ءتۇسىمنىڭ كوزى – تۋريستىك جارنا

سۋرەتتى تۇسىرگەن ەرلان ومار، «EQ»

تۋريستەر تەرىس اينالا قويماس

قالاي دەسەك تە، نورما كۇشىنە ەندى. ما­دەنيەت جانە سپورت ۆيتسە-ءمينيسترى ەر­جان ەركىنباەۆتىڭ پىكىرىنشە، ءتۇسىمنىڭ جاڭا ءتۇرى ىشكى ءتۋريزمنىڭ بويىنا قان جۇگىرتپەك.

– تۋريستىك جارنا حالىقارالىق تا­جىريبەدە بار دۇنيە. اسپاننان الىپ وتىرعان جوقپىز. الدىن الا جۇرگىزىلگەن ەسەپتەۋلەرگە جۇگىنسەك، اتالعان جارنا ارقىلى مەملەكەتتىك قازىناعا جىل سايى­ن 2،5 ملرد تەڭگە كولەمىندە ءتۇسىم تۇسەدى. مۇنىڭ ءبارى ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋعا جۇم­سالادى. جارنا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەرگە تۇسەدى. سوندىقتان اكىمدىكتەر بۇل قارجىعا تۋريزم سالاسىنداعى ءتۇر­لى جوبانى جۇزەگە اسىرا الادى. اي­تالىق، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جۇم­­ساۋىنا بولادى. مىسالى، جول بويى­نا جىلى دارەتحانالار سالىپ، قو­قىس جيناقتالاتىن ورىنداردى جابدىق­تاۋىنا مۇمكىندىك بار. سول سەكىلدى ءوڭىردىڭ ىشكى جانە حالىقارالىق نارىقتاعى ماركەتينگىنە جۇمساسا دا بولادى. 5 پايى­ز دەگەنىمىز شەتەلدىكتەر ءۇشىن 3-4 دوللار عانا. وسىعان بولا تۋريستەردىڭ ءبىزدىڭ ەلدەن تەرىس اينالىپ كەتە قويماسى انىق، – دەيدى ەرجان ەركىنباەۆ.

ەرەجە بويىنشا شەتەلدىك تۋريستەر تولەيتىن جارنا جاتىن ورىن اقىسىنىڭ 5 پايىزىنان اسپاۋى كەرەك. ال ونىڭ ناقتى قانشا پايىز بولاتىنىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر بەكىتەدى. جارنا وتكەن جىل­دىڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەرىنىڭ نەگى­زىندە ەسەپتەلەدى. ماسەلەن، الماتى قالا­سى بيىل تۋريستىك جارنانىڭ كولەمىن 5 پايىز دەپ بەكىتتى. استانا اكىمدىگى دە ءدال وسىنداي شەشىم قابىلدادى.

– الماتى قالاسى 2021 جىلدىڭ التى ايىندا 54 مىڭنان استام شەتەلدىك تۋريست­­كە قىزمەت كورسەتتى. ال وتكەن جىل­دىڭ التى ايىندا قالاعا كەلگەن شەتەل­دىكتەردىڭ سانى 151 مىڭنان استى. تۋ­ريستەر سانىنىڭ ەكى ەسە وسكەنىن كو­رىپ وتىرمىز. بيىل الماتىعا 400 مىڭ شەتەلدىك تۋريست كەلەدى دەگەن بول­جام بار. ەگەر شەتەلدىك تۋريس­تەر سانى وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىس­تىر­عاندا 20 نەمەسە ودان دا جوعارى پا­يىزعا وسسە، جارنا مولشەرلەمەسى جاتىن ورىن اقىسىنىڭ 5 پايىزىن قۇرايدى. ال كەرىسىنشە، تۋريستەر سانى تومەندەگەن جاع­دايدا جارنا مولشەرلەمەسى بىرتىندەپ كەمي بەرەدى. ايتالىق، سىرتتان كەلۋشىلەر سانى 5-10 پايىزعا ازايسا، جارنا كولەمى 4 پايىزعا تۇسەدى. سول سەكىلدى بىردەن 20 پايىزعا تومەندەپ كەتسە، جارنا 1 پا­يىز­عا تەڭ بولماق. تۋريستىك جارنا قونا­قۇيدە بولعان ءاربىر تاۋلىك ءۇشىن الىنادى. تەك، بۇل نورمانىڭ حوستەلدەرگە، قوناق قا­بىلدايتىن ۇيلەرگە، اۋداندار مەن قالالاردا جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ۇي­لەرگە قاتىسى جوق. قوناقۇي شەتەلدىك تۋ­ريست­­كە جارنا تولەنەتىنىن الدىن الا حا­بار­لاۋى كەرەك، – دەيدى الماتى قالا­سى اكى­مىنىڭ ورىنباسارى الىشەر ابدى­قادىروۆ.

بيزنەس بۇعان دايىن با؟

جۋىردا تۋريزم سالاسىنداعى كاسىپ­كەرلەر مەن «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپ­كەرلەر پالاتاسى ماماندارىنىڭ تۋريستىك جارناعا تەرىس قورىتىندى بەرگەنىن جازعان ەدىك. ولار جارنا سالاعا تەرىس اسەر بەرەدى دەپ قاۋىپتەنىپ وتىر. سوندىقتان بيزنەس وكىلدەرى تۋريستىك جارنانى 2024 جىلعا دەيىن كەيىنگە قالدىرۋدى سۇراعان ەدى جانە كەلەر جىلعا دەيىن جارنانى تولەۋ تەتىگىن بىرلەسىپ پىسىقتاۋدى ۇسىنعان بولاتىن.

– كاسىپكەرلەر بۇل پراكتيكاعا قارسى ەمەس، بىراق جارنانى تولەۋدىڭ ناقتى تەتىگى بولۋى كەرەك. بيزنەس وكىلدەرى بىر­نەشە رەت ۇسىنىسىن ايتتى، ەسكەرتۋ جاسادى. وكىنىشكە قاراي، ولار ەسكەرىلمەدى. اكىم­شىلەندىرۋ بويىنشا قولدانىستاعى جۇكتەمە تولىعىمەن قوناقۇيلەرگە تۇ­سەدى. سوندىقتان قاعيدالاردى قايتا قاراپ، نارىقتىڭ ەسكەرتۋلەرىن نازارعا الۋ كەرەك. جارنا كاسىپكەرلەردىڭ جۇك­تەمەسىن ارتتىرادى. قازىردىڭ وزىندە «بۋح­گالتەرلىك جانە سالىقتىق ەسەپتە جارنانى قالاي دۇرىس كورسەتۋ كەرەك» دەگەن سۇراقتار تۋىنداپ وتىر. قاعيدالاردىڭ قازىرگى نۇسقاسىندا تۋريستىك جارنانى پايدالانۋدىڭ ناقتى بەلگىلەنگەن ماق­ساتى مەن مىندەتى جوق ەكەنىنە نازار اۋدارعان ءجون. بۇل قاراجات قايدا جانە قالاي جۇمسالادى جانە قانداي ورگان ونى باقىلايدى؟ بالالار مەن زەينەتكەرلەرگە نەمەسە قوناقۇيگە تۋريستىك ماقساتتا ەمەس، جۇمىس ءۇشىن كەلگەن شەتەلدىكتەرگە قالاي سالىق سالىنادى؟ وسىنداي سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ العىمىز كەلەدى، – دەيدى «قالالىق ءتۋريزمدى دامىتۋ ورتالىعى» قاۋىم­داستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى تاتيانا ۆەرنيتسكايا.

سونىمەن قاتار بيزنەس وكىلدەرى حا­لىقارالىق تاجىريبەنى زەردەلەۋدى سۇراپ وتىر. الەمدىك تاجىريبە كورسەت­كەندەي، جارنا مولشەرلەمەسى ناقتى بەكىتىلەدى. مولشەرلەمە قوناقۇي تاري­فىنە، ماۋسىمعا بايلانىستى بولمايدى. تۋريست قانشا تولەۋ كەرەگىن ناقتى ءبىلىپ وتىرادى. مىسالى، وزبەكستاندا جار­نا مولشەرلەمەسى 2 دوللار مولشەرىندە، رەسەيدىڭ ءۇش ايماعىندا 0-دەن 100 رۋبلگە دەيىن، ال يتاليا اي­ماقتارىندا 5 ەۋرو مولشەرىندە بەل­گىلەنگەن. «ۇكى­مەتت­ىڭ قاۋلىسى نارىق وكىلدەرىنىڭ تالقى­لاۋىنسىز قابىلداندى. سالدارىنان ستاتيستيكا مەن جاتىن ورىن قۇنى ارقىلى ەسەپتەلەتىن كۇردەلى نۇسقا پايدا بولدى. الەمدىك تاجىريبەدە تۋريستكە تۇسىنىكتى تۇراقتى سوما تاجىريبەسى قولدانىلادى. ال قازىرگى قاعيدالار تۋريس­تەردى شاتاستىرىپ، سالاعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن»، دەيدى قازاقستان قوناقۇيلەر مەن مەيرامحانالار قاۋىمداستىعىنىڭ پرە­زيدەنتى راشيدا شايكەنوۆا.

البەتتە، ۇكىمەت بيزنەستىڭ بۇل ۇسى­نىسىن قابىلداي قويۋى ەكىتالاي. ويتكەنى نورما بەكىتىلدى، قولدانىسقا ەنگىزىلدى. بىرتىندەپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تۋريزم يندۋس­ترياسى كوميتەتىنىڭ توراعاسى داستان رىسپەكوۆ بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «سوماسى بەكىتىلگەن مولشەرلەمەنى ەنگىزۋ ماسەلەسى تالقىلانبايدى، ويتكەنى بۇل – قولدانىستاعى قاعيدالار. سالىق جۇيەسى بويىنشا ءبارىمىز ەڭبەكاقىمىزعا بايلانىستى سالىق تولەيمىز. ەگەر ءبىز سوماسى بەكىتىلگەن تاريفتەردى ەنگىزسەك، سۇراقتار تۋىندايدى. ويتكەنى قوناقۇيلەردە باعا ساياساتى ءارتۇرلى».

دەسە دە، «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپ­كەر­لەر پالاتاسى نارىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، 2023 جىلعا ارنالعان نول­دىك مولشەرلەمەنى قولدانۋ، جارنانى ىسكە اسىرۋ تەتىگىن پىسىقتاۋ، پا­يىز­­دىق مولشەرلەمەنى بەلگىلەنگەن مول­شەر­لەمەگە اۋىستىرۋ جانە ەنگىزىل­گەن قاعيدالاردى 2024 جىلدان باستاپ اس­­تانا، الماتى قالالارىندا قانات­قاق­تى رەجىمدە سىناقتان وتكىزۋدى قايتا ۇسىن­دى.

Ibis Novotel قوناقۇيىنىڭ باسشىسى ارسەني تاگاەۆتىڭ پىكىرىنشە، جارنا تۋريستەردىڭ اعىنىنا كەرى اسەر ەتپەۋگە ءتيىس. ەڭ باستىسى، اقى جيناۋ جۇيەسى ناقتى ءارى اشىق بولسا بولعانى.

– باستاما تۇسىنىكتى ءارى قيسىندى. تۋريستەردەن جينالعان قارجى تۋريزم سالاسىنا، ەلدىڭ دامۋىنا جۇمسالادى. بۇل – الەمدىك تاجىريبە. كوپتەگەن ەل تۋريزم سالاسىنا ءدال وسى جۇيە ارقىلى قولداۋ كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان مۇنداي باس­تامانى قولدايمىز. ەڭ باستىسى، جارنانى جيناۋ جۇيەسى ناقتى ءارى اشىق بولسا ەكەن. جارنا شەتەلدىك تۋريستەردىڭ قالتاسىنا سالماق سالا قويماس. ويتكەنى قازاقستاندىقتار دا شەتەلگە دەمالۋعا بارعاندا ءدال وسىنداي جارنانى تولەيدى. بۇعان بولا رەنىش بىلدىرگەن جاندى كور­مەدىك. سول سەبەپتى جاڭا نورما تۋريس­تەردىڭ اعىنىنا كەرى اسەر ەتە قوي­ماس دەگەن ويدامىن، – دەيدى ارسەني تاگاەۆ.

جارناعا لايىق جاعداي جاسا

بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ەكونوميستەردىڭ دە پىكىرى قاق جارىلىپ تۇر. كوبى قولداپ وتىر. كەيبىرى مۇنداي تۋريستىك جارنا ماسىلدىق سيپاتقا يە دەيدى.

– ءبىزدىڭ ەلدە تۋريزم ءالى دامىعان جوق. بيلىك جيناقتالاتىن جارنانىڭ ەسەبىنەن الداعى بولاشاقتا سەرۆيستى جاق­سارتۋعا ۋادە بەرىپ وتىر. ياعني شەت­ەلدىكتەردەن جوق سەرۆيس ءۇشىن اقشا ال­ماقشى. مۇنداي تاسىلمەن سالانىڭ بويىنا قان جۇگىرتە المايمىز. ەڭ الدىمەن قاراپايىم دەگەن دۇنيەلەردى جاساپ الايىق. مىسالى، دەمالۋعا قاجەتتى قاراپايىم ينفراقۇرىلىمدى رەتتەيىك. سودان كەيىن عانا دەمالۋشىلاردان قو­سىمشا اقى تالاپ ەتەيىك. قازىرگى جاع­دايدا تۋريستەردى ەلگە شاقىرىپ، سول ءۇشىن قارجى الساق تا جەتكىلىكتى ەمەس پە؟! جارنانى جايلى جاعداي جاساعان كەزدە جيناي جاتارمىز. ارىگە بارماي-اق، جول بويىنداعى جىلى دارەتحانالاردى الايىق. سولاردىڭ ءبىرازى جابىق تۇرادى نەمەسە ۇنەمى جوندەۋ ءجۇرىپ جاتادى. ءبىزدىڭ تۋريزمگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى، – دەيدى ەكونوميست ارمان بەيسەمباەۆ.

اقش-تىڭ U.S. News & World Report L.P. دەپ اتالاتىن جۋرنالى تۋريزمگە قولايلى ەلدەردىڭ رەيتينگىن تۇزگەن ەكەن. باسىلىمنىڭ باعالاۋىنشا، قازاقستان رەيتينگكە ەنگەن 85 ەلدىڭ ىشىندە 84-ءشى بولىپ تۇر. بىزدەن كەيىنگى ورىن يرانعا بۇيىرىپتى. ىرگەلەس جاتقان وزبەكستان، رەسەي، ۋكراينا، ازەربايجان، بەلارۋس ەلدەرى قازاقستاننان ىلگەرى ورنالاسقان. ءتىپتى قارا قۇرلىقتاعى زامبيا، ليۆان، ميانما سەكىلدى ەلدەر دە الدىمىزدى وراپ كەتىپتى. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ەلدەگى تۋ­ريستىك سالانىڭ جاعدايىن ءدال وسىلاي باعالاپ جاتقاندا جاھان جۇرتىنان جاپپاي اقشا جيناعانىمىز قانشالىقتى دۇ­رىس؟ بۇل دا ويلانارلىق ماسەلە سە­كىلدى.

Energyprom.kz زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، 2022 جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەگىندە ەلىمىزگە 3،4 ملن شەتەلدىك تۋريست كەلگەن. كور­سەتكىش 2021 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭى­مەن سالىستىرعاندا 3،6 ەسە جوعارى. بىراق ساراپشىلار تۋريستەردىڭ كوپتەپ كەلۋىن تۋريزم سالاسىنىڭ جاقسارۋىمەن بايلانىستىرمايدى. سەبەبى بۇعان باسقا فاكتورلار اسەر ەتكەن. بىرىنشىدەن، كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان جاعداي جاقساردى ءارى شەكتەۋلەر الىنىپ تاستالدى. ەكىنشىدەن، سوعىسقا جۇمىلدىرۋ سالدارىنان ەلگە رەسەيدەن كوپ ادام كەلدى. ايتپەسە، قازاق­ستاندا ىشكى تۋريزمنەن گورى سىرتقى تۋريزم جاقسى دامىعان. مۇنى دەرەكتەر دە راستاپ وتىر. ماسەلەن، 2022 جىلدىڭ تو­عىز ايىندا 5،6 ملن وتانداسىمىز شەت­ەلگە شىعىپ دەمالعان. كورسەتكىش 2021 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىس­تىر­عاندا 2،2 ەسە جوعارى. دەمەك جىل وتكەن سايىن شەتەلدە دەمالۋعا نيەتتى وتان­داس­تارى­مىزدىڭ ۇلەسى كوبەيىپ كەلەدى دەگەن ءسوز.

البەتتە، قانشا ادام بولسا، سونشا پىكىر بار. سوندىقتان ماسەلەگە كەشەندى تۇرعىدان كەلمەسە بولماس. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستانعا كەلگەن شەتەلدىك ءتۋريستىڭ ورتاشا شىعىنى 100-200 دوللاردى قۇرايدى. وتكەن جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا ەلىمىزگە 3،4 ملن شەتەلدىك تۋريست كەلگەن ەكەن. وسى تسيفر­لارعا قاراساق، 5 پايىزدىق جارنا قار­جىلىق تۇرعىدان اجەپتاۋىر تابىس اكەلۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبارىن ۋاقىت كورسەتەدى، ارينە. ەڭ باستىسى، تۇسكەن قارجى اشىق ءارى ماقساتتى جۇمسالسا بولعانى.