پارا بەرۋ پروبلەمانى شەشپەيدى

ءيا، جەمقورلىقپەن كۇرەس شارالارى جۇيەلى جالعاسىپ جاتىر دەپ ۇران­داتقانىمەن، كولەڭكەلى قىلمىسقا جول بەرۋشىلەردىڭ سانى ازايماي تۇر. سونىڭ ىشىندە، جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىمدى اتقاراتىن جانە مەملەكەتتiك فۋنكتسيالاردى ورىنداۋعا ۋاكىلەتتىك بەرىلگەن ازاماتتاردىڭ قىزمەتتىك وكiلەتتiكتەرىن تەرىس جانە زاڭسىز پايدالانۋ، كاسىپكەرلىك قىزمەتكە زاڭسىز ارالاسۋ، كەدەرگى جاساۋ، پارا الۋ، پارا بەرۋ، پاراقورلىققا دەلدال بولۋ، قىزمەتتىك جالعاندىق، جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ زاڭسىز ماتەريالدىق سىياقى بەرۋ سىندى سىبايلاس جەمقورلىق دەرەكتەرى ءالى دە ەل اۋماعىندا بەلەڭ الىپ وتىر. مەملەكەت بيۋدجەتىن ماقساتسىز پايدالانۋ، قىزمەت بابىن جەكە باس پايداسىنا جاراتۋ، جۇمىسقا قابىلداۋ بارىسىندا بەلگىلى ءبىر قاراجات مولشەرىن تالاپ ەتۋ، تەكسەرىس مەكەمەلەرىنىڭ كەلۋىنە وراي قارجى جيناۋ سەكىلدى سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرى دە قازىر قوعامدا ءجيى ۇشىراسىپ كەلەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ سىبايلاس جەمقورلىقپەن ىمىرا­سىز كۇرەسۋ مەملەكەتتىك ساياساتتاعى نەگىزگى باسىمدىقتىڭ ءبىرى ەكەنىن ءجيى ەسكە سالادى. ونىڭ پىكىرىنشە، زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتىپ، ناعىز قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، جەمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك. بۇل رەتتە، پرەزيدەنت سوڭعى جىلدارى بىرقاتار ماڭىزدى قادام جاسالعانىنا نازار اۋدار­دى. سوتتاردىڭ ساپالى قىزمەت اتقارۋى ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدانعانىن اتاپ وتكەن ءجون. كەيىنگى ءۇش جىلدا 200-گە جۋىق سۋديا جۇمىستان شىعارىلدى، يا بولماسا لاۋازىمى تومەندەتىلدى. قىلمىستىق ۇدەرىستىڭ ءۇش بۋىندى ۇلگىسى ەنگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە پروكۋرورلار بىلتىر ءۇش جارىم مىڭعا جۋىق ادامنىڭ قىلمىستىق ۇدەرىسكە نەگىزسىز تارتىلۋى­نا جول بەرگەن جوق. باسقا دا بىرقاتار ينستيتۋتسيونالدىق شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.

«جەمقورلىق ارەكەتى ءۇشىن سوتتالعان ازاماتتاردى شارتتى تۇردە مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتۋعا تىيىم سالىندى. سوت­تارعا، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنە، پارا بەرگەندەرگە جانە دەلدالدارعا قاتاڭ جازا قولدانىلاتىن بولدى. جالپىعا بىردەي سالىق دەكلاراتسياسىن تاپسىرۋدى باستادىق. وسى جانە باسقا دا شارالار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرىپ، جەمقورلىق دەڭگەيى تومەندەدى. دەگەنمەن، تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلگەن جوق. مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ازاماتتارىمىز ءالى دە كۇندەلىكتى ومىردە سىبايلاس جەمقورلىق جاعدايلارىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر»، دەگەن ەدى پرەزيدەنت بىلتىر سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە.

مەملەكەت باسشىسى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باتىل ارەكەت ەتپەي، سىبايلاس جەمقورلىقپەن ءتيىمدى كۇرەس جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. كوپ جىل بويى ولار ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەمەي تۇرىپ، پارا الۋشىلاردى قىلمىس ۇستىندە ۇستاپ كەلدى. ءارتۇرلى ادام ءبىر لاۋازىمدى اتقارىپ وتىرىپ، بىردەي ماسەلەلەردى شەشكەنى ءۇشىن كىنالى دەپ تانىلعان. جەمقورلاردى تۇراقتى تۇردە ۇستاپ، تۇرمەگە توعىتىپ وتىرعان. ال سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا قاتىستى سەبەپتەر مەن جاعدايلار ەشكىمدى قىزىقتىرا قويماعان. تەك سوڭعى جىلدارى عانا وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىلا باستاعانى بايقالادى.

بىلتىر انتيكور Call-ورتالىعىنا 27 مىڭنان استام قوڭىراۋ كەلىپ تۇسكەن، ونىڭ ىشىندە جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋ­شى­لىق فاكتىلەرى بويىنشا 233 حابارلاما تىركەلگەن. 37 حابارلاما بويىنشا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ باستالسا، 18-ءى سوتقا جولداندى. سونداي-اق سوتقا دەيىن­گى تەرگەپ-تەكسەرۋلەردىڭ بىرىڭعاي ءتىزىلىمى بويىنشا 20 ءىس توقتاتىلىپ، 25-ءى ۆەدومستۆولىق باعىنىستىلىعى بويىنشا جولدانعان.

جەمقورلاردى ۇستاۋعا قاراپايىم تۇرعىندار دا بەلسەندى اتسالىسىپ جات­قا­نىن اتاپ وتكەن ءجون. ول ءۇشىن سىياقى دا قاراستىرىلعان. ماسەلەن، جۋىر­دا جەمقورلىق تۋرالى حابارلاعان اتى­راۋ وبلىسىنىڭ تۇرعىنى 12 ميلليون تەڭگەدەن استام سىياقى الدى. ول اتى­راۋ وبلىسى اكىمىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارىن اشكەرەلەۋگە كومەكتەسكەن. سىياقى پارانىڭ جالپى سوماسىنىڭ 10% قۇرايدى.

جالپى، ەلىمىزدە بىلتىر 134 ازا­مات­قا 40،6 ميلليون تەڭگە سىياقى ۇلەس­تى­رىلگەن. ەڭ ۇلكەن سىياقى كولەمى اتى­راۋ جانە قىزىلوردا وبلىستارىن­دا بەرىلدى. سىبايلاس جەمقورلىق قىل­مىستاردى اشۋعا جاردەمدەسەتىن ازاماتتاردى كوتەرمەلەۋ قاعيدالارىنا سايكەس تولەمدەر ازاماتتار حابارلاعان ادامدارعا قاتىستى سوت ۇكىمى شىعارىل­عاننان كەيىن جۇرگىزىلەدى. سونىمەن قاتار سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىز­مەت اقپارات بەرۋشىلەردىڭ تولىق قۇ­پيا­­لىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. وسى جىل­­دىڭ 3 قاڭتارىنان باستاپ ازامات­تار­دىڭ بۇل ساناتى كۋاگەرلەردى قورعاۋ باعدار­­لاماسىنا اۋىسقانىن اتاپ وتكەن ءجون.

انىعى سول، قاي جەردە اقشا كوپ، سول جەردە پاراقورلىقتىڭ ءيسى شىعادى. ەلىمىزدە كوبىنە اۋىل شارۋاشىلىعى، كەدەن، قۇرىلىس، ءبىلىم بەرۋ، كوممۋنالدىق باعىت، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىندا سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى كوپ تىركەلەدى. ءبىر عانا اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ اينالاسىندا داۋ-داماي، ايعاي-شۋ تولاستار ەمەس. ناقتىلاساق، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سۋبسيديالارعا بايلانىستى جەمقورلىق دەرەكتەردىڭ كوپ انىقتالاتىنى جاسىرىن ەمەس. سوڭعى 5 جىلدا مەملەكەت شارۋالاردى قولداۋ ءۇشىن ەكى تريلليون تەڭگە بولگەن. وسى ۋاقىت ىشىندە اتالعان سالادا 960 قىلمىستىق ءىس تىركەلگەن. 450 ادام قىلمىستىق جاۋاپ­كەرشىلىككە تارتىلعان. بۇل سالا جىل­دار بويى جەمقورلىققا بەلشەدەن باتىپ جاتقانى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. «سونىڭ كەسىرىنەن مەملەكەت ۇلكەن زيان شەكتى، ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلدى. اتاپ ايتقاندا، جايىلىمدىق جەر­لەر­دى سۋلاندىرۋعا بولىنگەن 80 ميلليارد تەڭگەنىڭ تەڭ جارتىسى ماقساتقا ساي جۇمسالماعان. بىلتىر قۋاڭشىلىق بول­عان كەزدە شارۋالار جەمشوپ تاپپاي، مال قىرىلىپ قالدى. ءتىپتى، كەيبىر وڭىردە شا­رۋا­لارعا سۋبسيديا رەتىندە كۇن باتارەيا­سى بەرىلگەن. اشىعىن ايتقاندا، اۋىل تۇر­­عىن­­دارىنا نە قاجەت ەكەنىنە ەشكىم باس قا­­تىر­ماعان. سۋبسيديانى يگەردىك دەپ ەسەپ بەرۋ ءۇشىن سول كۇن باتارەيالارىنىڭ باعا­سى ەسەلەپ كورسەتىلگەن. مۇنىڭ ءبارى ۋاكى­­لەتتى ورگانداردىڭ جاۋاپسىزدىعىنان بول­عان. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن اكىمدەر مۇنداي بىلىققا جول بەرگەنى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى كەرەك»، دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت.

كەيىنگى كەزدە مەملەكەتتىك قىزمەت­شىلەردى تەمىر توردىڭ ار جاعىنا «سەرۋەن­دەتىپ»، جازا باسقان بۇرىنعى ارىپتەس­تەرىنىڭ ۋاقىتشا قونىس تەپكەن ورنىن كورسەتۋ ءداستۇرى پايدا بولدى. ويلانسىن، ساباق بولسىن دەگەن ماقسات قوي. سەبەبى ەندى عانا مەملەكەتتىك قىزمەتشى مار­تەبەسىن يەلەنىپ، العاشقى ساتىعا قادام باسقان جاستار جەتەرلىك.

قازىرگى ۋاقىتتا سينگاپۋرلىق سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس مو­دەلى ۇزدىكتەردىڭ قاتارىندا. سينگاپۋر تاۋەلسىزدىك العان ساتىندە 1965 جىلى سىبايلاس جەمقورلىعى ەڭ جوعارعى كورسەتكىشتى ەل بولعان: شەنەۋىكتەرگە پاراسىز ءبىر شەشىمدى قابىلداۋعا دا رۇقسات بەرىلمەيتىن. ىندەتتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ ءۇشىن زاڭدار قاتاڭ بولدى جانە سوتتىق جۇيە تاۋەلسىزدىگى جوعارىلادى. بار-جوعى بىرنەشە جىلدان سوڭ وسى سياقتى ءىس-شارالار كەشەنىنىڭ ناتيجەسىندە سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيى جەدەل تومەندەدى. قازىرگى ۋاقىتتا سينگاپۋر الەمدە سىبايلاس جەمقورلىق كورسەتكىشى ەڭ تومەن مەملەكەتتەردىڭ العاشقى وندىعىنا ەنەدى.

قازاقستان – تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداعان العاشقى مەملەكەت. سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىس­تارى سياقتى قوعامعا قاۋىپتى ءىس-ارەكەتتەر مەم­لەكەتىمىزدىڭ باسقارۋ جۇيەسىن تۇنشىق­تىرىپ، وزگە ماڭىزدى سالالاردىڭ دامۋى­نا نۇقسان كەلتىرىپ وتىرعانى راس. شىن مانىندە ادال قىزمەت اتقاراتىن مەملە­كەتتىك ورگانداردىڭ ارقاسىندا عانا ەلىمىز­دىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۇراقتى بولا­تى­نى انىق. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى اركىم ءوز وتباسىنان باس­تاۋ كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ پارا العانىنا تاڭدانامىز-اۋ. كەيدە ءوزى­مىز دە ۇساق تا بولسىن جىمىسقى ارەكەت­تەرگە جول بەرەتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. جول ەرەجەسىن بۇزىپ، جول-پاترۋلدىك قىزمەت­كەرى توقتات­سا: «اسىعىپ بارا جاتىر ەدىك» دەپ اقتالامىز. بالامىز جاقسى مەكتەپكە قابىلدانۋ ءۇشىن تانىس ديرەكتورلاردى ىزدەيمىز. اۋىلداسىڭ نەمەسە رۋلاسىڭ ۇلكەن قىزمەتكە تاعايىندالسا، ء«بىر كومەگى تيەر» دەپ بالاشا ءماز بولامىز. حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنداعى كەزەكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن ايلا تاپقىڭ كەلىپ تۇرادى. وسى سياقتى ۇساق دۇنيەلەر سىبايلاس جەم­قورلىققا اپاراتىن جول بولىپ سانالادى.

ەل ازاماتتارىنىڭ قولداۋى مەن بەلسەندىلىگى، اشىقتىعى مەن وپەراتيۆ­تىلىگى ايرىقشا ماڭىزعا يە. انىعىندا، «جەمقورلىققا قارسىمىز!» دەگەن ورتاق ۇران كوپتىڭ كوكەيىندە كولكىپ تۇرعانمەن، ىسكە كەلگەندە قوعام ىندەتىنە قارسى تۇرۋ جالقىنىڭ جۇمىسى، اردىڭ ءىسى بولىپ سانالادى. سوندىقتان قانداي دا ءبىر سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرىنە كۋا بولعان ازاماتتىڭ الەۋمەتتىك ىندەتكە كوز جۇما قاراماۋى، بەلسەندى ارەكەت ەتە ءبىلۋى – ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جاسالعان ەرەن ەرلىكپەن جانە ەلەۋلى ەڭبەكپەن پارا-پار.