كەدەرگى فيلوسوفياسى

ادامداردىڭ قاسيەتتەرىن دە شارتتى تۇردە التىن، كۇمىس، قولا، تەمىر، شويىن دەسەك، «سوپرومات» ادامدارعا دا قاتىستى ءپان بولماق.

كەدەرگى دەگەنگە بايىپتاپ قاراساق، ادام­نىڭ ءسوزى، ءىسى، ارەكەتى، حارەكەتى كەدەرگى. تىپتەن ادام وزىنە ءوزى كەدەرگى، ونىڭ جوق جەردە ءسۇرى­نىپ، قۇلاپ تۇرىپ نەمەسە باسىنا قونعان «باق قۇسىن» ۇركىتىپ، ۇشىرىپ الۋى، سول ەبەدەيسىز جاننىڭ وزىنە-ءوزى كەدەرگى بولۋىنان. ماقال بار «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەن. تاۋىپ ايتىلعان ءسوز.

بۇگىندە قوعامدا «اۋزىڭا يە بول» دەگەن فيلوسوفيا تالقىلانۋدا، تىپتەن بۇل كەدەرگىنى جويۋ ءۇشىن زاڭگەرلەر زاڭ شىعارماق. ماسەلە، اۋىزدان شىعاتىن بىلاپىت، جانعا جارا سالاتىن سوزدەر تۋرالى. كەش باستالعان ءىس-شارا. ءسوز وزگەگە كەدەرگى بولماۋى ءۇشىن، تەگى اتا-انانىڭ بالا تاربيەسىنەن باستالسا كەرەك. بۇل ءبىر تى­يىم كوزى بولسا، ەكىنشى ماسەلە قوعامدا. مەن بالا كەزىمنەن بىلەتىن باسشى-قوسشىلاردىڭ اۋزىنان تەك بوقتىق سوزدەر اڭقىپ تۇراتىن. ءسىز قازىرگى قۇرىلىس الاڭىنا بارىڭىز، بىلاپىت سوزدەردىڭ كوكەسىن ەستيسىز جانە بۇل الاڭدا انايى سوزدەردى قولدانۋ «ونەرگە» اينالعانى قاشان، ونىمەن قالاي كۇرەسپەكپىز.

ادامنىڭ ءىسى كەدەرگى كوپ جاعدايدا. ونىڭ ىسىمەن وزگەلەر كەلىسە المايدى دا، سەنىڭ ءىسىڭ بىرەۋگە كەدەرگى بولماق. امالسىز مويىندايسىڭ، سەنىڭ ومىردە بار بولۋىڭ، قانداي دا بولماسىن ءىس-ارەكەتتەرىڭ وزگەلەرگە كەدەرگى بولۋى – تا­بيعي جاعداي. ومىردە بايگە، باسەكە دەگەندەر، انىعىنا كەلسەك كەدەرگىلەر.

* * *

ادام بالاسى تابيعاتىنان ەشكىمگە كەدەرگى بولماي عۇمىر كەشۋى مۇمكىن بە؟ بىردەن جاۋاپ قايتارامىن. جوق. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. ادام تابيعاتىنان سەزىمگە باي. سەزىمدەر باسەكەسى بولماي تۇرمايدى، ول اۋىر ماسەلە. ادام كىمنىڭ سەزىمىن وياتتى، قاي سەزىمگە قاتىستى باسەكە قالىپتاستى، ونى كىم بىلگەن. بۇل – كلاسسيكالىق كوركەم شىعارمالار تاقىرىبى. ادام كەدەرگى، ول ومىرگە سەزىمدەر داعدارىسىن اكەلەدى، تۋعىزادى، وربىتەدى، ءسويتىپ ادام ساناسىمەن قابىلداي المايتىن كۇي كەشەمىز. ادامنىڭ بار بولۋى، ونىڭ ومىرگە ءوز پروبلەماسىمەن ەنۋى دەي بەرىڭىز.

ءار ادام جەكە-جەكە ماسەلە، انىعىن ايت­قاندا، ول باعدارلاما، ال ادام قاۋىمىن ءتۇسىنىپ كورىڭىز. ادام اتا مەن حاۋا انا ەكى بالاسى ابىل مەن قابىلعا يە بولا المادى، اعايىندى ەكەۋى ءبىر-بىرى­نە كەدەرگى بولدى. اڭىزدا قابىل اعاسى ابىل­دى ولتىرەدى. بۇدان شىعاتىن جول بار ما؟ بار. ول مەيىرىمدىلىك جولى، مۇسىل­ماندىق جول. مۇسىلمان ادامنان كەدەرگى از، بىراق مۇلدەم جوق دەي المايمىن. مۇسىلمان جاننىڭ وزگەگە، تىپتەن وزىنە كەدەرگىسى كۇنامەن ولشەنەدى. ادام­داردىڭ ءبىر-بىرىنە كەدەرگىسى كىنا جانە كۇنا بول­سا، كىنا مەيىرىمدىلىك جولمەن شەشىلمەك، كۇنا جۇگى اۋىر. ول اللا تاعالا ىسىنە كەدەرگى بولۋمەن انىق­تالماق.

ادامنىڭ ادامعا كەدەرگى بولۋى – ادام­شى­لىق، كىسىلىك كەڭىستىكتەرىندە ۇيلەسىمىن تاپپاق.

كۇنا كەدەرگى ءىس بولسا، ونىڭ ۇيلەسىمى جارا­تۋ­­شىنىڭ پەندەسىنە قويار ساۋالدارى ارقى­لى انىق­تالىپ، جازاعا تارتىلماق.

شاكارىم قاجى ەكى دۇنيەگە (جالعان جانە باقي) قاجەتتى انىق نارسە ار، وجدان دەپ ەدى. ار، وجداندى انىق دەپ مويىنداۋ مول ءبىلىمدى قاجەت ەتپەك.

ءبىلىم دە كەدەرگى، بىراق ءبىلىم تابيعاتىندا مەيىرىمدىلىك بولعاندىقتان، ناعىز بىلىمدە كەدەرگىلەردىڭ ۇيلەسىمدىگى تۋرالى كوپ ايتادى.

* * *

وتكەن جىلداردىڭ بىرىندە، جاز ايىندا، جەتىسايدان ازاماتتار تەلەفون شالدى. ولاردىڭ ساۋالى مەنىڭ «سانا بولمىسى» (1997) ەڭبەگىمدە جاريالانعان «اكە كۇنا» دەگەن شاعىن ەسسەدەگى ال-ءمااريدىڭ مىنا ولەڭ جولدارى تۋرالى:

«پرەستۋپلەنە سوۆەرشاەت وتەتس،

پوروجدايا –

ۆسە راۆنو – مۋدرەتسا يل پراۆيتەليا كرايا».

ولار ايتادى: «ۇرپاعىڭ دانا بولسا، ەل باسشىسى بولسا، وعان نەگە اكە كىنالى بولماق؟» ازاماتتارمەن كەلىستىم. ءيا، بالاڭ اقىلدى بولسا، نە ەل باسقارسا، ول اكە قۋانىشى ەمەس پە؟ بىراق اراب اقىنى، ويشىلى ال-مااري ماسەلەنى وزگەشە قويعان. ول ۇنەمى ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرىن قۋالاپ كەتەدى. قازاق ايتادى ء«وزى زوردىڭ كولەڭكەسى دە زور» دەپ.

قىلمىس دەگەن – اۋىر ۇعىم. ول تۇپنۇسقا اراب تىلىندە قالاي ەكەن، ماماندار ايتار، ماسەلە – كەدەرگىدە. عۇلاما بالانىڭ كەدەرگىسى دە مول. عۇلاما الەمدى ءوز كوزىمەن، تىپتەن كوڭىل كوزىمەن قابىلداۋى مۇمكىن. ول وزگەلەر ءۇشىن كەدەرگى ەمەس پە؟ بالاڭ ەل باسقاردى، ال اقىل­دى جۇرتتى وزىنشە ءتۇسىنىپ، باسقارۋ جۇيەسىن قۇراستىرادى، ءيا ول جۇيە اقىلعا سىيىمدى، سول زامان، سول جاعداي ءۇشىن، ول ءۇشىن زامان، وزگە جاعدايلار ءۇشىن كەدەرگى ەمەس پە؟

ال-مااري «اكە كۇنا» دەگەن ماسەلەنىڭ وسى جاعىنا ويىسىپ، وي سالعان. بۇل ويشىل اقىن وسىلاي سويلەيدى. ونى ءتۇسىنۋ قيىن. سوندىقتان جۇرت ونى قابىلداي الماي قينالادى. ول وقىرماندى قينايدى، ماسەلەنىڭ ءتۇپ-تامىرىنا قاتىستى وي تاستايدى، ونىسى جالپى جۇرتقا تۇسىنىكسىز. بىلايشا ايتقاندا، بالانىڭ عۇلاما بولعانى – اكەگە قۋا­نىش، بالاڭنىڭ ەل باسقارعانى دا – اكە قۋانىشى، بىراق كىمنىڭ بولسىن بۇل ومىردە كەدەرگى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ءوزى زوردىڭ كولەڭ­كەسى دە زور. كولەڭكە ۇنەمى جاقسىلىق جاعىندا ما؟ كولەڭكە ءتۇسىرۋ دە كەدەرگىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە ەكەن؟

بايقاسام، ال-مااري ءارى كەتىپ وي تاستاعان. جۇرتقا بەلگىلى تۇسىنىكتىڭ ار جاعىندا ۇعىم بار دەگەن وي. ءبىز ءوزى زوردىڭ كولەڭكەسى دە زور دەپ تۇسى­نىكتەمە جاسايمىز. ونىمىزدى ءبارى تۇسىنە، ۇعا قويا ما؟ ال-مااري ايتىپ وتىرعان وسى كەدەر­گىلەر حاقىندا مىناداي تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. اللا ءمىنسىز، عۇلاما – پەندە، ول ءمىندى، تىپتەن ەل باسشىسى دا ءمىندى، ول دا پەندە. بۇل – اكسيوما.

بالاڭىزدى قۇداي داعۋاسىنا قوسپاساڭىز، ونىڭ وزگەلەر ءۇشىن دە، ءوزى ءۇشىن دە كەدەرگى بولاتىنىن مويىنداۋىڭىز كەرەك. ءمىنسىز جاراتۋشى، جاراتىلعان ادامدار قاۋىمىندا ءمىن بولماق.

* * *

ەلىمىزدە جۋىردا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتتى. پرەزيدەنت بولۋدان ۇمىتكەرلەر مۇمكىندىگى تۋرالى ءبىر ماسەلە ويلاندىردى. ول – پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋى ءۇشىن كەمى بەس جىل مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋ ءتارتىبى. مۇمكىن پراگماتيكالىق تۇرعىدان بۇل كەدەرگى ارنايى جاسالۋى ىقتيمال.

بەس جىلدىق مەملەكەتتىك قىزمەت ادامدى اپپاق ەتەدى دەگەنگە، نە تاجىريبەلى ەتەدى دەگەنگە كۇ­مانىم بار. كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك قىزمەت ادام­­نىڭ وي-ورىسىنە «قۇرساۋلار» سالاتىنعا ۇقسايدى.

كونفۋتسي «ساراي ماڭىندا كوپ جۇرمەدىم، سوندىقتان كوپ بىلەمىن» دەگەن.

* * *

دەموكراتيالىق ەلدەردە پرەزيدەنت بول­عىسى كەلگەن ۇمىتكەرلەرگە مۇنداي كەدەرگى قويىلماعان.

ايتالىق، چەحيانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان ۆاتسلاۆ گاۆەل بۇرىن ەشقانداي مەم­لەكەتتىك قىزمەتتە بولماعان. ۋكراينانىڭ قازىرگى پرە­زيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي دە ءبىر كۇن مەم­لەكەتتىك قىزمەت اتقارماعان. كەلتىرە بەرسەك مىسال كوپ. وڭتۇستىك افريكانىڭ پرەزيدەنتى نو­بەل سىي­لىعىنىڭ لاۋرەاتى ماندەللا تۇرمەدەن بوساپ شىعىپ، بىردەن ەل پرەزيدەنتى بولدى ەمەس پە؟

پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەرگە مىندەت رە­تىندە بەس جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتى تالاپ ەتۋ – ەل باس­قارۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار ازا­ماتتاردى شەكتەۋ. بۇدان كىم ۇتادى؟ ەل ۇتىلادى. مۇمكىندىكتى قاجەت جاعدايلاردا شەكتەۋ، ءدال سول كەز ءۇشىن ساياسي شارا بولۋى ىقتيمال. ەل قالپىنا كەلىپ، جاعداي رەتتەلگەندە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەرگە كەدەرگى جاساۋ، ءسىرا كۇن تارتىبىنەن تۇسەتىن «نورما» بولسا كەرەك دەگەن ۇمىتتەمىن.

عاريفوللا ەسىم،

اكادەميك، جازۋشى