تيتىقتاتقان تۇقىم ماسەلەسى

ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلىقتاۋ راسىمىندە اۋىل­دى دامىتۋدى كوزدەيتىن جاڭا جار­لىققا قول قويعانىن مالىم­دەدى. وندا ۇكىمەتكە اۋىلدى دامى­تۋدىڭ 5 جىلعا ارنالعان ناق­تى جوسپارىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. «ۇكىمەت اۋىلدى دامىتۋعا ارنالعان بارلىق جوبانى جۇيەلى تۇردە رەتتەپ، جيناقتاۋعا ءتيىس. سودان كەيىن ماقساتتى تۇردە ءتيىم­دى جۇمىس جۇرگىزەمىز»، دەدى مەم­لەكەت باسشىسى. بۇل – حالىقتىڭ كوكەيىندەگى ماسەلە. قولعا الىناتىن جوبانىڭ ىشىندە ءبارى دە قامتىلادى دەگەن ءۇمىتىمىز زور.

جەردىڭ بايلىعىن ءتيىمدى، وركەنيەتتى جولمەن پايدالانۋ ماڭىزدى. نەسىن جاسىرايىق، كەزىن­دە ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشى­لىعى سالاسى جاقسى وركەندەدى. جىل سا­يىن مول ءونىم جيناعان، تابىسقا كەنەلگەن كەڭشارلار بولدى. ارينە، تاپقان پايداسىنان شىعىنى كوپ، ارتتا قالعان كەڭشارلاردىڭ دا بولعانى راس. 1990 جىلدارى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ تۇسىندا «ونىمدىلىگى جوعارى كەڭشارلاردى الىپ قالايىق» دەپ جاناشىرلىق بىلدىرگەن ازاماتتار كوپ بولدى. ول كەزدە جەر تەلىمدەرى جەكەگە ءبو­لىنىپ بەرىلدى. تەحنيكالار تا­لان-تاراجعا ءتۇسىپ كەتتى. ونىڭ سىر­­تىندا قانشاما بىلىكتى مامان­دار­دان ايىرىلىپ قالدىق. ەڭ وك­ى­نىش­تىسى، بىلىكتى اگرونومدار، مال دا­رى­گەرلەرى كەرەكسىز بولىپ قال­دى. حالىق سونىڭ ءبارىن باستان وتكەردى.

اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەن­دەتۋ­دى ەڭ ءبىرىنشى جەردەن باستاۋ كەرەك. ال جەرمەن شۇعىلداناتىن ما­مان – اگرونوم. بۇگىندە «اۋىس­پا­لى ەگىستىك» دەگەن ءتاسىل اتىمەن جوق، ول ساقتالمايدى. قازىر­گى ادامدار ونداي تۇسىنىكتى ۇمى­تا باستاعان. ماسەلەن، ءبىر جەر­گە ماقتانى ونداعان جىل بويى ەگە بەرەدى. جەردى توزدىرىپ جىبەردى. توپىراققا دامىل بە­رىپ، قورەكتەندىرۋ كەرەك قوي. جەر­گە ءداندى ەكپەي تۇرىپ، ونىڭ توپى­را­عىن جان-جاقتى زەرتتەپ ال­عان دۇرىس. بۇرىن كارتوگرام­ما جاسا­لاتىن ەدى. بۇل رەتتە، زەرت­تەۋ ينس­تيتۋتتارىنىڭ جۇمىس­تارى جاڭا سيپات الۋى ءتيىس. ويت­كەنى توپىراقتىڭ قۇنارىن انىق­تاۋعا جىبەرگەن سىناما دا تو­لىق­قاندى زەرتتەلمەي جاتادى. ينس­تي­تۋتتاردىڭ وسىعان جەتكىلىكتى تۇردە ءمان بەرمەي وتىرعانى قىنجىلتادى. ايتالىق، كەلەسى جىلى ول القاپقا قانداي ءونىم ەگۋگە بولاتىنىن بيىل انىقتاپ قويۋى­مىز قاجەت. توپىراق قۇرا­مىندا ازوتتىڭ، فوسفوردىڭ قۇرا­مى قانشا؟ كالي بار ما؟ تۇزى قانشا پايىز؟ مۇنداي زەرتتەۋدى ەشكىم جاساپ جاتقان جوق. دۇرىس ءونىم الامىز دەسەك، جۇمىستى اۋەلى كارتوگرامما جاساۋدان باس­تاۋ كەرەك. ماسەلەن، ول جەردە ازوت كوپ بولسا، شارۋا قوجالىعى ونى بىلمەي، تاعى دا ازوت بەرسە، وسىمدىكتى ولتىرەدى. مۇمكىن كاليى جەتپەيتىن شىعار؟

بۇرىن تۇقىم وسىرەتىن ەكپەلەر مەن تاجىريبە شارۋاشىلىعى بولدى. ال كەڭشاردا تۇقىم ءوسىرۋشى اگرونوم مامانى جۇمىس ىستەدى. ول تەك قانا تۇقىم شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. ءبىر-ەكى گەكتار جەرگە ارپا، كۇرىش، بيدايدىڭ تۇقىمىن ەگەدى. ودان سۇرىپتالىپ الىنعان تۇقىمدى كەڭشارعا بەرەدى. ءبىز كەزىندە كۇرىش ەگۋمەن اينالىستىق. ول كەزدە تۇقىمنىڭ سەرتيفيكاتى بولماسا، القاپقا ەگۋگە تىيىم سالىناتىن-دى. «قازاگروەكسپەرت» كومپانياسىنىڭ وكىلى بولىپ ىستەدىم. سوندا 350-دەن استام زەرت­تەۋ جۇمىسىن جۇرگىزدىم. ونىڭ ىشىندە كۇرىش تە، ماقتا دا، ار­پا-بيداي دا، جوڭىشقا دا بار. دي­قان­شىلاردان سۇراسام، ارپانىڭ قانداي ءتۇرىن ەگىپ جاتقانىن بىلمەيدى. «قانداي سۇرىپ، مۇنىڭ سەرتيفيكاتى بار ما؟ قايدان الدىڭىز؟» دەسەم، «ونى قايدان بىلەمىز؟ ساتىپ الدىق قوي. مەن تۇقىمىن پالەنشەدەن الدىم» دەيدى. بۇل نەگە الىپ كەلەدى؟ بىر­نەشە جىلدان كەيىن جەر مۇلدەم جا­رامسىز نە ۋلى بولىپ قالۋى ىقتيمال. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ءبىر القاپقا جوڭىشقا ەگىپ، جەردىڭ ءبارىن شوڭاينا باسىپ كەتكەن. ونى مال جەمەيدى. جەسە، قىرىلادى. سودان قۇتىلا الماي قالعان. ول جەردى بىرنەشە قايتارا جىرتىپ، ۇلكەن كۇشپەن تازارتىلعان. سونداي اپاتقا الىپ كەلۋى مۇمكىن. قازىر شارۋادان «قانشا ءونىم الاسىڭ؟» دەپ ەشكىم سۇرامايدى، تا­لاپ ەتپەيدى. ەككەنىن جيناپ السا، سول دا قۋانىش. ولشەۋسىز كەتىپ جاتقان شىعىنىن ەشكىم ەسەپتەمەيدى.

شارۋالار نە ەگەرىن بىلمەيدى. جەرى بار. ايتەۋىر ءونىم الىپ، سالىعى مەن ءتۇرلى قارىزدارىن وتەۋدى ويلايدى. ماقتا ەگەدى، ەرتەڭىنە شارۋا قارىزعا باتادى. ماقتا ەگۋ ءۇشىن بارلىق قۇجات­تارىڭ­دى زاۋىتقا تاپسى­رۋىڭ كەرەك. ءسويتىپ، تۇقىمدى دا، تىڭايت­­قىشتاردى دا قىمباتقا ساتىپ الادى. سودان كەلىپ ەككەن ءونىمىن الا المايدى دا، زاۋىتقا قارىز بولادى، اقىرىندا جەرىنەن ايى­رىلادى. شارۋالار وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولىپ وتىر. شارۋا قوجالىقتارىنا بارىپ، سەمينارلار وتكىزگەن ابزال بولار ەدى. ديقانعا ء«سىز مىنا تۇقىمدى ەكسەڭىز، وسىنداي كولەمدە ءونىم الا­سىز» دەپ دۇرىس باعىت بەرەتىن عى­لىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جوق بولىپ تۇر. مال جانە ەگىن، كوك­ونىس وسىرۋشىلەر ءۇشىن تۇقىم شارۋا­شىلىعىن عىلىمي تۇرعىدا قول­عا الاتىن جانە عالىمدار تىكە­لەي اينالىساتىن ورتالىقتار كەرەك.

توپىراقتىڭ قۇنارلىعىن انىقتاۋعا بايلانىستى ءبىر مىسال. ءبىر جىلى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ وكىلدەرى كەلىپ، كۇرىش ءوسىپ تۇرعان جەردەن جانە كەزىندە توپىراعى سورتاڭ بولعاسىن ەشتەڭە ەكپەي تاس­تاپ كەتكەن جەردەن سىناما الدى. توپىراق قۇرامىن زەرتتەي كەلىپ، كەلەسى جىلى سورتاڭ جەرگە كۇرىش ەگىپ ەدى، جىلدا كۇرىشتەن ءونىم الىپ جۇرگەن القاپقا قارا­عان­دا 5 تسەنتنەر جوعارى ءونىم ال­دى. بۇل – عىلىمي زەرتتەۋدىڭ ناتي­جەسى. سوندىقتان قانداي ءونىم الۋ ءۇشىن دە عىلىمنىڭ پايداسى مول.

جەردى توزدىرماۋدىڭ نەشە­تۇرلى ءتاسىلى بار. سول كەزدە ايتىلدى، بىراق جالعاسى بولماي قالدى. جەردى توزدىرماۋ ءۇشىن اۋىسپالى ەگىستىكتى ساقتاۋ كەرەك. ەگىلەتىن ءونىمنىڭ تۇرلەرىن عى­لىمي تۇردە اۋىستىرىپ تۇرۋ قا­جەت. بىزدە ءبىر جەرگە جىل سا­يىن ماقتا ەگە بەرەدى. ول جەر 10-15 جىل­دا توزىپ كەتەدى. قازان ايىنا دەيىن القاپتا ماقتا جاتادى، ونى جيناپ بولعانشا قاراشا كەلەدى. بۇل كەزدە جەر قاتىپ كەتەدى. ناۋرىزدا جەر جىرتىپ، ءساۋىر ايىندا تۇقىم ەگەدى. بۇل دۇرىس ەمەس، تەحنولوگياعا قارسى. نەگىزى توپىراق قاتىپ كەتپەۋى ءۇشىن جەردى جىرتۋدىڭ نەشەتۇرلى جولدارى بار. جەردى تىڭايتۋ ماقساتىندا القاپتى قازان ايىندا جىرتۋ كەرەك. سوندا توپىراق سۋعا بوگىپ جاتادى. زيانكەستەر قىرىلىپ قالادى. ءارى كۇزدە جىرتىلعان جەرگە تۇقىم سەبىلسە، ول ەكى-ءۇش ەسە ءونىم بەرەدى.

تۇقىم شارۋاشىلىعىنا تۇبەگەيلى جاڭا كوزقاراس كەرەك. ويتكەنى ءار وڭىردە توپىراق قۇرامى ءار ءتۇرلى. مىسالى، شەتەلدەن اكەلگەن جۇگەرى تۇقىمىن ءوسىرىپ جاتىر. ول جەتىسۋ وڭىرىندە جاقسى ءونىم بەرەدى، ال سورتاڭ توپىراعى بار ايماقتاردا شىقپايدى. تۇقىم شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ جاتقان ەشكىم جوق. «بۇل سالا قالاي بولىپ جاتىر؟» دەپ ءبىر ادام ىنتا بىلدىرمەيدى. ەل بويىنشا تۇقىم شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن 6-7 زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. بۇل ۇيىمدارعا جاڭاشا تالاپ قويىلۋى كەرەك. ولار ءار ءوڭىردىڭ تابيعاتىنا قاراي وسەتىن ونىمدەردى انىقتاپ، ۇسىنۋى قاجەت. بىزگە سولتۇستىكتە جاقسى ءونىم الىناتىن تۇقىم جارا­مايدى. وڭتۇستىكتىڭ ءوز جەرىندە وسىرىلگەن تۇقىم كەرەك. مىسالى، قازىر جوڭىشقانىڭ تۇركيادا شىق­قان ءونىمىن اكەلىپ ەگۋدە. ول ءبىزدىڭ تابيعاتقا كەلە مە، كەلمەي مە؟ انىق­تاعان ادام جوق.

بۇل رەتتە، بىرنەشە ۇسىنىسىم بار. تۇقىم شارۋاشىلىعىنا ۇكىمەتتىڭ بولەتىن جەڭىلدەتىلگەن نەسيەسى بار. ون جىل كولەمىنە تەحنيكا، تۇقىم جانە تىڭايتقىشتار الۋعا قارجى قاراستىرىلعان. بۇل جۇمىستى جۇيەلى جۇرگىزىپ، شارۋالارعا قولجەتىمدى ەتۋ قاجەت. ويتكەنى اركىم ءوز كۇشىمەن اۋقىم­دى ءىس تىندىرا المايدى. ارىق، اتىزدار دا توزعان، سۋ دۇرىس جۇرمەيدى. ءبىر جەرگە تۇرىپ قالعان سۋ بۇزى­لىپ، اتالعان جەرگە نەشەتۇر­لى جاندىكتەر، قۇرتتار پايدا بولىپ، كەيىن ول ەگىس القابىنا تارالادى. شىققان ءونىمدى جەپ قويادى. زيان­كەستەر سودان پايدا بولادى. تۇقىم شارۋاشىلىعىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى قاجەت. تۇقىم جاقسار­ماي، ساپالى ءونىم الىنبايدى.

تۇقىم شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندارعا سۋبسيديا ءبولىنۋى كەرەك. شارۋالار ەكى-ءۇش گەكتاردان جەر الادى. الايدا بىرەۋىندە دە زاماناۋي تەحنيكا جوق. بۇرىنعى تەحنيكالارى مۇلدەم ەسكىردى. ليزينگ بو­يىنشا الۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن قاراستىرعان ءجون. ەڭ قيىنى، ليزينگكە الۋ ءۇشىن شارۋانىڭ كەپىلدىككە قوياتىن جىلجىمايتىن مۇلكى بولۋى ءتيىس. كوپ جاعدايدا كەپىلدىككە قوياتىن مۇلكى بولمايدى. اۋىلداعى ءۇيىنىڭ قۇنى تۇككە دە جەتپەيدى. جاڭا تەحنيكا ون جىلداي جاقسى جۇمىس ىستەسە، شارۋا قارىزىنان تولىق قۇتىلادى. سوندا عانا ساپالى ءونىم الۋعا بولادى. ايتالىق، قازىر قانت قىمباتتاپ كەتتى. ونىڭ تاپشىلىعىن بولعىزباي، بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى – قانت قىزىلشاسىن ءوسىرۋدى دۇرىس جولعا قويۋ. ال ونى ءوسىرۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاجەتتى بارلىق تەح­ني­­كالاردى الىپ، زاۋىتتاردى ىسكە قوسۋ كەرەك. قانداي ءونىمدى دە ءوزى­مىز دە ءوسىرىپ، حالىق سۇرا­نى­سىن قامتاماسىز ەتكەنگە ەش­تەڭە جەت­پەيدى. سونداي-اق ماي وندى­رەتىن ءداندى-داقىلداردى دا كوپ­تەپ ءوسىرۋ قاجەت. مۇنىڭ ءبارىن مەملە­كەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرۋ قاجەت.

قۋاتبەك ايمەن،

اگرونوم، ەڭبەك ارداگەرى

تۇركىستان وبلىسى،

شاردارا اۋدانى