رۋح

جالپى، ەلىمىز بويىنشا سپورتقا بولىنگەن قارجىنى ۇلتتىق قۇراما ساپىنداعى سپورتشىلار مەن باپكەرلەرگە شاعىپ ەسەپتەسەك، ءتىپتى رەسەيدەن دە وزىپ كەتەتىن جاعدايدامىز. بىراق ناتيجە شامالى.

ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن ناقتى دەرەكتەرگە نازار اۋدارساق: قازىرگى تاڭ­دا جەكپە-جەك سپورت تۇرلەرى بويىنشا رەسەي قۇراماسىنىڭ 80 پايىزى كاۆكازدىقتار، ياعني تاۋ حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى. ەركىن جانە گرەك-ريم كۇرەسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ مىقتى بالۋاندار دا وسى وڭىردەن، ءتىپتى دەنى داعىستاندىقتار. بارلىعى ءۇش ميلليوننان استام تۇرعىنى بار، ورىس جۇرتىنان وتىز ەسە از داعىستاندىقتار قانداي قۇدىرەتكە يە!

جەكپە-جەك سپورت تۇرلەرى بويىن­شا رەسەيدىڭ ءبىرىنشى نومىرىنە ىلىنبەي قالعان داعىستاندىقتاردى بۇرىنعى كسرو قۇرامىنان شىققان قازاقستان، وزبەكستان، گرۋزيا، ارمەنيا، ازەر­بايجان ەلدەرى تالاسىپ-تارماسىپ ساتىپ الادى. ءتىپتى سوڭعى جىلدارى تاۋلىقتار تۇركيا، ماكەدونيا، گرەكيا، اۋستراليا قاتارلى ەلدەر قۇراماسى ساپىنان دا تابىلىپ ءجۇر. ولار عالامدىق جارىستاردان التىن بولماسا دا، كۇمىس، قولا جۇلدە الىپ، بارعان ەلىن جارىلقاپ ءجۇر.

رۋح ازاتتىعى

قوش، سونىمەن... ۇلكەن سپورتتىڭ اقشامەن باعالانبايتىن تۇستارى دا بار سياقتى. ەگەر كوپ اقشا سپورتشىلاردى جەتىستىككە جەتكىزەتىن بولسا، قازاقستان سياقتى سپورتقا مول اقشا ءبولىپ وتىر­عان مەملەكەت از. جوعارىداعى داعىس­تاندىقتاردىڭ سپورتقا بولەتىن قارجىسى ءبىزدىڭ ءبىر وبلىستىڭ سپورتقا بولەتىن قارجىسىمەن شامالاس. جالپى، ەلىمىز بو­يىن­شا سپورتقا بولىنگەن قارجىنى ۇلتتىق قۇراما ساپىنداعى سپورتشىلار مەن باپكەرلەرگە شاعىپ ەسەپتەسەك، ءتىپتى رەسەيدەن دە وزىپ كەتەتىن جاعدايدامىز. بىراق ناتيجە شامالى. سونىڭ ىشىندە، قازاق بالاسىنىڭ ۇلكەن سپورتتا جەتكەن بيىگىن تاۋلىقتارمەن سالىستىرىپ باعامداپ كورسەڭىز، ۇياتتان جەر ءسۇزىپ قۇلايسىز.

الدە، ءبىز دارىنسىز، قۋاتسىز، ءالسىز حالىقپىز با؟ ەگەر ءالسىز بولساق، عالام­دا كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الاتىن مىنا دارقان دالاعا قالاي يە بولىپ كەلدىك؟ ءسوز جوق، بابالارىمىز باتىر بولعان. دوسپامبەت جىراۋدىڭ مىنا ءبىر سوزىنە نازار سالىڭىزدارشى:

«اينالا بۇلاق باسى – تەڭ،

ازاۋلىنىڭ ىستامبۇلدان نەسى كەم؟

ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپانبەت اعانىڭ

حان ۇلىنان نەسى جوق،

بي ۇلىنان نەسى كەم؟

ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بەرگەن كۇنىندە

حان ۇلىنان ارتىق ەدى مەنىم نەسىبەم!

ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى،

ايتسە دە الامانعا ات بايلاعانى جوق ەدى!

سەرە، سەرە، سەرە قار،

استى كىلەڭ، ءۇستى مۇز،

كۇن-ءتۇن قاتسا جىبىمەس.

مەن كولىككە قوسىمدى ارتقانمىن،

كومبىدەي ارۋ جالارعا

كۇرەكتەي مۇزدى توندىرىپ،

كىرمەمبەس اۋىر قولعا باس بولىپ،

كۇڭىرەنىپ كۇن تۇبىنە جورتقانمىن!»

ءبۇي دەپ ايتقان باتىر-جىراۋى بار حالىق وسال بولماعى مۇمكىن ەمەس! رۋحسىز حالىقتان مۇنداي جىر تۋمايدى. دەيتۇرعانمەن ءدال قازىرگى كۇيىمىز نەگە كوڭىل كونشىتپەيدى؟ اباي اتامىز ايتقانداي، زامانا جەلى ارادا التى عاسىر اينالىپ سوققاندا، كەشەگى «كۇڭىرەنىپ كۇن تۇبىنە جورتقان» جۇرتتىڭ ۇرپاعى الاپات رۋحىنان ايىرىلىپ قالدى. وت­كەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق شايىرلارى:

«قارا قازاق بالاسى،

قايتكەندە ادام بولادى؟

ءبارى قاتىن جۇرەكتى،

ىزدەسەڭ ەمگە تاپپايسىڭ،

ەڭىرەگەن جالعىز ەرى جوق.

اۋزى تۇكتى ءبىر حوحول،

شەتىنەن ۇستاپ سابايدى،

وعان قارسى دەرى جوق.

مال ىزدەي شىقسا بەس ورىس،

قاتىن، بالا، قارت انا،

ءبارىن تاستاپ بوسادى،

جۇرەگى قورقىپ ۇشادى.

ويلاپ تۇرسام بۇلاردى،

بۇ كۇندەگى جىگىتتىڭ،

كەۋدەسىندە جانى بار،

ءتىرى دەيتىن جەرى جوق.

ءبارى كەتتى قازاقتان،

نە دەرگە مۇنى بولادى...

– (عۇمار قاراش) دەپ جىرلايتىن كۇيگە جەتتى.

قىسقاسى، وتارلاۋشىلار قازاقتىڭ جان دۇنيەسىندەگى رۋحتى توناپ الدى. رۋحسىز حالىقتى التىنعا بولەپ قويساڭدا ءبارى ءبىر، رۋحتى قاۋىمىنىڭ الدىندا ەڭ­كىش تارتىپ تۇرادى. رۋح دەگەنىمىز – حالىقتىڭ گەنىندە بولاتىن ۇرەيدى جەڭۋ قۋاتى. بويىندا ۇرەي ۇشقىنى بار سپورتشىنى مىڭ جەر­دەن باپتاعانمەن ۇلكەن ناتيجە بەر­مەيدى. ۇرەي قان ارقىلى ۇرپاقتان ۇر­پاق جالعاسىپ كەتە بەرەتىن اسا قاتەرلى قۇ­بىلىس. قانداي ءبىر قاۋىمىنىڭ ەركىن­دىگى (تاۋەلسىزدىگى) حالىقتىڭ بويىنداعى ۇرەيدىڭ از-كوپتىگىمەن ولشەنەدى. بولا­شاعىنىڭ باياندى بولۋىن ويلايتىن جۇرت ۇرپاعىنىڭ رۋحىن شىڭدايدى.

تاۋلىقتاردىڭ وتتى رۋحى

وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن تاۋلىق­تاردىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن اق پاتشانىڭ سولداتتارىمەن قول باستاپ، ايانباي اي­قاسقان يمام شامىلدەن: «جارتىلاي اش داعىستان وزىنەن مىڭداعان ەسە كۇشتى ءارى ۇلكەن يمپەريادان جەڭىلمەي، جيىرما بەس جىل قالاي سوعىستى؟» دەپ سۇرايدى. ءشامىلدىڭ جاۋابى: «ەگەر ءبىزدىڭ بويىمىزدا وتتاي لاۋلاعان رۋح بولماعاندا، بۇلاي ۇزاق شىداس بەرمەگەن بولار ەدىك. ءبىر كۇنى تاڭنان تۇرىپ، باۋ-باقشاما قارا توپىراق تاسىپ ءجۇر ەدىم، ءبىر توپ قارۋ اسىنعان اتتى ادام كەلىپ: ء«شامىل، جاۋلار ءبىزدىڭ بۇلاقتان اتىن سۋارعالى كەلە جاتىر، ولار ءبىزدىڭ شاڭىراعىمىزدا مازداپ تۇرعان وتى رۋحىمىزدى وشىرمەك، سەن ءوزىڭ اتقا قوناسىڭ با، الدە ءبىز مىن­گىزەيىك پە؟» دەدى. وسى ءسوزدى ەستىگەن سات­تە مەنىڭ كەۋدەمدە تىعىلىپ جاتقان وت­تى رۋح لاپ ەتىپ جاندى. سول ساتتە، باق­­شامدى دا، ازعانا بايلىعىمدى دا ۇمىتتىم. وسى وتتى نامىس مەنى 25 جىل اتتان تۇسىرمەدى. وسىلاي كۇللى قاپ تاۋى لا­پىلداپ جاندى. ونى كوكتەن جاۋعان جاڭبىر دا، قارلى بوران، داۋىل دا وشىرە المادى»، دەپتى.

ءشامىلدى 1859 جىلى قولعا تۇسىرگەن گەنەرال الەكساندر بارياتينسكي وعان: «سەنىڭ كۇرەسىڭ وسىمەن اياقتالدى، ءبارى ءبىر پاتشانى جەڭە المادىڭ، وسىنى بىلە تۇرا نەگە 25 جىل سوعىستىڭ؟» دەيدى. تۇتقىن ءشامىلدىڭ ايتقانى: ء«سىز قاتە­لەسىپ تۇرسىز مىرزا، سىزدەردىڭ ارقا­لارىڭىزدا بۇرىن باسى بىرىكپەي جۇرگەن تاۋلىقتاردىڭ باسى قوسىلدى، مەن بۇ­لارعا جاۋعا باس يمەۋدىڭ ۇلىگىسىن كور­سەتتىم جانە جۇرەكتەرىنە نامىستىڭ وتىن جاقتىم، ول وت ەشقاشان سونبەيدى، از عانا داعىستاندىقتارعا سەندەردەن (ورىستاردان) ەشقاشان قورىقپايتىن رۋح سىيلادىم، بۇل جەڭىس ەمەس پە!» دەپتى ك ۇلىپ.

بىردە ءبىر توپ عالىم كىسىكيىك (ادام سياقتى ماق ۇلىق) ىزدەپ قاپ تاۋىن كە­زەدى. ابدەن تيتىقتاپ كيكۋني اۋلىنىڭ ماڭىنا كەلگەندە ماشينالارى باتپاققا باتادى. يتەرىپ شىعارۋ مۇمكىن بولمايدى. ءىز كەسۋشىلەردىڭ امالى تاۋسىلىپ، قايراڭداپ تۇرعاندا تاۋدان بالپاڭ-بالپاڭ باسقان الىپ تۇلعالى ادام ءتۇسىپ كەلىپ، قۇيعا باتىپ جاتقان ماشينانى بالانىڭ ويىنشىعىنداي كوتەرىپ، قۇرعاق جەرگە قويادى. عالىمدار «مىناۋ الگى ءبىز ىزدەپ جۇرگەن كىسىكيىك شىعار...»، دەپ تاڭ-تاماشا بولادى. بۇل ادام اۆار جۇرتىنىڭ اتاق­تى بالۋانى، سالماعى 150 كيلو، بويى 2،20 مەتر وسپان ءابدىراحمانوۆ ەكەن. عالىمدار وسپاننان «مۇنشالىق كۇش-قۋاتقا قالاي يە بولدىڭىز؟» دەپ سۇ­رايدى. وسپان ءابدىراحمانوۆ ايتادى: «تاۋلىقتاردىڭ بويىندا وتتى رۋح پەن قايسار نامىس بار، ايتپەگەندە، قارا كۇش­پەن ماشينانى سۇيرەپ شىعارا المايسىز»، دەپتى.

راسۋل گامزاتوۆ ايتادى: «قانجاردىڭ ۇياسى – قىنى، وتتىڭ ۇياسى – وشاعى، ەر جىگىت­تىڭ ۇياسى وتباسى. وشاقتان شاشى­راعان وت، ول بيىك تاۋدى شارپىپ لاۋلاسا: ناعىز قانجار قىنىندا جاتتايدى، ناعىز ەر ۇيىندە جاتپايدى».

قۇمىق حالقىنىڭ ۇلكەن اقىنى جىر­شى قازاق: «داعىستاندىقتار تەك باتىر بولۋعا لايىق!» دەيدى.

دارعىن اقىنى ومارلا باتىراي ءوزىنىڭ ولەر الدىندا جازعان وسيەتىندە: «ەرجۇرەك حالىقتان ىنجىق ۇل تۋماسا ەكەن!» دەپ تىلەگەن.

تاۋلىق اكە بالاسىنا: «بۇل قارۋدى ۇستاعان دا اكەڭنىڭ جۇرەگى ءدىر ەتپەگەن، سەنىڭ دە جۇرەگىڭ ءدىر ەتپەسىن!» دەگەن جازۋى بار قانجار سىيلاعان.

كوپ جىل بۇرىن ەستون ءجۋرناليسى ماركو ميحكەلسون جاۋىنگەر گەنەرال دجوحار دۋداەۆقا: «تاۋ حالقى بوس­تان­دىعى ءۇشىن سوعىسقانىنا 300 جىل بول­دى. مۇنشا ۇزاق سوعىسۋىنىڭ قۇ­پيا­سى نەدە؟» دەپ سۇراق قويعان ەكەن. دۋداەۆ: «تاۋلىقتار پايدا بولعانىنان بەرى قۇل بولۋعا جارالماعان حالىق. كاۆكازدىقتاردىڭ رۋحى ەشقاشان ولاردىڭ رۋحاني قۇل بولۋىنا سايكەس كەلمەيدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

ءبىز جوعارىداعى وسيەتنامالاردان نەندەي وي تۇيەمىز؟! تاۋلىقتاردىڭ عا­سىرلار بويى شىڭدالعان رۋحىن اڭعا­رامىز. رۋح جولىنداعى تاربيەنى باي­قايمىز.

ءشامىل ءھام كەنەسارى

قازاقتىڭ كەنەسارى سۇلتانى مەن كاۆكازدىڭ يمام ءشامىلى ءدال ءبىر مەزگىلدە وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلدى. قاپ تاۋىندا ءشامىل اتقا قونعاندا، اق پات­­شادان شەن العان بەك-سۇلتاندار اتاق­تى قاجى مۇرات، اۆار جۇرتىنىڭ ابىرويى گامزات بەك، ەلىسۋ سۇلتانى دانيلدەر يىقتارىنداعى التىن زەرلى پاگوندى ج ۇلىپ تاستاپ كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلدى. بارلىعى دەرلىك ءشامىل ايتقان «وپاسىزدار جەردىڭ استىندا جاتسىن!» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزدىڭ ىعىنا جى­عىلدى. نا­تيجەسىندە، كوتەرىلىسشىلەر سا­نى 40 مىڭ­عا جەتىپ، 20 مىڭ تۇراقتى جا­ساق ۇستادى.

ال قازاقتىڭ بي-سۇلتاندارى شە؟! كەنەسارىنى قولداپ ازاتتىق ءۇشىن كۇ­رەسكە شىعۋدىڭ ورنىنا پاتشانىڭ سولداتتارىمەن بىرىگىپ وعان قارسى تۇردى. اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قو­ڭىر­­­قۇلجا قۇدايمەندين 1840 جىلى 5 اقپاندا كەنەسارىعا كورسەتكەن قار­سى­لىعى ءۇشىن پاتشادان پولكوۆنيك شەنىن الدى. ارقا وڭىرىنە اتاقتى بي­لەر­دىڭ ءبىرى كىشكەنتايدىڭ اققوشقارى كەنە حاندى قولداعان قازاق اۋىلدارىن شاپقانى ءۇشىن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنان «التىن شاپان» سىيلىعىن الدى. 1843 جىلدىڭ تامىزىندا سۇلتاندار ا.جانتورە ۇلى مەن ب.ايشۋاق ۇلى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى جاساق جابدىقتادى...

بىراق يمام ءشامىل دە، كەنەسارى دا جەڭىسكە جەتكەن جوق. تەك عانا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعالار رەتىندە ەكەۋى دە تاريحتا قالدى. حان كەنە 1847 جىلى 45 جاسىندا قىرعىزداردىڭ قولىنان مەرت بولدى. يمام ءشامىل بولسا 1859 جىلى ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇستى. ونى ولتىرۋگە وتارشىلار قورىقتى. ءشا­مىل ولسە قاھارلى تاۋلىقتاردىڭ تاعى ءبىر سويقاندى باستارىن ءبىلدى. ونى كالۋگاعا الىپ بارىپ اۋلاسىندا باۋ-باقشاسى مەن مەشىتى بار، ەڭ جاقسى ۇي­لەر­دىڭ بىرىنە قونىستاندىردى. كەيىن يمامنىڭ داعىستاندا قالعان وتباسى دا تۇگەل وسىندا جەتكىزىلدى. اق پاتشا ءشامىل ءۇشىن جىل سايىن قازىنادان 20 مىڭ رۋبل بولگىزىپ، يمامنىڭ وزىنە 15 مىڭ رۋبلدەي پەنسيا تاعايىندادى. 1868 جىلى مەككەگە بارىپ امان-ەسەن قاجىلىق پارىزىن وتەدى، 72 جاسىندا تاعى دا قاجىلىققا بارىپ، مەدينا جەرىندە دۇنيەدەن ءوتتى. سۇيەگى اتاقتى «باقي» زيراتىنا جەرلەندى. ال ءبىزدىڭ كەنەسارىنىڭ سۇيەگى قايدا قالدى؟ باسى قايدا جاتىر؟ 

قازاقتىڭ رۋحى وسى كەزدەن باستاپ السىرەدى. وعان نەگىزگى سەبەپ، وتارلاۋدىڭ زاردابى بولسا، ەكىنشى تاراپتان اباي اتامىزدىڭ، «الىس-جاقىن قازاقتىڭ ءبارى قاڭعىپ، اياماي ءبىرىن-ءبىرى ءجۇر عوي اڭدىپ...» دەگەنىندەي ساتقىندىق، اتاققا الدانباقتىق نەمەسە ء«ماز بولادى بولىسىڭ، ارقادان ۇلىق قاققانعا» دەمەكشى، ماقتانشاقتىق سياقتى كەسەلدىڭ ۇلت ومىرىنە جالپىلاسىپ كەتۋىنەن تازا رۋحى لايلاندى.

كاۆكاز بالۋاندارى

وسى ورايدا، ويىمىزدى شاشىراتىپ الماۋ ءۇشىن تەك ەركىن كۇرەس ءتۇرى بو­يىنشا، كاۆكاز باۋىرلاردىڭ جە­تىستىگىن جىلىكتەپ كورسەك: عالامدا جالپى سانى ءبىر ميلليونعا جۋىق (880 مىڭى داعىستاندا تۇرادى) اۆار دەيتىن حالىق بار. جوعارىداعى يمام ءشامىل مەن راسۋل گامزاتوۆ وسى حالىقتىڭ ۇل­دارى. ەركىن كۇرەستەن اۆارلىق با­لۋان­داردىڭ سپورتتىق ناتيجەلەرىن سۋىرت­­پاقتاپ ايتساق: حادجىمۋراد ما­­­گو­مەدوۆ (اتلانتا، 1996)، ساگيد مۋر­­تازاليەۆ (سيدنەي، 2000)، ماۋلەت با­تىروۆ (افينى، 2004، بەيجىڭ، 2008)، اب­دۋلراشيد سادۋلاەۆ (ريو-دە-جانەيرو 2016، توكيو، 2020) وليمپيادا جەڭىم­پازى اتانسا، الەم چەمپيوندارى: ابدۋ­ساليام گاديسوۆ (تاشكەنت، 2014)، ما­گومەدراسۋل گازيماگومەدوۆ (لاس-ۆەگاس، 2015، بۋداپەشت، 2018; اباسگادجي ماگو­مەدوۆ (وسلو 2021) ت.ب. بۇعان الەمنىڭ 5 مارتە چەمپيونى الي اليەۆتى قوسىپ قويىڭىز.

ودان كەيىن بار-جوعى 480 مىڭ قۇ­مىقتان: ەركىن كۇرەس تۇرىنەن وليم­پيا­دا چەمپيوندارى: سايپۋللا ابسايدوۆ (ماسكەۋ، 1980)، ماگومەد-گاسان ابۋشەۆ (ماسكەۋ، 1980)، باحتيار احمەدوۆ (بەي­جىڭ، 2008)، زاۋر ۋگۋەۆ (توكيو، 2020)، ەۋروپا چەمپيوندارى: يلياس بەكبۋلاتوۆ (نوۆي-ساد، 2017)، ناريمان يسراپيلوۆ (ۆيلنيۋس، 2009)، مۋراد رامازانوۆ (بۋداپەشت، 2000) ت.ب. شىعىپتى.

ال كۇللى رەسەيدىڭ 0،30 پايىزىن قۇرايتىن 420 مىڭداي عانا ادامى بار لەزگين بالۋاندارىنىڭ ناتيجەسى بىز­دەن كەم ەمەس. ەركىن كۇرەستەن وليم­پيا­دا چەمپيونى (ميۋنحەن، 1942) جانە ەكى مارتە الەم چەمپيونى (1971، 1973) زاگالاۆ ابدۋلبەكوۆ، الەمنىڭ ەكى دۇر­كىن جەڭىمپازى، وليمپيادا جۇل­دەگەرى رۋسلان اشۋراليەۆ، ەۋروپا جانە ەۋ­روپا ويىندارىنىڭ چەمپيونى، الەم كۋبوگىنىڭ ەكى مارتە يەگەرى داۋرەن كۋ­رۋگليەۆ، الەم چەمپيونى ارتۋر مۋ­تا­ليبوۆ جانە ۆاگيف كازيەۆ دەپ ت.ب. كەتە بەرەدى.

ال تاۋلىقتار قۇرامىنداعى دار­عىنداردىڭ سانى 600 مىڭداي ادامدى قۇراسا، ونشاقتى جىگىتى ەركىن كۇرەس تۇرىنەن وليمپيادا جانە الەم، ەۋروپا چەم­پيونى اتانىپ ۇلگەرىپتى. اتاپ ايت­قاندا، 1995 جىلى جەر-جاھاننىڭ ەڭ ۇزدىك بالۋانى اتاعىنا يە بولعان الەمنىڭ – 1، (ىستامبۇل، 1994)، ەۋروپانىڭ 4 دۇركىن چەمپيو­نى ماگومەد ازيزوۆ، ەۋروپا چەم­پيونى الي يساەۆ، الەم كۋبو­گى­نىڭ ەكى مارتە يەگەرى رۋسلان كاراەۆ، ەۋروپانىڭ ەكى مارتە جەڭىمپازى، الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى بۋزاي يبراگيموۆ، ەركىن كۇرەستەن توكيو وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى، الەمنىڭ ەكى دۇركىن جانە ەۋروپا چەمپيونى گادجيمۋراد راشيدوۆ ت.ب.

سول سياقتى الەمدە جان سانى 700 مىڭداي وسەتين بار. ولاردىڭ 530 مىڭدايى رەسەيدە تۇرادى. بۇل حالىقتان شىققان داڭقتى بالۋاندار دا جەتەرلىك. ايتالىق، ەركىن كۇرەستەن: وليمپيادانىڭ ەكى دۇركىن (مونەال، 1976، ماسكەۋ، 1980) جانە الەمنىڭ 4 دۇركىن چەمپيونى سوسلان انديەۆ، وليمپيادانىڭ ەكى دۇركىن (سەۋل، 1988، بارسەلونا، 1992) جانە الەمنىڭ – 6، ەۋروپانىڭ 4 دۇركىن جەڭىمپازى ارسەن فادزاەۆ، وليمپيادا چەمپيونى (افينا، 2004) الەمنىڭ ەكى دۇركىن جەڭىمپازى ارتۋر تايمازوۆ، وليمپيا چەمپيونى (افينا، 2004)، الەمنىڭ ءتورت دۇركىن جەڭىمپازى حادجىمۋرات گاتسالوۆ، الەمنىڭ ءتورت دۇركىن چەمپيونى، وليمپيا ويىندارىنىڭ ەكى دۇركىن جۇلدەگەرى بەسيك كۋدۋحوۆ، وليمپيدا جانە الەم چەمپيونى سوسلان رامونوۆ، وليمپيادا جانە ەكى دۇركىن الەم چەمپيو­نى زاۋربەك سيداكوۆ، الەم چەمپيونى داۆيد باەۆ ت.ب. كەتە بەرەدى.

ودان سوڭ رەسەي قۇرامىنداعى سانى از حالىقتار قاتارىنا جاتاتىن: نوعاي (110 مىڭ)، لاك (200 مىڭ)، تاباساران (150 مىڭ)، اگۋل (45 مىڭ)، تساحۋر (30 مىڭ)، تات (36 مىڭ)، كاباردين-بال­قار (545 مىڭ)، ادىگەي (128،5 مىڭ) ۇلان­دارى دا قاشاننان بەرى تۋ ۇستاپ، تۇلپار ءمىنىپ ۇيرەنگەن. اتاپ ايت­قاندا، ەركىن كۇرەستەن وليمپيادا چەمپيونى شيرۆاني مۋرادوۆ (لاك)، وليمپيادانىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى ناسي بۋلگاەۆ (اگۋل)، الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى كامال حان-ما­گومەدوۆ (تاباساران)، وليمپيادا چەم­پيونى جانە الەمنىڭ 3 دۇركىن جەڭىم­پازى بيليال ماحوۆ (قاباردين-بال­قار)، الەم كۋبوگىنىڭ قولا جۇلدەگەرى مۋليد لامپەجەۆ (قاباردين-بالقار)، ەۋر­وپانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى انزور ۋريشەۆ (قاباردين-بالقار)، سونداي-اق كسرو چەمپيوندارى الەكسەي كازيەۆ، ارسەن مايروۆ، راسۋل ماشەزوۆ ت.ب.

كاۆكازدىق بالۋانداردىڭ ءبارىن تۇگەندەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تەك ولاردىڭ ءبىر بولىگىن عانا ايتىپ وتىرمىز. اتالماي قالعانى قان­شاما. ەگەر بۇعان گرەك-ريم، دزيۋدو، سامبو كۇرەسىنىڭ مايتالماندارىن قوسساڭىز، ءبىر كىتاپتىڭ جۇگى بولاتىن ءتۇرى بار. وسى جەردەن تىزگىندى تارتتىق.

* * *

ەرتەدە يمام ءشامىلدى جاۋدىڭ سولداتتارى گۋنيب تاۋىندا قورشاۋعا الادى. شاكەڭ بيىك تاۋدىڭ ۇستىنە شى­عىپ نامازىن وقيدى. سول ساتتە ءبىر قولىنا وق تيەدى. يمام وعان ءمان بەرمەي قۇلشىلىعىن جاساپ ورنىنان تۇرادى. قا­سىنداعى نوكەرلەرى: «يمام، ءسىز جا­رالاندىڭىز» دەسە، ءشامىل ونى ەلەڭ قىلماي: «قويىڭدارشى، مەنىڭ جارامدا تۇرعان تۇك تە جوق، ەرتەڭ جازىلادى، ال ەلىم جارالانسا، قالاي جازىلماق؟»، دەپ قايعىرعان ەكەن. سول سياقتى جەكە ادامىنىڭ بويىندا وتتى رۋحتىڭ بولماۋى مۇمكىن، ال كۇللى ۇلتتىڭ بويىنان رۋح وشسە نە بولماق؟