن ولەڭدەردىڭ سەرتى اقىنعا سۇلتانماحمۇتتان كوشكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ونى زەردەلى وقىرماننىڭ ءوزى دە بىلەتىن بولۋى كەرەك.

ارمان-مۇراتىنا ادالدار ولمەيدى ەكەن، ەندەشە.