تىعىرىقتان شىعار جول تاپپاي...

وسىنداي قايعىلى وقيعالاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قۇزىرلى مەكەمەلەر دە قاراپ وتىر­ماعانىن بىلەمىز. مىسالى، ددۇ-نىڭ 2013-2030 جىلدارعا ارنالعان پسي­حي­كالىق دەنساۋلىق ءىس-قيمىل جوس­پارى اياسىندا ددۇ-عا مۇشە مەملەكەت­تەر 2030 جىلعا قاراي ەلدەردەگى سۋيتسيد دەڭگەيىن ۇشتەن بىرگە ازايتۋ ماق­ساتىندا جاھاندىق مىندەتتى مو­يىن­دارىنا العانى ايان. الايدا جاعداي وڭعارىلدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟

وسىعان دەيىن دە قوعامدى الاڭ­داتىپ كەلگەن ماسەلەگە نەگە قايتا ورالىپ وتىرمىز؟ ويتكەنى جىل سايىن 10 قىركۇيەك كۇنى – بۇكىل الەمدە ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ كۇنى اتاپ وتىلەدى دە، قايعىلى كورسەتكىشتەرگە شولۋ جاسالادى. سەبەبى ءبىر جىلدا جەر شارىنىڭ 1 ميلليون تۇرعىنى جارىق دۇنيەمەن ءوز ەركىمەن قوشتاسادى. حالىقارالىق ۇيىمنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، وسىنداي جاعداي جالعاسا بەرسە، مۇنداي ءولىمنىڭ سانى الداعى جىلدارى ەكى ەسە ارتۋى مۇمكىن. قايعىلى جاعدايدىڭ باسىم بولىگى زورلىق-زومبىلىق سالدارىنان بولاتىنى دايەكتەلگەن.

ال ەلىمىزدە سوڭعى التى ايدا 1 834 ادام ءوز-وزىنە قول سالعان. بىلتىر، ياعني 2021 جىلى بۇل قايعىلى دەرەك

1 942 ادامدى الىپ كەتسە، بيىل سۋيتسيد وقيعاسى 5،6%-عا تومەندەگەن. وسى ارادا ويلانتاتىن جاعداي، مىنا دۇنيەدەن باز كەشىپ، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسۋعا قىز-كەلىنشەكتەرگە قاراعاندا، ەر ازاماتتار بەيىم، ءتىپتى ەكى ەسە كوپ دەۋگە بولادى. بىلتىر 386 ايەل ومىرىمەن قوشتاسسا، 1 430 ەر كىسىنىڭ، كامەلەت جاسقا تولماعان 65 ءجاسوسپىرىمنىڭ وتباسى قارا جامىلعان.

بىراق ەلىمىزدە ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءتۇرلى ءىس-شارالار ۇيىم­داستىرىلىپ جاتادى. «جاستار ورتا­لىقتارىندا، پروفيلاكتيكالىق، كون­سۋلتاتسيالىق-دياگنوستيكالىق، مە­دي­تسينالىق-الەۋمەتتىك، پسيحو­لوگيالىق جانە زاڭ اياسىندا كومەك كورسەتۋ بىرىزدەندىرىلگەن»، دەيدى ماماندار.

بيىل ءوز-وزىنە قول سالعان قايعىلى وقيعالار، ماسەلەن ءۇش بىردەي بالاسىن بالكوننان لاقتىرىپ قايتىس بولعان ايەل وقيعاسى جۇرتتى شۋلاتقان كەزدە، وسىعان ۇقساس فاكتىلەردىڭ جيىلەۋىنە جۋرناليستەردى ايىپتاعاندار دا بولدى. مۇنىڭ سوڭى وسى ءساۋىر ايىندا باق-تا ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرىنە جاۋاپتىلىقتى كۇشەيتۋ تۋرالى پىكىرتالاسقا ۇلاستى.

بۇل ءىس-شاراعا ەۋروپالىق وداقتان باستاپ، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساق­تاۋ ۇيىمى، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيستر­لىگى، سونداي-اق اقپارات جانە قوعام­دىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋى­مەن قازاقستان مەديا اليانسى دا قاتىستى.

سول كەزدە قازاقستان مەديا اليان­سى ەلورداداعى وكىلدىگىنىڭ ديرەكتورى، Atameken Business مەدياحول­دينگىنىڭ باس ديرەكتورى قانات ساحاريا: «قوعامدا ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋدا باق ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى. ءوز-وزىنە قول جۇمساۋدى ويلايتىنداردىڭ كوپشىلىگى ءوز ارەكەتىندە ەكىۇداي سەزىمدە بولادى. ولار شىن ولگىسى كەلەتىنىنە كۇمانمەن قارايدى. ءالسىز ادامدى ءوز-وزىنە قول سالۋعا يتەرمەلەيتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى باق-تا سۋيتسيد تۋرالى اقپاراتتىڭ ءجيى جاريالانۋى. ياعني سۋيتسيد وقيعالارىن كەڭىنەن تاراتۋ سۋيتسيدكە بەيىم ادامدارعا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن»، دەگەن ەدى.

وسى جيىندا جۋرناليستەر مەن باس رەداكتورلارعا ارنالعان دەكلاراتسيا جوباسى ۇسىنىلىپ، وندا كاسىبي قاۋىمداستىقتى باق-تا سۋيتسيد تۋرا­لى اقپاراتتاردى ەگجەي-تەگجەي جا­ريا­­لاماۋعا شاقىردى. ياعني ماتەريال­دا وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدىڭ ورنى، ءادىسى، سەبەپتەرى سياقتى مالىمەتتەردى اشپاۋ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداماۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. سەبەبى سۋيتسيدكە بەيىم ادامدار مۇنى ومىرمەن وڭاي قوشتاسۋدىڭ «نۇسقاۋلىعى» رەتىندە قابىلدايتىن كورىنەدى. پسيحولوگيادا بۇل «ۆەرتەر ەففەكتىسى» دەپ اتالادى.

دەگەنمەن سۋيتسيد تۋرالى ءسوز قوز­عاعان كەزدە وتباسىنداعى وزبىر­لىق پەن اسكەردەگى، مەكتەپتەگى، ينتەرنات­تارداعى الىمجەتتىك، الەۋمەتتىك ادىلەت­سىزدىك ماسەلەسىنەن اتتاپ وتۋگە بول­مايدى. ولگىڭ كەلمەسە دە ولۋگە يتەر­مەلەيتىن جايتتارمەن ناقتى جۇمىس ىستەمەي، ءوزىن اجالعا قيا بەرەتىندەر قاي كەزدە دە تابىلادى.

ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دە سوڭعى ون جىلدا وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قاتىستى قىلمىستىق ءىستىڭ كۇرت كوبەيگەنىن مالىمدەدى. اسىرە­سە جا­ھان­دىق ىندەتكە بايلانىستى جاريا­لان­عان توتەنشە جاعداي كەزىندە تۇرمىستىق جانجالدار 41،7 پايىزعا ءوستى. ونىڭ ىشىندە وتباسىلىق جانجالدان باس­تاپ، ايەلدەردىڭ كۇيەۋىنىڭ تاراپىنان قىسىم كورۋى، ءتىپتى بالا-شاعاسىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەن جاعدايلار بىرنەشە رەت قايتالانعانىن كىم جوققا شىعارادى؟

ساراپشىلار ءوز-وزىنە قول جۇم­ساعان­­­داردىڭ دەنى «ولىمگە يتەرمەلەگەن، ياعني سەبەپشى بولعان مىنالار» دەگەندەي قولحات قالدىرىپ كەتەتىنىن العا تارتادى. ولاردىڭ 44 پايىزى اجالىنا مىنا ادام كىنالى دەپ قولحاتتارىندا اتاپ كورسەتەدى ەكەن. بۇل كورسەتكىش بىلاي جىكتەلەدى: «بارلىعى» دەيتىندەر – 20%، «جاقىن ادامىم» – 12%، «باستىق» – 8%، «ەشكىم ەمەس» دەيتىندەر – 4%.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا ورالساق، رەسپۋبليكالىق پسيحيكالىق دەنساۋلىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى «كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ» جوباسى اياسىندا مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ازىرلەنگەن وقىتۋ باعدارلاماسىن جەتىلدىرىپ جاتقان جايى بار.

بۇل باعدارلاما يۋنيسەف-ءتىڭ «قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جانە دەنساۋ­لىق ساقتاۋ جۇيەلەرىنە جاسوسپى­رىمدەر اراسىندا پسيحيكالىق دەنساۋلىقتى نىعايتۋ جانە ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ اسپەكتىلەرىن ەنگىزۋ» جاريالانىمىنا بەيىمدەلە وتىرىپ، قازاقستاندا جاسوسپىرىمدەر اراسىندا پسيحيكالىق دەنساۋلىقتى نىعايتۋدى، ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋدى كوزدەيدى. سونىمەن بىرگە جاسوسپىرىمدەر مەن ولاردىڭ زامانداس­تارى، قامقورشىلارى، مۇعالىمدەرى، مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى مەن باسقا ادامدار تاراپىنان سۋيتسيدكە، پسيحي­كالىق دەرتتەرگە، وسى سالاداعى مەدي­تسينالىق قىزمەتتەرگە بايلانىستى ستيگ­ماتيزاتسياعا قارسى شارالاردى كۇشەيتۋ قاراستىرىلعان.

بۇعان قوسا 15-17 جاستاعى كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ باعدارلاماسى بارلىق وڭىر­­دە قولعا الىنىپ وتىر. قازىر اتال­عان باعدارلاما اقمولا، اتىراۋ، قىزىل­وردا، سولتۇستىك قازاقستان وبلىس­تارى مەن استانا قالاسىندا ادىسنامالىق تۇرعىدا ىسكە قوسىلعان. سەگىز اي بويى وسى باعدارلامانىڭ اياسىندا 471 دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى­نىڭ مامانى ارنايى ءبىلىم العان. وڭىرلىك جاتت­ىقتىرۋشىلىق مىندەتتى اتقارۋ ءۇشىن پسيحياترلار مەن جالپى تاجىريبەلىك دارىگەرلەر اراسىنان 50 ادام ىرىكتەۋدەن وتكەن.

بۇل قادامدار – سۋيتسيد كورسەتكىشىن ازايتۋعا قانشالىقتى سەپتەسەتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى.

«ددۇ-نىڭ قولداۋىمەن ەلىمىزدەگى مەديتسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەك كورسەتۋ ۇيىمدارى دارىگەرلەرىنىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىق سالاسىنداعى ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ جونىندەگى باعدارلاما (MhGAP) ەنگىزىلىپ جاتىر. جوبا پسيحيكالىق اۋرۋلاردى، جۇيكە سىرقاتى ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا جەتەلەيتىن پاتسيەنتتەرگە كومەك كورسەتۋ ماسەلەلەرىن قامتيدى. بۇل جوبا دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە پسيحولوگيالىق-پسيحياتريالىق كومەك سالاسىندا ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، دەيدى رەسپۋبليكالىق پسيحيكالىق دەنساۋلىق عىلىمي پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ  باس ديرەكتورى قۋانىش التىنبەكوۆ.

وسى ورتالىق ەمحانالارداعى پسيحو­لوگيالىق ماماندىعى جوق وتباسى­لىق دارىگەرلەر مەن بۇرىنعى ۋچاسكەلىك دارىگەرلەرگە ارنايى ءدارىس بەرىپ وتىر. مامىر ايىندا الماتىدا ۇلتتىق جاتتىقتىرۋشىلاردى دايىنداۋ ءۇشىن وتكىزىلگەن ترەنينگكە 20 ادام قاتىسقان.

قالاي دەسەك تە، ومىردەن ءتۇڭىلىپ، تىعى­رىقتان شىعۋدىڭ امالىن ىزدە­گەن جانعا دەمەۋ بولىپ، تاعدىرىن وزگەرتۋ­دىڭ باسقا (اۋتودەسترۋكتيۆتى ەمەس) جولىن تاڭداۋعا كومەكتەسۋ پسيحو­­لوگ ماماننىڭ عانا ەمەس، ونىڭ اينالا­سىندا­عى جاقىندارىنىڭ دا قولىنان كەلە­تىن ءىس. كەيبىر جاعدايلاردا تاجىري­بەلى مامان اڭگىمەلەسۋ ارقىلى سۋيتسيد­كە بەيىم جانعا قيىندىقتى جەڭۋگە جىگەر بەرىپ، وڭ شەشىم تابۋعا كومەكتەسەدى.

رەسپۋبليكالىق پسيحيكالىق عىلى­مي-پراكتيكالىق ورتالىقتىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى رينات مۇزافاروۆ پسيحولوگ، پسيحوتەراپەۆت، پسيحياتر­لاردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە كەڭەس بەرە وتىرىپ: «قازىرگى تاڭدا پسي­حي­كالىق، مى­نەز-قۇلقىنداعى وز­گەرىس­تەرگە الاڭ­داعان، كۇيزەلىس دىڭ­كە­لەتكەن ادامدار پسيحياترعا جۇگىنسە، ديناميكالىق باقىلاۋ توبىنا تىر­كەيدى دەپ الاڭداۋعا ەشقانداي نەگىز جوق. سوزىلمالى كەسەلدەرى انىق­تال­عان، پسيحيكالىق اۋرۋلار بويىنشا مۇگەدەكتىگى راستالعان ادامدار عانا ەسەپتە (ديسپانسەرلىك ەسەپكە قويۋ) تۇرادى. سوندىقتان ءسىزدىڭ تۋىستارىڭىز نەمەسە جاقىندارىڭىز پسيحو­لوگيالىق كومەككە مۇقتاج بولسا، ماماندارعا حابارلاسىڭىز، ولار سىزگە ارقاشان كومەكتەسەدى»، دەيدى.

قوعامدىق ۇيىمدار سۋيتسيد جاعداي­لارىنىڭ الدىن الا وتىرىپ، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا ءبىر رەت ارەكەت ەتكەن ادامدارعا بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى بار ەكەنىن كوپشىلىككە جاريا ەتۋ، قيىن كەزدە قولۇشىن بەرە الاتىن ادامداردىڭ بار ەكەنىن حاباردار ەتۋ جولىندا جۇمىس ىستەيدى.

ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ – تىعىرىقتان شىعار جول ەمەس، ونىڭ سۇراۋى دا شاري­عاتتا وتە قاتال ەكەنىن ەستى ادام بىلگەنىمەن، كوپ ادامنىڭ ىشىندە جال­عىزدىقتان جانى شىرقىراپ، اينالاسى­نان تۇسىنبەستىك پەن جاناشىرلىق تابا الماي، كۇيزەلە كەلە اقىلىنان اداس­قانداردى اراشالاۋ – بارشانىڭ ءىسى.

الماتى