CNPC مەن قازاقستان اراسىنداعى شيرەك عاسىرلىق ىنتىماقتاستىق ستراتەگيالىق ءارى ءوزارا ءتيىمدى سانالادى. ال ءوزارا تيىمدىلىك نەدە؟ قىتايدان كەلگەن كومپانيا قازاقستان ەكونوميكاسىنا قانداي پايدا اكەلدى؟ قىتاي كاسىپورىندارى قاراپايىم قازاقستاندىقتار ءۇشىن نەندەي جاقسىلىق جاسادى؟ وتانداستارىمىزدىڭ اراسىندا ەلىمىزدىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋ سالاسىندا قىتايدان كەلگەن كومپانيا بار ەكەنى جايلى ءسوز قوزعالعاندا وسىنداي ساۋالدار تۋىنداپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. ەندەشە, سول سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىسايىق.
ينۆەستيتسيالار
بۇدان 25 جىل بۇرىن CNPC «اقتوبەمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ اكتسيالارىن ساتىپ الدى. سول كەزدە ينۆەستورلار مۇندا بىرقاتار ءتۇيىندى ماسەلەگە تاپ بولدى: سالىق, كرەديت پەن جالاقى بويىنشا قارىزدار, لوگيستيكالىق ارنالاردان ايىرىلعاندىق, ەسكىرگەن جانە ابدەن توزعان جابدىقتار. مۇقيات تالداۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن قىتايلىق باسقارۋشىلار ەڭ جاڭا ۇلگىدەگى قۇرال-جابدىقتاردى ساتىپ الدى, عىلىمي زەرتتەۋلەردى كەشەندى تۇردە قولدانۋ ارقىلى كومىرسۋتەگىن ءوندىرۋ كولەمىن ارتتىردى. بۇعان كوپ ۋاقىت پەن قارجى جۇمسالدى. ناتيجەسىندە, «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» اق شىعىنمەن جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىننان ەڭ تابىستى كومپانيالاردىڭ بىرىنە اينالدى. شيرەك عاسىر ىشىندە اقتوبەلىك جوباعا قۇيىلعان ينۆەستيتسيا سوماسى 10,5 ملرد دوللاردان استى. بۇل رەتتە قازاقستان ۇكىمەتىمەن جاسالعان كەلىسىمشارت بويىنشا قىتايلىق كورپوراتسيا 4 ملرد دوللار ينۆەستيتسيا سالۋعا ءتيىس بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
بۇعان قوسا, CNPC ينۆەستيتسياسىنىڭ ەسەبىنەن قازاقستاندا جاڭا زاۋىتتار, مۇناي جانە گاز قۇبىرلارى پايدا بولدى. جاڭا كەن ورىندارى اشىلىپ, مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى جاڭعىرتىلدى. ەلىمىز كومىرسۋتەگى شيكىزاتىن تاسىمالداۋ مەن ترانزيتتەن اقشا تابا باستادى. قۇبىر جۇيەسى باتىس وڭىرلەردەن وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە قاراي مۇناي ايداۋعا, شالعاي اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىن گازبەن قامتاماسىز ەتۋگە, شيكىزاتتى ەكسپورتقا جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.
25 جىل ىشىندە CNPC قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز كەشەنىن دامىتۋعا 45 ملرد دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالىپ, 50 ملرد دوللار سالىق تولەدى.
CNPC قۇرىلتايشىسى بولىپ وتىرعان كاسىپورىنداردا 30 مىڭنان اسا ادام جۇمىس ىستەيدى, ونىڭ 98 پايىزى – قازاقستان ازاماتتارى.
بارلاۋ جانە مۇناي ءوندىرۋ
بۇل باعىتتاعى ەڭ تابىستى جوبالاردىڭ ءبىرى – «سنپس-اقتوبەمۇنايگاز» اق. ول – اقتوبە وبلىسىنىڭ يندۋستريالىق فلاگمانى. 25 جىل ىشىندە كومپانيا 150 ملن توننادان استام مۇناي مەن 90 ملرد تەكشە مەترگە جۋىق گاز ءوندىردى. تولەنگەن سالىق سوماسى 12 ملرد دوللاردان استى.
قىتايلىق ينۆەستورلار بىرقاتار ءىرى جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جوبانى قارجىلاندىردى. ولاردىڭ ىشىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ شالعاي اۋىلدارىن گازبەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جاڭا مۇناي-گاز وڭدەۋ كەشەنى مەن گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى بار. يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋدىڭ ناتيجەسىندە, قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىتتا قۇرلىقتاعى ەڭ ءىرى ءبىرىنشى مۇناي كەن ورنى – باستاپقى قورى 100 ملن توننا بولاتىن سولتۇستىك ترۋۆا انىقتالدى. كومپانيا جاڭاجول – ەمبى تەمىر جولىنىڭ 72 شاقىرىمىن سالدى. ول ۆاحتالىق جۇمىسكەرلەردى تاسىمالداۋعا عانا ەمەس, وبلىستىڭ قاجەتتىلىگىنە دە پايدالانىلىپ وتىر. كومپانيا وبەكتىلەرىندە 6 مىڭنان استام ادام جۇمىس ىستەيدى.
CNPC-ءدىڭ تاعى ءبىر بىرلەسكەن كاسىپورنى – «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» كومپانياسى ماڭعىستاۋ وڭىرىنە كەڭىنەن تانىمال. ول وڭىردە وندىرىلەتىن بۇكىل مۇنايدىڭ ۇشتەن بىرىنەن استامىن, ال رەسپۋبليكاداعىنىڭ 8 پايىزعا جۋىعىن قامتاماسىز ەتىپ, تۇراقتى تۇردە قازاقستانداعى ەڭ ءىرى سالىق تولەۋشىلەردىڭ ۇشتىگىنە كىرىپ وتىر.
قىزىلوردا وبلىسىندا CNPC «پەتروقازاقستان قۇمكول رەسورسيز» جوباسىنا قاتىسۋدا. بۇل – مۇناي ءوندىرۋشى كومپانيا, ونىڭ قىزمەتىنىڭ اياسىنا گەولوگيالىق بارلاۋ, كەن ورىندارىن يگەرۋ, مۇناي جانە گاز ءوندىرۋ, سونداي-اق مۇناي مەن مۇناي ونىمدەرىن وڭدەۋ جانە وتكىزۋ كىرەدى.
سونداي-اق CNPC «North Caspian Operating Company» كونسورتسيۋمىنىڭ قۇرامىندا قاشاعان تەڭىز كەن ورنىن يگەرۋگە قاتىسۋ ۇستىندە. بۇل رەتتە CNPC كاسىپورىندارى وندىرىلگەن مۇنايدىڭ نەگىزگى بولىگىن (شامامەن 65 پايىزىن) ىشكى نارىققا جەتكىزىپ وتىر. شىنتۋايتىندا, بۇل ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى ەمەس. سەبەبى ەكسپورتتىق باعا الدەقايدا جوعارى. مۇنى مۇناي-گاز سەكتورىنداعى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ەشقايسىسى ىستەمەيدى.
تاسىمالداۋ
كولىك ينفراقۇرىلىمى – قازاقستان مەن قىتايدىڭ مۇناي-گاز سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ اسا ماڭىزدى بولىگى. CNPC قازاقستاندىق سەرىكتەستەرىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ مۇناي مەن گازعا ىشكى قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ جانە قىتايعا شيكىزات ەكسپورتتاۋ ءۇشىن وراسان زور ماڭىزى بار قۇبىرلاردىڭ تۇتاس جەلىسىن قۇردى. ىنتىماقتاستىق ۋاقىتىندا قازاقستان-قىتاي ماگيسترالدارىنىڭ جەلىسى ارقىلى قىتايعا 165 ملن توننا مۇناي مەن 430 ملرد تەكشە مەتر گاز ەكسپورتتالدى.
بۇل باعىتتاعى ءورشىل جوبا – «قازاقستان-قىتاي مۇناي قۇبىرى» كومپانياسىن قۇرۋ بولدى. ول «كەڭقياق-قۇمكول» جانە «اتاسۋ-الاشاڭقاي» ماگيسترالدىق مۇناي قۇبىرلارىن باسقارادى. بۇل جوبا قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىنەن پاۆلودار جانە شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا, سونداي-اق قىتاي نارىعىنا شيكىزات تاسىمالداۋ جونىندەگى ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتىن شەشتى.
قازاقستان-قىتاي گاز قۇبىرى – قازاقستاننىڭ گاز سالاسىنداعى ترانزيتتىك الەۋەتىن دامىتۋعا جانە تابيعي گاز جەتكىزۋدى ارتاراپتاندىرۋعا باعىتتالعان العاشقى جوبا. ونىڭ ماقساتى – قىتاي باعىتىندا تۇرىكمەن جانە وزبەك گازىنىڭ ءترانزيتىن قامتاماسىز ەتۋ, قازاقستاندىق گازدى قىتايعا ەكسپورتتاۋ, سونداي-اق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىن گازبەن ۇزدىكسىز جابدىقتاۋ.
بەينەۋ – بوزوي – شىمكەنت گاز قۇبىرى باتىستاعى كەن ورىندارىن وڭتۇستىك وڭىرلەرمەن بايلانىستىرىپ, ولاردى وتاندىق تابيعي گازبەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. ول سالىنعانعا دەيىن ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنە كوگىلدىر وتىن وزبەكستاننان جەتكىزىلەتىن جانە باعاسى الدەقايدا جوعارى بولاتىن. بۇل – تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى اسا ءىرى قۇبىر جوباسى. ونى CNPC جانە «QazaqGaz» ۇلتتىق كومپانياسى بىرلەسىپ باسقارادى.
– مۇنداي جوبالار – «QazaqGaz» بەن CNPC اراسىنداعى ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىق جەتىستىگى تاريحىنىڭ كورىنىسى. ءبىز گاز باعاسىن بەلگىلەۋ بويىنشا جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالار بۇكىل گاز سالاسى ءۇشىن تەڭدەسسىز بولاتىنىنا, گاز سالاسىنىڭ رەنتابەلدىلىگى مەن مۇمكىنشىلىگىن ۇلعايتاتىنىنا سەنىمدىمىز جانە CNPC-ءدىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن كورىپ وتىرمىز, – دەيدى «QazaqGaz» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ باسقارما توراعاسى سانجار جاركەشوۆ.
وڭدەۋ جانە وتكىزۋ
شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى 2018 جىلى اۋقىمدى جاڭعىرتۋدان ءوتتى. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كومپانيا اكتسيونەرلەرى – CNPC مەن «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسى ەكى ميلليارد دوللارعا جۋىق ينۆەستيتسيا سالدى. سودان بەرى زاۋىت ەۋرو-4/ەۋرو-5 ستاندارتىنا ساي جوعارى ساپالى ءونىم شىعارىپ, قۋاتتىلىعى جىلىنا 6 ملن تونناعا دەيىن ۇلعايدى.
– شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى قىتايلىق سەرىكتەستەرمەن بىرلەسە ءساتتى باسقارىلىپ, قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسۋ ۇستىندە. ءبىزدىڭ كومپانيالاردى ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ, حالىقتارىمىزدىڭ اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە باعىتتالعان ۇزاقمەرزىمدى جانە جەمىستى ىنتىماقتاستىق بايلانىستىرىپ وتىر. CNPC ءوز قۇزىرەتى مەن تاجىريبەسىن قازاقستاندا بەلسەندى تۇردە ەنگىزىپ جاتقانى سۇيسىنتەدى, – دەيدى «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ باسقارما توراعاسى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ.
ايتپاقشى, وتكەن جىلى قازاقستانداعى بارلىق ءۇش مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى 16,05 ملن توننا شيكى مۇناي وڭدەدى, ونىڭ جارتىسىنان كوبىن, ناقتى ايتقاندا, 8,43 ملن تونناسىن (نەمەسە 52,5 پايىزىن) CNPC جەتكىزىپ بەردى. بەنزين, ديزەل وتىنى, اۆياكەروسين جانە سۇيىتىلعان گاز سياقتى بارلىق وندىرىلگەن ءونىم قازاقستاننىڭ ىشكى نارىعىندا ساتىلىپ جاتىر.
سونداي-اق CNPC ءىرى قالالاردا جانارماي قۇيۋ ستانسالارىنىڭ كەڭ جەلىسى بار SINOOIL كومپانياسىنىڭ – بەلگىلى ساپالى مۇناي ونىمدەرىن جەتكىزۋشىنىڭ قۇرىلتايشىسى ەكەنىن دە ايتقان ءلازىم.
الەۋمەتتىك جوبالار
استانادا CNPC كومپانيالار توبى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسى مەن بەس جۇلدىزدى «پەكين پالاس» قوناقۇيىنىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىردى. اقتوبەدەگى ايگىلى ونەر ورتالىعى باتىس ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارىنا تارتۋ ەتىلدى. الماتىدا «CNPC – قازاقستان ۇستەل تەننيسى فەدەراتسياسى» سپورت كەشەنى بار. وندا بارلىق وڭىردەن جينالعان سپورتشىلار قىتايدان كەلگەن اتاقتى جاتتىقتىرۋشىنىڭ تالىمگەرلىگىمەن جاتتىعىپ ءجۇر.
كوروناۆيرۋس پاندەمياسى كەزىندە CNPC كومپانيالار توبى قازاقستان وڭىرلەرى ءۇشىن رەانيموبيلدەر, ءدارى-دارمەك پەن مەديتسينالىق جابدىقتار ساتىپ الدى. 25 جىل ىشىندە CNPC الەۋمەتتىك جوبالارعا 410 ملن دوللاردان استام ينۆەستيتسيا سالدى.
وسىلايشا, قىتاي ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسى قازاقستاندا مۇناي-گاز ونەركاسىبىنىڭ بارلىق تىزبەگىنە قاتىسىپ وتىر. مۇنى ءوزارا ءتيىمدى, ستراتەگيالىق جانە ۇزاقمەرزىمدى سەرىكتەستىك دەپ ايتۋعا بولادى. ەكونوميكا دەڭگەيىنىڭ ارتۋى, مۇناي-گاز سالاسىنداعى وزگەرىستەر, الەۋمەتتىك سالانىڭ دامۋى, قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ نىعايۋى انىق بايقالىپ وتىر.
CNPC ۇجىمىن قازاقستانداعى قىزمەتىنىڭ 25 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاعان ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ كورپوراتسيانىڭ ەكى ەل اراسىنداعى كوپجاقتى ارەكەتتەستىكتى دامىتۋداعى ماڭىزدى ءرولىن اتاپ ءوتتى.
«CNPC ءبىزدىڭ ەلدەگى كومىرسۋتەگىن وندىرۋگە جانە وڭدەۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. مىڭداعان قىزمەتكەرى بار كومپانيا ۇجىمى بەرەكەلى ءارى كاسىبي جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە دە تولاعاي تابىسقا كەنەلىپ وتىر. ءبىز قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز ونەركاسىبىن بىرگە وركەندەتىپ, ءوزارا ىنتىماقتاستىق اياسىن كەڭەيتە تۇسەمىز دەپ سەنەمىن», دەپ جازدى مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ قۇتتىقتاۋ جەدەلحاتىندا.
ەكى ەل باسشىلارىنىڭ بيىلعى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بولعان كەزدەسۋىندە قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك حاقىندا كوپ ايتىلدى. سي ءتسزينپيننىڭ قازاقستان-قىتاي ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ ورناعانىنا 30 جىل تولعان جىلى استاناعا بارعان ساپارى الەمدىك ساياساتتاعى تاريحي ءارى ءمانى ەرەكشە وقيعا سانالىپ وتىر. قحر توراعاسى كوروناۆيرۋس پاندەمياسى باستالعاننان بەرى العاش رەت قىتايدان تىس جەرگە ساپارعا شىعىپ, ەڭ الدىمەن قازاقستانعا كەلدى. كەڭەيتىلگەن كەلىسسوز بارىسىندا مەملەكەت باسشىلارى بۇرىن جارييالانعان ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك رۋحىنداعى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا «التىن 30 جىلدىعىن» اشقان بىرلەسكەن مالىمدەمەنى قابىلدادى.
ەكى ەل اراسىندا ءوزارا ءتيىمدى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتۋدىڭ اسا ماڭىزدى بۋىنى – مۇناي-گاز سالاسى ەكەنى ءسوزسىز. قازاقستانداعى قىتاي ۇلتتىق مۇناي-گاز كورپوراتسياسى ەكى ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ, دوستىق پەن ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋ, قازاقستان مەن قىتاي باسشىلارى العا قويعان مىندەتتەردى ورىنداۋ باعىتىن جالعاستىرا بەرمەك.
قازاقستان جانە ورتالىق ازياداعى CNPC باسشىلىعى قازاقستاندىقتاردى تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن جانە كەلە جاتقان جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاپ, بارشاعا زور دەنساۋلىق, قۇت-بەرەكە جانە بەيبىتشىلىك تىلەيدى.
