پارلامەنت سايلاۋى – ساياسي رەفورمالاردىڭ جالعاسى

دايىندىق بارىسى

جالپى، ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋ­تات­تىعىنا ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋ سايلاۋدى تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىق جاريا­لانعان كۇننەن باستالادى. ءسويتىپ، 20 كۇنگە سوزىلادى. وسىلايشا، 20 قاڭ­تار­دان 18 اقپانعا دەيىن جالعاسادى. سايلاۋ الدىنداعى ۇگىت-ناسيحات 18 اقپان كۇنى ساعات 18:00-دە باستالىپ، 18 ناۋرىز ساعات 00:00-گە دەيىن. 18 ناۋ­رىز – «تىنىشتىق كۇنى». سايلاۋ كۇنى ۋچاس­كە­لەردە داۋىس بەرۋ جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىن­شا ساعات 07:00-دەن 20:00-گە دەيىن. بۇدان كەيىن ۋچاسكەلىك سايلاۋ كوميسسيالارى داۋىس ساناۋعا كىرىسىپ، ونىڭ ناتيجەسى تۋرالى حاتتاما تولتىرادى. دودا 59 كۇنگە سوزىلادى.

سايلاۋ وتكىزىلەتىنى بەلگىلى بولعاننان باستاپ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى سايا­سي دوداعا دايىندىقتى باستاپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى – ەلەكتوراتتىڭ ءتىزىمىن جاساۋ. ويتكەنى ازاماتتار وسى ارقىلى كونستيتۋتسيالىق داۋىس بەرۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرادى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كونستانتين پەتروۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 12 ميلليونعا جۋىق ادام داۋىس بەرۋگە قاتىسا الادى.

تىزىمگە ازاماتتار تۇراقتى تىركەلگەن جەرى بويىنشا قوسىلادى. بۇدان بولەك، داۋىس بەرگىسى كەلەتىن ۋچاسكەلەرىنە ءوتىنىم بەرۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلىپ وتىر. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ 2023 جىلعى 1 قاڭتارداعى مالىمەتكە سايكەس ازىرلەگەن تىزىمىنە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا بولىنگەن 11 970 406 سايلاۋشى ەنگەن. تۇركىستان وبلىسىندا سايلاۋعا قاتىسۋشى قۇقىعىنا يە ازاماتتار سانى بويىنشا ءبىرىنشى ورىندا تۇر. (1 177 507 ادام). ال ەڭ ازى – ۇلىتاۋ وبلىسىندا تىركەلگەن (138 277 ادام).

تىزىمدەگى سايلاۋشىلاردىڭ قاي­تالانۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن وسك بارلىق وڭىردەگى مالىمەتتەردى قوسىمشا تالدايدى. ەگەر قايتالانعان دەرەكتەر انىقتالسا، وندا وسك وڭىرلەردىڭ جەر­گىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنا ءتىزىمدى رەتكە كەلتىرۋدى تاپسىرادى. وسىنداي تەكسەرۋ ءتارتىبى ءتىزىمنىڭ قايتالانۋىنا جول بەرمەيدى. ءاربىر ازامات سايلاۋ تىزىمىنە ءبىر رەت قانا ەنگىزىلەدى. سونىمەن قاتار سايلاۋشىلارعا وزدەرىنىڭ تىزىمدە بار-جوعىن جەكە تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرىلەدى.

ۇمىتكەرلەرگە قويىلاتىن تالاپ

اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن تولىقتىرۋ مەن وزگەرىستەرگە سايكەس بيىلدان باستاپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋ پروپورتسيونالدى-ماجوريتارلى جۇيە بويىنشا وتەدى. بۇعان دەيىن تومەنگى پالاتادا 107 دەپۋتات بولسا، كونستيتۋتسيالىق رەفورمادان كەيىن ولاردىڭ سانى 9 دەپۋتاتقا قىسقاردى. وسىلايشا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سايكەس بىرىڭعاي جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگى اۋماعى بويىنشا ءماجىلىستىڭ 69 دەپۋتاتى، ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا 29 دەپۋتات سايلانادى.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتات­تىعىنا سوڭعى 10 جىل بويى قازاقستان اۋماعىندا تۇراتىن، 25 جاسقا تولعان ازامات كانديدات بولا الادى. ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا 20 جاسقا تولعان ازامات ۇمىتكەر اتانۋعا قۇقىلى. زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن وتەلمەگەن نەمەسە الىنباعان سوتتىلىعى بار ادام جانە سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىقبۇزۋشىلىق جاساۋ­دا كىناسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن سوتتا انىقتالعان ادامنىڭ ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋى شەكتەلگەن.

سونىمەن قاتار ماجىلىسكە ۇمىتكەرلەر زاڭعا سايكەستىگى انىقتالعاننان كەيىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ شوتىنا بەلگىلەنگەن ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ 15 ەسەلەنگەن مولشەرىندە سايلاۋ جارناسىن تولەۋ مىندەتى بەلگىلەنگەن. سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا كانديدات ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا سايلانسا نەمەسە كەمىندە 5 پايىز قولداۋ يەلەنسە، سونداي-اق كانديدات قايتىس بولعان جاعدايدا جارنا كانديداتقا قايتارىلادى. ياعني بيىلدان باس­تاپ ەڭ تومەنگى جالاقى مولشەرى 70 مىڭ تەڭگە ەكەنىن ەسكەرسەك، ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋ جارناسى 1 ملن 50 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتىڭ سايلاۋ جارناسى ەڭ تومەنگى 5 جالاقىعا تەڭ (350 مىڭ تەڭگە).

پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا سايلاناتىن ۇمىتكەرلەردى ساياسي پارتيالار ۇسىنادى. ال ءبىر مانداتتى اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا دوداعا تۇسەتىن كانديداتتار ساياسي پارتيالار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر، ولاردىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرى (فيليالدارى مەن وكىلدىكتەرى) جانە ازاماتتار ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ ارقىلى سايلانادى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن سايلاۋ تىزىمىنە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن 30 پايىزدىق كۆوتا تۋرالى نورما ەنگىزىلگەنى ءمالىم. ەندى ولاردىڭ قاتارىنا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار قوسىلماق. وسىلايشا، ولاردىڭ بيلىك مىنبەرىندە ءوز داۋىسىن ەستىرتۋگە تولىق جاعداي جاسالادى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءابدىروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل نورما دەپۋتاتتىق مانداتتى ءبولۋ كەزىندە دە قولدانىلادى. ساناتتاعى وكىلدەردىڭ – ايەلدەردىڭ، جاستاردىڭ، مۇگەدەك ادامداردىڭ سانى جيىنتىعى بويىنشا پارتيا العان دەپۋتاتتىق مانداتتاردىڭ جالپى سانىنىڭ كەمىندە 30 پايىزىن قۇراۋعا ءتيىس. وسى ورايدا ن.ءابدىروۆ سايلاۋ زاڭناماسىنىڭ وسى نورمالارىنىڭ دا قاتاڭ ساقتالۋىنا ۋادە بەرىپ وتىر.

باسەكەگە تۇسەتىن پارتيالار

بيىلعى سايلاۋعا 7 پارتيانىڭ قاتىسۋىنا مۇمكىندىگى بار. ولار: «قازاق­ستاننىڭ حالىق پارتياسى»، «اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پاتريوت­تىق پارتياسى، جالپىۇلتتىق سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى، «Amanat» پارتياسى، «اق جول» قازاقستان­نىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى، «باي­تاق» جاسىلدار پارتياسى جانە «Res­publica» پارتياسى. دەگەنمەن «بايتاق» پەن «Respublica» پارتيالارى جاڭا­دان تىركەلگەنىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ ءماسليحات سايلاۋىنا قالاي قاتى­ساتىنى ءالى تولىققاندى تۇسىنىكتى ەمەس. ويتكەنى بۇعان دەيىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ن.ءابدىروۆ «بايتاقتىڭ» ءتيىستى قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى اتىراۋ، قاراعاندى جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا عانا ءماسليحات دەپۋتاتىن سايلاۋعا قاتىساتىنىن ايتقان بولاتىن. «Respublica» پارتياسى ءتيىستى قۇرىلىمدىق بولىمشەلەردىڭ جوقتىعى سالدارىنان ءماسليحات سايلا­ۋىنا جىبەرىلمەيتىنىن جەتكىزگەن. اتالعان پارتيالاردىڭ قالالىق ءماسليحاتتار سايلاۋىنا قاتىسۋ-قاتىسپاۋىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى شەشەدى.

سونداي-اق وڭىرلەردەگى ماسليحاتتارعا قانشا دەپۋتاتتان سايلاناتىنى دا انىقتالىپ جاتىر. ماسەلەن، اقمولا وبلىسىندا 249 دەپۋتات بەلگىلەنەدى. اتىراۋ وبلىسىندا ۇمىتكەرلەر ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ماسليحاتتاعى 140 ورىنعا تالاسادى. اقتوبە وبلىسىندا بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا 205 ماندات بەرىلگەن. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى سايلاۋ كوميسسياسى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، ءوڭىر بويىنشا ماسليحاتتارعا 193 دەپۋتات سايلانباق. قاراعاندى وبلىسىندا 200-دەن استام ادام ماسليحاتقا تۇسەدى. باتىس قازاقستان وبلىسىندا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ماسليحاتقا 188 ماندات ءبولىندى. قوستاناي وبلىسىندا 264 دەپۋتات سايلانادى. پاۆلودار وبلىسىندا ۇمىتكەرلەر 189 ورىنعا تالاسادى. قالعان وڭىرلەر بويىنشا تىزىمدەر ءالى جاسالىپ جاتىر. ايتا كەتەرلىگى، وبلىستىق ءماسليحات ارالاس جۇيە بويىنشا، ياعني 50 پايىزى پارتيالىق، 50 پايىزى ءبىر مانداتتىق وكرۋگ ارقىلى سايلانادى. ال قالالىق جانە اۋداندىق ءماسليحاتتار تولىقتاي ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا وتەدى.

حالىقارالىق قوعامداستىق پىكىرى

قازاقستانداعى ساياسي وزگەرىستەردى حالىقارالىق قوعامداستىق ءجىتى قادا­عا­لايتىنى بەلگىلى. ول تۇسىنىكتى دە. ويت­كەنى توعىزىنشى تەرريتوريا جەر كولە­مى­مەن عانا ەمەس، قازبا-بايلىعىمەن دە كوپ­تەگەن ينۆەستوردى قىزىقتىرادى. ونىڭ ۇسىنە، ەلىمىزگە سالىنعان ميلليون­داعان قاراجاتتىڭ تاعدىرى دا قازاق­ستان­داعى ساياسي احۋالدىڭ تۇراقتى­لى­عى­نا بايلانىستى. سوندىقتان الەم ءۇشىن قا­زاق­ستاننىڭ دەموكراتيالىق داڭ­عىل جولعا ءتۇسىپ، ءادىل سايلاۋ وتكىزگەنى ماڭىز­دى.

وسى ورايدا، شەتەلدىك بىرقاتار ساراپشى ەلدەگى سايلاۋعا قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىرىپ ۇلگەردى. ماسەلەن، «Second Floor Strategies» كونسالتينگتىك فيرماسىنىڭ پرەزيدەنتى الەحاندرو سانچەستىڭ ايتۋىنشا، حالىقارالىق قوعامداستىق، ونىڭ ىشىندە ۆاشينگتون قازاقستانداعى سايلاۋدىڭ ءادىل ءارى اشىق بولعانىن قالايدى.

«پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ تومەنگى پالاتانى تاراتىپ، جاڭا سايلاۋ كۇنى رەتىندە 19 ناۋرىزدى تاڭداۋىندا ەكى ماقسات بار. بىرىنشىدەن، قازىرگى بيلىك بۇرىنعى بيلىكتىڭ جالعاسى ەمەس ەكەنىن جانە ونىڭ ىقپالىندا بولمايتىنىن دالەلدەيدى. ەكىنشىدەن، قازاقستان حال­قىنا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پرە­زي­دەنتتىگى كەزىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن ساياسي وكىلدىكتىڭ ۇتىمدى جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتەدى. قازاقستان پرە­زيدەنتى تۇرعىنداردىڭ تالاپ-تىلەك­تەرىن تىڭدايتىن «ەستيتىن مەملەكەت» قۇرۋعا ۋادە بەردى. قازاقستان حالقى وز­دەرىنىڭ كوزقاراسى قۇرمەتتەلەتىن جانە ەسكەرىلەتىن ەلدە تۇرۋعا لايىق»، دەيدى ا.سانچەس.

«New Lines Institute for Strategy & Policy» وقىتۋ جانە تالداۋ ونىمدەرى باعدارلاماسىنىڭ اعا تالداۋشىسى جانە باسشىسى ەۆگەني چاۋسوۆسكيدىڭ پا­يىمداۋىنشا، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ناۋرىز ايىندا كەزەك­تەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى شەشىمىن قايتا ساياسي قۇرى­لىم­داۋ ۇدەرىسىنىڭ جالعاسى رەتىندە قاراس­تىرعان ءجون. ساراپشى قازاقستان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتى سىندارلى دامۋ جولىنا تۇسىرۋگە باعىتتالعان كەڭ اۋقىم­دى وزگەرىستەر پروتسەسىنىڭ سوڭعى ساتىسىنا كەلدى دەپ ەسەپتەيدى.

Diplomatic World حالىقارالىق جۋر­نالىنىڭ جوبا مەنەدجەرى البەرتو تۋركسترانىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، قازاق­ستاندا بۇدان ون جىل بۇرىن بايقالماعان وڭ وزگەرىس ءجۇرىپ جاتىر. ول جاڭادان جاساقتالاتىن قازاقستان ۇكىمەتى باتىل قادام جاساۋى قاجەت ەكەنىن العا تارتتى.

«ەكونوميكالىق تۇرعىدا قاراساق، قازاق ەكونوميكاسىن مونوپوليادان قۇتقارۋ جانە زاڭسىز بايىعان وليگارح­تاردىڭ قاراجاتىن قايتارۋ ۇلكەن ەرىك-جىگەردى تالاپ ەتەدى»، دەيدى ا.تۋركسترا.

ەۋروپالىق وداقتىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا ديپلوماتيالىق قىزمەت ءبولىمىنىڭ باسشىسى ديەتمار كريسسلەر الداعى سايلاۋ قازاق ەلى ءۇشىن سىندارلى ءسات ەكەنىنە ەكپىن بەرەدى.

«2023 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا وتەتىن پارلامەنت سايلاۋى قازاقستاننىڭ جاڭا باسقارۋ مودەلىنە كوشكەنىن دالەلدەۋىنە بەرىلگەن مول مۇمكىندىك»، دەيدى د.كريسسلەر.