دۋبلياجدىڭ دارابوزى

مايدان دالاسىنا اتتانار الدىندا نەگىزگى كاسىبىنەن ەمتيحان تاپسىرىپ جاتقاندا ول تىزگىندەگەن تىكۇشاق ورتەنىپ كەتەدى. جالىنعا ورانعان ۇشاقتان جەرگە پاراشيۋتپەن سەكىرىپ، اۋپىرىممەن جانى امان قالادى. دەنەسىنىڭ اجەپتاۋىر بولىگىن كۇيىك شالعان جارالى اتاگەلدى تاعدىردىڭ مۇنداي بەتبۇرىسىن كۇتپەگەن كۇيى كاسىبىن ءارى قاراي جالعاستىرا الماي، الماتىعا ورالۋعا ءماجبۇر بولادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان شاقتا، ات شاپتىرىپ، كوكپار بەرەتىن ۋاقىت ەمەس، بالاسىنىڭ امان-ەسەن كەلگەنىنە قۋانعان اتا-اناسى اقسارباس اتاپ، اۋىلداستارىن، ارتىستەردى شاقىرىپ، شاعىنداپ شۇكىر توي جاسايدى. قوناقتاردىڭ اراسىندا م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ اكتەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى جاع­دا وگىزباەۆ تا بولادى. ءازىل مەن ءان دەسە، ارقالانىپ شىعا كەلەتىن اكەسى ىسما­يىل دۋماندى قىزدىرا تۇسكىسى كەلىپ، بالا­­س­ىنا «سىرنايىڭدى تارت» دەپ يەك قاعادى. ونىنشىنى بىتىرگەنشە ون سىرنايدى سىندىرىپ، قۇيقىلجىعان اسپاپتىڭ قۇلاعىندا ويناپ ۇيرەنگەن ۇلى تارتىنىپ قالماي، سىزىلعان سارىنعا كوپتى ۇيىتىپ، توگىلدىرە تۇسەدى. سۇيىكتى اسپابىن قولىنا العاندا بەينە بۇل دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي قۇلاشتاي تارتىپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ تامسانا تۇسكەن كوپتى اتاش ەندى ءان سالىپ تاڭعالدىرادى. جاس جىگىتتىڭ ونەرىنە سۇيسىنگەن وگىزباەۆ ىسمايىلعا جاتا جابىسادى. ء«بىزدىڭ تەاتر شىعىس قازاقستان وبلىسىنا گاسترولگە كەتىپ بارا جاتىر، ءدال سەنىڭ بالاڭداي سىرنايشى ءارتىس كوپتەن بەرى كەرەك بولىپ ءجۇر ەدى، بالاڭدى بىزگە بەر». ءارتىستىڭ ونەرىن سىرتتاي قىزىقتاپ، ىشتارتقانىمەن، ءوز بالاسىنا كەلگەندە، وسقىرىنا قارايتىن مىنەزبەن العاشىندا كونگىسى كەلمەگەن اكەسى اقىرى كەلىسىمىن بەرەدى. ەرتەڭىندە اتاش م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ارتىستەرىمەن بىرگە سىرنايلاتىپ ءان سالىپ، سوعىستان ەڭسەسى تۇسكەن ەلدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن تەاتر بري­گاداسىمەن بىرگە شىعىستى بەتكە الىپ، شۋلى پويىزدىڭ ۇستىندە كەتىپ بارا جاتادى.

ول كەزەڭدە ساحنادا قويىلىم اياقتالعان سوڭ سوڭىنان كوركەمونەرپازدار كونتسەرت قوياتىن ءداستۇر بار-تىن. ءان سالىپ، كۇي تارتاتىن ونەرپازداردىڭ تانىمالدىعى تەاتر ارتىسىنەن كەم سوقپايتىن. شاكەن ايمانوۆ سىرنايدا شەبەر وينايتىن جىگىتتىڭ كوپقىرلى تالانتىن سول ساپاردا-اق بايقايدى. جاعدا دا جاس اتاگەلدىنى دراما ءارتىسى بولۋعا ۇگىتتەي باستايدى. اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ارتىستەرىمەن بىرگە ءتورت اي بويى سىرناي تارتىپ ساپار شەگىپ ورالعان اتاگەلدى بۇل ۋاقىتتا اسكەري كوميسسارياتتان شاقىرتۋ كۇتىپ جۇرگەن ەدى. الايدا اسكەري كوميسساريات جاراقاتىنا بايلانىستى تىكۇشاقپەن ۇشۋعا جارامايدى دەگەن شەشىم شىعارىپ، اتاشتى جاياۋ اسكەر قاتارىنا جىبەرۋدى ۇيعارادى. مايدانعا اتتانار الدىندا از كۇن بولسا دا، قيماس جاندارعا اينالعان تەاتر ارتىستەرىمەن قوشتاسىپ شىقپاق نيەتپەن ول تەاترعا كەلەدى. جاز بويى اتاگەلدىنىڭ ونەرىن كورىپ، ءتانتى بولعان تەاتر ديرەكتورى ورىنبەك بەكوۆ قارسى الدىنان كەزىگە كەتىپ، ونىڭ قولىنا م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ اكتەرى بولىپ جۇمىسقا قابىلدانعانى تۋرالى بۇيرىقتى ۇستاتا سالادى. ال كۇن ىلگەرى قاليبەك قۋانىشباەۆ باستاعان ءبىر توپ ءارتىس ورتالىق كوميتەتكە بارىپ تەاتردىڭ اتاگەلدى ىسمايىلوۆتاي تالانتتى ارتىسكە ءزارۋ ەكەنىن ايتىپ، اسكەردەن بوساتۋدى ءوتىنىپ، كىرىپ شىققان بەتى ەكەن. ورتالىق كوميتەت ارتىستەردىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرادى.

م.اۋەزوۆ تەاترىنىڭ اكتەرى بولىپ قابىلدانىپ، شاعىن رولمەن ساحناعا شىققان العاشقى كۇندەرى-اق ارناۋلى كا­سى­بي ءبىلىم الۋ كەرەگىن تۇسىنگەن اتا­گەلدى تەاتر ۋچيليششەسىنە تۇسەدى. ونەر ۋچي­ل­ي­ششەسىن ويداعىداي اياقتاعان ول م.اۋەزوۆ اتىنداعى دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنا ق.قۋانىشباەۆ، س.قوجامقۇلوۆ، ش.ايمانوۆ سياقتى كاسىبي ماماندارمەن جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن شىڭدايدى. بەلگىلى اكتەر، مارقۇم قاسىم جاكىباەۆ ەستەلىگىندە تالانتتى جاس اكتەر­دىڭ ونەرىن شاكەن ايمانوۆتىڭ وزگە زامان­داستارىنان بيىك باعالاعانىن ايتادى. سون­دىقتان بولار، ايمانوۆ ءوز رەجيس­سەر­لىگىمەن ساحنالاعان جاس اباي تۋرا­لى سپەكتاكلىندەگى باس كەيىپكەردىڭ بەي­نە­سىن ا.ىسمايىلوۆقا سەنىپ تاپسىرادى. ۇلى اقىن­نىڭ وبرازىن سومداۋداعى اسقان شە­بەرلىگىنە سۇيىنگەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ باسشىلىعى ونى ءوز ساحناسىندا ويناۋعا شاقىرىپ، ارتىستەر قۇرامىنا قابىلدايدى.

قازاق ساحنا ونەرىندە جاڭادان قۇ­رىلعان تەاتردىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە وراسان زور ۇلەس قوستى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دە­يىنگى جەمىستى ەڭبەك جىلدارىندا اكتەر قازاق جانە شەتەل كلاسسيكاسى مەن زاماناۋي دراماتۋرگيا بو­يىنشا قو­­يىلعان سپەكتاكلدەردە جۇزگە تارتا كەيىپ­­كەردى كەسكىندەدى. م.اقىنجانوۆتىڭ «ىبى­راي التىنسارين» پەساسىندا – التىن­سارين، ش.حۇسايىنوۆتىڭ ء«بىزدىڭ عاني» – عاني، ب.سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» – قاراتاي، م.اۋەزوۆتىڭ «الۋا» – دوعال، ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اق­توقتى» – بالتا، و.بودىقوۆتىڭ «وتى­رار ەرتەڭ قيرايدى» – شىڭعىس حان، ش.مۇر­تازانىڭ «بەسەۋدىڭ حاتى» – ستالين، ا.وستروۆسكيدىڭ «ادام الاسى ىشىندە» – كرۋتيتسكي، ءا.تاجىباەۆتىڭ «ساعىنامىن كۇن سايىن» – قانىش، ي.ساۆين مەن ج.تاشەنوۆتىڭ «قالادان كەلگەن قىلجاقباس» – بايسال، ە.ۋاحيتوۆتىڭ «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايار» – شال، س.شايمەردەنوۆتىڭ «دوكەي كەلە جاتىر» – ءادىل، س.بالعاباەۆتىڭ «قازاق­شا كۇرەس» – عاجايىپ، ش.ايتماتوۆ­تىڭ «قىزىل ورامالدى شىنارىم» – ىسمايىل، س.مۇقانوۆتىڭ ء«مولدىر ماحاببات»، «بالۋان شولاق»، «بوتاگوز»، «العاشقى مۇعالىم» اتتى تاعى باسقا قويى­­لىمداردا تابىستى ەڭبەك ەتىپ، ءوزى كەيىپتەگەن وبرازدارعا جان ءبىتىرىپ، تۋما تالانتىن حالىققا ارنادى. كومەديالىق، تراگەديالىق وبرازداردا بىردەي وينايتىن، رولدەرىن ۇلكەن-كىشى دەپ ءبولىپ-جارمايتىن حاس تالانت بارلىق قىرىنان جارقىراي كورىندى. ساحنا سايىپقىرانى اتاگەلدى ىسمايىلوۆ دراما ونەرىندە شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس شىن جۇيرىك ەكەنىن وسى تەكتەس سۇيەكتى كەيىپكەرلەرىمەن ءبىر دالەلدەسە، ونىڭ قايتالانباس قولتاڭباسى قالعان ونەردىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى دۋبلياج بولدى.

«دۋبلياج ءدۇلد ۇلى» اتانعان دارابوز اكتەر مىڭنان استام ءفيلمنىڭ قازاق­شا دىبىستالۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىر­دى. تاماشا ونەرىمەن تالاي بۋىننىڭ كوڭىلىنەن ورىن العان ساحنا ساڭلاعى تە­رەڭ­­نەن تەبىرەنىپ شىعاتىن ۇنىمەن دۋبلياج ونەرىنىڭ كوشباسىنان كورىندى. سول كەزەڭدەگى كورەرمەن كوگىلدىر ەكراندا ءجۇرىپ جاتاتىن كەڭەستىك ەلدەردىڭ ءفيلمىن ءوز انا ءتىلىنىڭ بار بوياۋىمەن ارلەپ، ءتول تۋىن­دىداي قۇلپىرتىپ جىبەرەتىن اتاگەلدى ىسمايىلوۆ، مۇحتار باقتىگەرەەۆ، ماكىل قۇلانباەۆ، التىنبەك كەنجەكوۆ، فاريدا ءشارىپوۆا، رايا مۇحامەدياروۆالار­دىڭ جاعىمدى ءۇنىن جۇمۋلى كوزبەن-اق اجىراتىپ الاتىن. قىسقا مەرزىمدە «قازاق­فيلم» دۋبلياجىنىڭ دەڭگەيىن ادام سەنبەيتىن بيىككە كوتەرگەن تالانتتاردىڭ داۋىسى قازاق كورەرمەنىنىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى. اكتەردىڭ ەڭ العاش دۋبلياجداعان ءفيلمى – «جاس گۆارديا» فيلمىندەگى كوشەۆويدىڭ ءرولى بولعان. «موسفيلم»، «لەنفيلم»، باسقا دا رەسپۋبليكالار كينوستۋديالارىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان سوعىس تۋرالى فيلمدەرىندەگى ستالين ءرولىنىڭ دىبىستالۋى تەك ا.ىسمايىلوۆقا تيەسىلى. دۋبلياجدىڭ ماقساتى – قاي ۇلتتىڭ كەيىپ­كەرى ەكەنىنە قاراماستان، وقيعا كەزىندەگى كوڭىل كۇيدى ءدال بەرۋ. دىبىستايتىن ءارتىس فيلم­دە ويناپ جۇرگەن اكتەرلەردەن ارتىق جاساماسا، كەم سوقپاۋى كەرەك. ايگىلى «قىز جىبەك» فيلمىندە ءانۋار مولدابەكوۆ تولەگەننىڭ ءرولىن دى­بىستاۋىنا بايلانىستى ول ويناعان شەگەنىڭ داۋىسى اتاگەلدى اعامىزدىڭ ۇنى­مەن تاسپاعا تۇسكەن. ا.ىسمايىلوۆ 1970 جىلى 1000-ءفيلمدى دۋبلياجداعانى ءۇشىن ورتالىق كوميتەتتىڭ العىس حاتىمەن ماراپاتتالادى. ءالى كۇنگە دەيىن كينو كورەرمەندەرىنىڭ قۇلاعىندا تۇراتىن اكتەردىڭ دۋبلياجداعى ونەرى سودان كەيىنگى جيىرما جىلدا دا جۇيە-جۇلگەسىن بۇزباعان كۇيى جالعاسىن تاپقانىن قاراپايىم ەسەپكە سالىپ قيسىنداساق، بۇل ساننىڭ الدەقايدا ەسەلەنە تۇسەتىنىن پايىمداۋعا بولادى.

اتاگەلدى ىسمايىلوۆتىڭ ادەبيەتتىڭ سوقتالى جانرلارىمەن دە اۋەستەنىپ، ولەڭ، بىرنەشە پەسا جازىپ، دراماتۋرگياعا دا ۇلەس قوسقانىن، ءتىپتى رەجيسسۋرامەن دە اينالىسىپ، سپەكتاكل قويعانىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلمەۋى مۇمكىن. دۋبلياج ونەرى دەگەندە دەس بەرمەي، دارا كورىنۋىنىڭ ءبىر سىرى ءسوز ونەرىن، قارا ولەڭدى ايىرىقشا قۇرمەتتەگەنىنەن بولار. قالامگەر ادەبي-تىلدىك تانىمىن كەڭەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن الماتى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءتامامدايدى. ول بوس ۋاقى­تىندا قولىنا قالام الىپ، جانىن تەربەگەن ساتتەردى جىرعا قوسقان. «سۋعا سالسا، باتپايمىن – سۋدا وسكەنمىن، وتقا سالسا، جانبايمىن – ءورت كەشكەنمىن. ۇلى ادامنىڭ رۋحىنا سۋارىلعان، تاسقا سالسا تايمايتىن ناركەسكەنمىن» دەپ ولەڭمەن وزىنە سەرت بەرەدى.

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، تەاتر جانە كينو ونەرىنىڭ ماڭماڭگەرى اتاگەلدى ىسمايىلوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر. بۇل كۇنى مادە­نيەت جانە سپورت ۆيتسە-ءمينيسترى نۇر­عيسا داۋەشوۆ، كينو جانە تەاتر ونەرى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن پانفيلوۆ پەن م.ماقاتاەۆ كوشەلەرى قيىلىسىنداعى اكتەر تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى. تەاتردا – تارلان، كينودا – مايتالمان، تەلەۆيزيادا – دارا، راديودا – ساڭلاق، دۋبلياجدا – كورول اتانعان اتاش اعامىز تۋرالى اقتارىلعان سىرلى ءسوز، سالماقتى ەستەلىكتەر لەگى تالايعا دەيىن تولاسسىز اعىتىلدى. اتاگەلدى اعامىز ومىردەن كو­شىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ ءبىر ءبۇيىرى ويسىراپ قالعانداي، الايدا ۇرپاقتارى اتقارىپ جاتقان ىزگىلىكتى ءىس كورنەكتى اكتەردىڭ ورنىن ەشقاشان كومەسكى تارتقىزبايدى.

الماتى