بوتانيك بولۋدى ارماندايتىن بالالار

بيىل ناۋرىز ايىندا الماتى قالا­سىنداعى باس بوتانيكالىق باعىنىڭ بوتا­نيكا جانە فيتوينترودۋكتسيا ينستي­تۋتىنىڭ 90 جىلدىعىنا وراي، مەكتەپ وقۋشىلارىن عىلىمعا تارتۋ ءۇشىن «جاس عالىمدار مەكتەبى» (Young Citizen Scientist) جوباسى قولعا الىنعان بولاتىن. وسى جوبادا ءوزىن تانىتقىسى كەلگەن بالالار ءۇشىن بايقاۋ ۇيىمداستىرى­لىپ، 14-17 جاس ارالىعىنداعى 40 وقۋ­شى ىرىك­تەلىنىپ الىنعان ەدى. بۇل بالالار جازعى دەما­لىستا ءوز باعىتتارىن تاڭ­داپ، بوتا­نيكالىق باق زەرتحانالارىندا تاجىري­بەدەن ءوتىپ، كادىمگى عىلىمي قىز­مەت­كەرلەردىڭ رولىندە وزدەرىن سىناپ كورۋ­دىڭ تاماشا مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزدى.

وسى باستاماعا ۇيىتقى بولعان الما­تى­داعى اقش باس كونسۋلدىعىنىڭ باق، مادەنيەت جانە ءبىلىم ماسەلەلەرى جو­نىندەگى كەڭىسشىسى اناند كريشنا بۇل تاجى­ريبە بالالاردىڭ قالاداعى ەكو­لو­گيا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ماسە­لەلەرى تۋرالى حاباردارلىعىن ارت­تىرۋعا جول اشىپ، عىلىممەن اينالىسۋ مۇمكىندىگىن دە قامتاماسىز ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى.

ء«بىزدىڭ جوبامىز ەكولوگيالىق دۇنيە­تانىم­نىڭ، ەكولوگيالىق مادەنيەت پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەدى. وعان قوسا جوباعا قاتىسۋشىلار ارنايى بىلىمدەرى مەن داعدىلارىن ءىس جۇزىندە قولدانا الادى دەپ ۇمىتتەنەمىز»، دەيدى جوباعا تارتىلعان «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ قوعاممەن بايلانىس جونىندەگى ديرەكتورى جانار قوشپانوۆا.

ال تاماشا باستاما جايلى بالالار­دىڭ ءوزى نە دەيدى؟

جاز بويى بالالار ينستيتۋتتىڭ ءار­تۇر­لى زەرتحانالارىنىڭ عىلىمي قىز­­­مەتكەرلەرى دايىنداعان باعدارلا­مالارمەن جۇمىس ىستەپ، تۇقىم شارۋا­شى­لىعى، ميكولوگيا جانە الگولوگيا، تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق وسىمدىكتەر تاقىرىپتارىمەن اينالىستى. فيتوپاتولوگ ءمادينا يزمايلوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن فيتوپاتولوگيا مەن ەنتومولوگيا نەگىزدەرىن، قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى ەرەجەلەرىن زەرتتەدى. تابيعاتتاعى ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن وسىمدىكتەردى زيانكەستەر مەن اۋرۋلاردان قورعاۋ داعدىلارىن پىسىقتادى. بوتانيكالىق باقتاعى تاجىريبەلىك ساباق­تار بارىسىندا بالالار اۋرۋ وسىمدىكتەر مەن زيانكەستەردى انىقتاپ، ماتەريالدار جيناپ، گەرباري ماتەريالىمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەندى. جاندىكتەردىڭ جەكە كوللەكتسيالارىن جاسادى.

اتالعان جوبا اياسىندا HelloEco كوم­­پانياسى قوقىستى ءبولىپ جيناۋ مەن سانالى تۇتىنۋ تۋرالى دارىستەر سەرياسىن وتكىزىپ، Zero Waste قوعامدىق قوز­عالىسى «نولدىك قالدىقتار» تۇجى­رىمداماسىمەن تانىستىردى.

ايتقانداي، جوباعا ارنايى قوناق رەتىندە اقش-تان بالالار جازۋشىسى جانە ەكولوگ-پەداگوگ ەرين روبەرتسون كەلگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ول ءۇش كۇنىن بوتانيكالىق باقتا جاس عالىمدارمەن بىرگە وتكىزىپ، قورشاعان الەمدى باقىلاۋ مەن ادەبي داعدىلاردى بىرىكتىرەتىن ءوزى قالىپتاستىرعان ەرەكشە جازۋ ادىسىمەن تانىستىردى. ەرين روبەرتسون «جاقسى عالىم دايىنداۋ ءۇشىن ءبىز جاقسى جازۋشىلار مەن ىنتالى ادامداردى دايىنداۋىمىز كەرەك» دەگەن تۇجىرىمعا سەنەدى.

ال بالالاردىڭ «جاس عالىمدار مەك­تەبى» جوباسى تۋرالى اسەرلەرىنىڭ ءبىر پاراسى تومەندەگىدەي.

ەرسۇلتان توقتامىسوۆ،

11-سىنىپ وقۋشىسى، استانا قالاسى:

– باعدارلاماعا قاتىسۋ ءۇشىن ۇسى­نىل­عان تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە ەسسە جازۋ كەرەك بولدى. مەن «وسىمدىكتەردى اۋرۋلار مەن زيانكەستەردەن قورعاۋ» تاقىرىبىن تاڭدادىم. سەبەبى بۇل – قازىرگى الەمدەگى جاھاندىق ماسەلە.

مارك شكلوۆسكي،

11-سىنىپ وقۋشىسى، الماتى قالاسى:

– كىشكەنتاي كەزىمنەن باسقا بالا­لار­دىڭ قورقىنىشىن تۋدىراتىن ەنتومو­لو­گياعا، جاندىكتەر تۋرالى عىلىمعا اۋەس ەدىم. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جاندىكتەر باس­قا­لار ءۇشىن قىزىقتى ەمەس شىعار دەپ ويلاپ ءجۇردىم. وسى Young Citizen Scientists تۋرالى ەستىپ، بالالىق شاقتاعى ارمانىمدى ىسكە اسىرا الاتىنىمدى ءتۇسىندىم! بۇعان دەيىن نازار اۋدارماعان وسىمدىكتەردىڭ اۋرۋلارى تۋرالى كوپ نارسە ءبىلدىم، ەندى ەمەن تۋرالى تولىق ماعلۇماتتار جازىپ، سيمپتوماتولوگيا ارقىلى وعان قانداي اۋرۋ اسەر ەتكەنىن انىقتاي الامىن.

ميلانا كاليشۋك، وقۋشى:

– مەن ءتىل ۇيرەنۋدەن باسقا، بيولو­گيانى جاقسى كورەتىنمىن. بوتانيكا پا­نى­نە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى ۇستازىم وياتتى. بوس ۋاقىتىمدا وسىمدىكتەر وسى­رۋمەن اينالىسامىن، كىشىگىرىم عىلى­مي سىناقتار جۇرگىزەمىن. قازىر كەز كەلگەن وسىمدىكتىڭ قاي جەردە جانە قانداي جاعدايدا جاقسى وسەتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن شاعىن ەكوجۇيەلەر جاساپ ءجۇرمىن.

الماتى