انگە اينالعان «ءجاميلا»

ماسەلەن، «قىرعىز تسيكلىنا» كىرەتىن باس اياعى بەس ءان – «دانياردىڭ ءانى»، ء«جامي­لانىڭ ءانى»، «اسەل»، «اسىلىم»، ء«بيبىجان» تۋىندىلارىنىڭ ومىرگە كەلۋ تاريحى اتا­ۋىندا ايتىپ تۇرعانداي، قىرعىزدىڭ قارىم­دى قالامگەرى شىڭعىس ايتماتوۆ شىعار­ماشىلىعىمەن ەتەنە بايلانىستىڭ ناتي­جەسىندە تۋعان.

«دانياردىڭ ءانىنىڭ» جازىلۋىنا قار­عىز قالامگەرى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ قازاق­ستانعا كەزەكتى كەلۋ ساپارى اسەر ەتەدى. ايت­ماتوۆتىڭ بۇل ساپارى جاس كومپوزيتور يليا جاقانوۆتى ەرەكشە تولقىتتى. سايكەستىك پە، سازگەر ءدال سول كەزدە جازۋشىنىڭ قا­زاق-قىرعىز وقىرماندارىنا اسا تانىمال ء«جاميلا» پوۆەسىن قايتا وقىپ جۇرگەن ەدى. سول اسەردىڭ قۋاتىنان شىعا الماي شاي ۇستىندە تاعى دا جۇرەك قىلىن شەرتەر ايگىلى پوۆەستى قايتا پاراقتادى. ءار جەرىنە ويلانا كوز سالدى. كوزىنە كوڭىل سىرىمەن ۇندەسكەن مىنا ءبىر جولدار وتتاي باسىلدى:

«…ول كۇنى ءبىز ادەتتەگىدەي ستانسادان شىعىپ، اۋىلعا قايتىپ بارا جاتىر ەدىك. اسپاندا جۇلدىزدار كورىنىپ، ءتۇن كىرىپ قالعان كەز. اينالا جىم-جىرت، تىنىش، تەك قانا دانياردىڭ داۋسى وزەن ۇستىندە قالىقتاپ، الىسقا كەتىپ جاتتى. ءجاميلا ەكەۋمىز ونىڭ سوڭىنان كەلە جاتتىق. بۇل جولى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دانياردىڭ ءانى نازىك سەزىم مەن جالعىزدىقتىڭ وكىنىشىنە تولى، ادامنىڭ جۇرەگىن مۇڭعا تولتىردى».

سازگەر شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن قالامگەر تولىمبەك ءابدرايىم ۇلىنىڭ ەسسەسىندە ءدال سول تولقىنىستى ءسات بىلايشا سۋرەتتەلىپتى:

«مىنە، دانيار ءان سالىپ كەلەدى… يليا­نىڭ جۇرەك قىلى دا ءدىرىل قاقتى. جو-جوق، پوۆەستەگى سەيىتتىڭ ءدال ءوزى بولىپ مولدىرەدى. ول جۇلدىزى سامساعان، سۇتتەي جارىق، اي قالقىعان ماقپال ءتۇندى كورىپ وتىردى. ول ءوز اۋىلىنىڭ سالقىن جايلاۋى جوندى… سارىوبانىڭ سالقىن سامالدى سازىن… نۇرجانساي… بايكەل سازدان اربامەن اسىق تاسىپ تولەۋبالانىڭ ەتەگىندەگى قويماعا كەلە جاتقان قاليقا مەن نۇعىماندى كورىپ وتىردى. قاليقا مىنا ءجاميلا ەمەس پە؟ نۇعىمان دانيار ەمەس پە؟ قانداي ۇقساس! بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر ادام عوي…بىر ادام! و، شىركىن، تىپ-تىنىش بول ۇيىپ قالعان دۇنيە... كۇللى تىرشىلىك دەمىن ىشىنەن الىپ، جاميلامەن دانيارعا سۇقتانا قاراپ… دانياردىڭ ءانىن تىڭداپ ماۋجىراپ قانا تۇر.

يليا دا ءبىر كەڭ تىنىستان اندەتە بەردى.

اي جارىق، تىپ-تىنىش اتىراپ،

جۇرەكتەر تاعى دا قاۋىشتى.

جانارىڭ جۇلدىزداي جارقىراپ،

تولقىتتى، سابىردى تاۋىستى، –

دەگەن شۋماق ورالىپ، ىلەسە جونەلدى. سونان سوڭ ىلە-شالا قايىرماسى دا:

بار ءانىم سەن، ءجاميلا… – دەپ، بىردە قىرعىزدىڭ الاتاۋىنداي اسقاقتاپ، بىردە قازاقتىڭ كەڭ ساحارالى سارىارقاسىنداي قۇلاشتاپ، تىم الىسقا جايىلىپ كەتتى. وسى­لايشا، اۋەلدە اۋەن كەلدى. كومپوزيتوردىڭ كوزدەرى پوۆەستەگى جولداردى ءبىر كورىپ، ءبىر كورمەي وتىر. كوز الدىندا تەك دانيار مەن ءجاميلا…» دەپ ءبىر اسەرلەنسە، ەندى بىردە
«…ارادا ەكى جىل ءوتتى. 1965 جىلدىڭ جاز ايى. يليا جاقانوۆ ء«جاميلا» پوۆەسىن ءار كەز وقىپ، وقىعان سايىن ويلانىپ، تولعاناتىن… بۇل جولى دا وسىلاي شىقتى…

«…كۇز ءوستىپ كوپ تۇرعان جوق. كوپ كەشىك­پەي قارا جەل تۇرىپ اسپاننىڭ رەڭى بۇزىلىپ، قار ارالاس جاۋىن باستالدى. اپتا بويى كوز اش­تىرماعان جاۋىن، ءبىر كۇن باسەڭدەپ توقتا­عاندا، مەن كۇركىرەۋدىڭ جاعاسىنا باردىم.

جيەكتەگى قۋرايلاردىڭ اراسىندا سۋرەت سالىپ وتىر ەدىم. ءبىر ۋاقىتتا باسىمدى جو­عارى كوتەرىپ، ارعى جاعاعا سۋ كەشىپ وتكەن ەكى كىسىنى وقىس كورىپ قالدىم. ولاردىڭ دانيار مەن ءجاميلا ەكەنىن بىردەن تانىدىم…

دانيار مەن ءجاميلا ارتىنا قاراماي تەمىر جول رازەزىنە قاراي جىلدام باسىپ بارادى. ولاردىڭ قارالارى بارعان سايىن الىستاپ، ءبىرازدان كەيىن ءشيدىڭ اراسىنان كورىنبەي قالدى.

مەن، مىنە، وسى كەزدە عانا ەسىمە كەلدىم.

– ءجاميلا-ا-ا! – دەپ بار كۇشىممەن ايقاي­لادىم.

تومسارعان دالانىڭ ۇستىنەن «ا-ا» دەگەن جالعىز جاڭعىرىق كوپكە دەيىن سوزىلىپ، ولەۋسىرەپ بارىپ باسىلدى…».

وسى جولدار قايتالاپ وقىعان سايىن تولقى­تاتىن كومپوزيتوردى. ال بۇل جولعى اسەر كەرەمەت… سودان با، اياق استىنان مۇڭعا، ساعىنىشقا تولى اۋەن كەلدى…

قيادا وسكەن ءبىر شىنار،

گۇلدەمەسە قايتەر ەدىڭ!

سۇيىنگەن جان مىڭ سىنار،

ۇندەمەسەڭ قايتەر ەدىڭ!

سەن سىنادىڭ،

مەن شىدادىم.

قۇدىرەتىم، ىنتىزارىم.

 دانيارىم، جان جارىم! –

دەپ تەبىرەنە باياندايدى جازۋشى.

مىنە، ايتماتوۆتىڭ اتاقتى ء«جاميلا» پوۆەسىنىڭ كەيىپكەرلەرى دانيار مەن جاميلاعا ارناپ شىعارعان اۋەزدى اندەرىنىڭ تۋىنا تۇرتكى بولعان شىعارما ءون بويىنداعى وسىنداي ءبىر ىشكى يىرىمدەر ەدى.