كۇمبىرلە كۇن استىندا، دومبىرا-رۋح

قانشاما قالا قيراپ، جەرمەن جەكسەن بولدى. ازۋىن ايعا بىلەگەن نەبىر الپاۋىت ەلدەردىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، تاريح بەتىنەن جوققا اينالدى. تەڭىزدەر تارتىلدى، بۇلاقتار سارقىلدى. ارنادان سۋ، جاعالاۋدان نۋ الىستادى. دومبىرا قازاقپەن جاساپ كەلەدى بىراق. قازاق دومبىراسىنىڭ ارقاسىندا جاساپ كەلە جاتىر مۇمكىن... ويتپەسە دومبىرا مەن وندا تارتىلاتىن كۇي يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارىنىڭ تىزىمىنە ەنەر مە ەدى؟ ويتپەسە ءتامام قازاق ەلىندە ۇلتتىق دومبىرا كۇنى بەلگىلەنىپ، الاش بالاسى ءبىر كۇنىن دومبىراعا ارنار ما ەدى دەگەن ويعا قالدىرادى.

دەمەك دومبىرانىڭ ورنى – قاشاندا ءتور. قازاق دالاسىندا عانا ەمەس، قۇرلىقتىڭ قاي قيىرىنا شىقسا دا توردەن ويىپ ورىن الاتىن رۋح پەن سانا دەسەك، حالقىمىزدىڭ رۋحى مەن سانا-سەزىمىن جەتكىزەتىن دومبىرا دا سويتەدى، بىردەن تورگە وزادى. «ورگە قاراي ورعىسا، ءور نە قىلماق اساۋعا؟ جەل نە قىلماق اساۋعا، جەلگە قاراي ورعىسا؟» (ساكەن) دەگەندەي، ۋاقىتتىڭ كولەڭكەسىندەي زامانالار قاقتىعىسى مەن بۇلعاعى بوگەت بولا الماق ەمەس دومبىراعا.

تاس عاسىرىندا تاستان ويىپ ورىن العان بۇل اسپاپ. اتام قازاقتىڭ دالاسىن­دا. كەي زەرتتەۋشىلەر دومبىرا قازاقتان بۇرىن بولعان دەيدى. ءيا، قازاق اتاۋى تۋماي تۇرعاندا بۇل اسپاپتىڭ دا اتاۋى باسقا بولۋى بەك مۇمكىن عوي. ءفارا­­بيدىڭ توعىز ىشەكتى دومبىراسى، شىڭ­عىس حاننىڭ الدىنا بارعان، كەيىن­گە دەيىن جارقىن شاكارىم ۇستاعان ءۇش ىشەكتى دومبىرا... بىراق قازاق اتاۋى بول­ماي تۇرعاندا بۇل جەردى مەكەندەگەن رۋ، تايپا، ۇلىس وكىلدەرى وسى ەلدىڭ اتا-بابالارى ەكەنىن انتروپولوگيا عىلى­مى دالەلدەيدى. اتاقتى انتروپولوگ ورا­زاق سماعۇلعا اكادەميك قانىش ساتباەۆ سۇراق قويىپ­تى بىردە. «وسى قازاق دالاسىندا ەرتە داۋىرلەردە مەكەندەگەن تايپالار ءبىزدىڭ بابالارىمىز با، جوق پا، سونى انىقتاپ بىلۋگە بولا ما؟ سەبەبى بۇل ۇلى دالادا ەرتە داۋىرلەردە وركەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرى دامىعان» دەسە كەرەك. ساتباەۆ ول كەزدە عىلىم اكادەمياسىن باسقارىپ تۇرىپتى. جاپ-جاس ورازاق اعا ونى دالەل­­دەپ شىعۋعا كوپ قاراجات كەرەگىن ايتا­­دى. قانەكەڭ «تابامىن» دەپ، جاس انترو­پولوگ ىسكە كىرىسىپ كەتىپ، دالەلدەپ شىققان. وسى سالاعا بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن ورازاق سماعۇل ۇلى قازاقتىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحىنداعى سۇيەككە بىت­كەن تەك تۋىستىعىن ءتۇزىپ شىققانىن ماق­­تانىشپەن ەسكە الادى. ال تاستاعى بەل­گى­لەر دومبىرانىڭ تاريحى ءبىزدىڭ ۇلت­پەن ودان دا ارىرەكتە بىتەقايناسقانىن جەتكىزەدى.

جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ «دومبىرا­نىڭ قوڭىر ءۇنى» كىتابىندا «مايتوبە» جايلاۋىنان (الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى) تاسقا قاشالعان كونە دومبىرا سۋرەتىنىڭ تابىلعانىن جازادى. ونى 1986 جىلى بەلگىلى ەتنوگراف جاعدا بابالىق ۇلى تاۋىپتى. سۋرەتتە ءارتۇرلى قيمىلدا بيلەپ تۇرعان بەس ادامنىڭ بەينەسىنەن بەرىرەكتە، الدىڭعى جاقتا اسپاپ سالىنعان. ەكى قۇلاعى بار، ياعني ەكى ىشەكتى، ۇزىن موينى، بەتقاقپاقپەن جابىلعان شاناعىنا دەيىن ۇقساس. باسىنا ۇكى تاعىلعان. ال دومبىراعا ۇكى تاعۋ
ادەتى بىزدە باياعىدان بارى بارشاعا ءمالىم.

بەلگىلى ارحەولوگ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى كەمەل اقىشەۆ باستاعان ءبىر توپ عالىم تاسقا قاشالعان وسى سۋرەتتى زەرتتەپ، بۇل سۋرەت كەم دەگەندە نەوليت (ب.د.د. 4000 جىل) داۋىرىندە بەينەلەنگەن دەپ تاپقان ەكەن. ءبىزدىڭ داۋىردەگى 2 مىڭ جىلدى قوسسا، 6 مىڭ جىلعا ءبىر-اق سوعادى تاريح كەرۋەنى. مۇنشا ۋاقىت بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان دومبىرانى قازاق تورىنە ءىلىپ، توبەسىنە شىعارماعاندا شە؟ دومبىرا قازاقتىڭ جانى مەن قانى، ءانى مەن ارى، كۇيى مەن ميى، سازى مەن ءسوزى عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ءوزى ەكەنىن قادىر مىرزا ءالي باياعىدا ايتقان. «ناعىز قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا» دەگەندى بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.

اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆ ءبىر سۇحباتىندا «مەن اۋەلى كۇي تىڭداپ، اسەرلەنىپ الماي كۇردەلى ەسەپتەردى شە­شۋ­گە وتىرمايمىن. شەشۋى قيىن ەسەپتى شىعاراردىڭ الدىندا مىندەتتى تۇردە مۋزىكا، كوبىنە قۇرمانعازى، تات­تىمبەت كۇيلەرىن تىڭداپ الامىن» دەگەنى كىمدى بولسىن بەيجاي قالدىرماسا كەرەك. گەرمانيادا ءجۇرىپ شىڭعىس ايت­­ماتوۆقا جولىعىپ قالادى وسى اسە­­كەڭ. ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى نە ىس­تەپ جۇرگەنىن سۇراسا، اسقار اعا ءبىر ۋنيۆەر­سي­تەتكە ءدارىس وقۋعا كەلگەنىن ايتادى. «نەمىستەردەن ۇيرەنگەن قازاقتى ەستۋشى ەدىم، نەمىستەرگە ۇيرەتكەن قازاق­تى تۇڭعىش كوردىم» دەگىزگەن اسقار جۇما­دىلداەۆتىڭ شابىتىن دومبىرا وياتقانى تەگىن ەمەس. جوعارىدا دومبىرا قازاقتىڭ كۇيى مەن ميى دەگەنىمىزدىڭ سىرى سوندا.

تاس داۋىرىنەن بەرى قازاق دالاسىندا جاساپ كەلە جاتقان دومبىرا قولا، تەمىر، تەحنيكا، مۇناي داۋىرلەرىن كوكتەي ءوتىپ، قازاقتىڭ كيەسى مەن قاسيەتى رەتىندە اقپاراتتىق-تەحنولوگيا عاسىرىن دا باعىندىرعانىن كوز كورىپ، كوڭىل قۋانادى. ديماشتىڭ قولىندا سوناۋ امەريكانىڭ تورىنە شىقتى. ونى ايتاسىز، ءتاي-ءتاي باسقان ءبىر-ءبىر جارىم جاسار بالا «بالاپان» ارناسىنىڭ «قوڭىر قاز» باعدارلاماسىنان كۇمبىرلەپ كۇي ەستىلگەندە، ءوتىپ بارا جاتىپ وتىرا قال­عانىن كورىپ تاڭعالعانىم بار. ەكران­دا جۇگىرگەن تولاسسىز اقپارات اراسى­نان ءسابي سانا-سەزىمىن جۇرەلەتىپ قوي­عان ۇلتتىق كود دەگەنگە بۇدان ارتىق مىسالدىڭ كەرەگى جوق شىعار. قانىنا تارتىپ تۇر دەمەۋشى مە ەدى مۇندايدا؟!

قازاق دومبىرامەن قاتار نايزاعا دا ۇكى تاققان حالىق ەمەس پە؟ «ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ نايزاعا ۇكى تاققان ەلدە» (قازىبەك بي) ۇكى بەيبىتشىلىكتىڭ سيمۆولى ىسپەتتى كورىنەدى. جاۋگەرشىلىك زاماندا سول نايزانى كوتەرىپ، سىلتەتەتىن – دومبىرانىڭ شاناعىنان توگىلگەن رۋح دەپ تۇسىنەمىز. تاعىلعان ەكى ۇكىنىڭ اراسىندا قايتكەندە ءبىر بايلانىس بولسا، ءبىز وسى قيسىنعا قۇلار ەدىك. ويتكەنى قازاقتىڭ كوزى ەكى جاعدايدا اقيىپ، ءوزى يە بەرمەي كەتەدى. ءبىرى – قىمىز ءىشىپ، دومبىرادان كۇي ەستىگەندە، ەكىنشىسى – قىمىز ءىشىپ، اتقا مىنگەندە رۋحتانىپ شىعا كەلەدى. دەمەك دومبىرا دا قازاقتىڭ ەلى مەن جەرىن قورعاۋعا جەتەلەيتىن رۋحتىڭ قاينار كوزى. «كوزى بار كوكىرەگىنىڭ، كوڭىلى وياۋ، ونى دا ەپتى تۋعان كىسى اتادى» (اباي) دەمەكشى، مەرگەن بولۋعا، نايزا ۇستاۋعا دا وياۋ كوڭىل كەرەك. سول كوكىرەكتىڭ كوڭىل كوزىن دومبىرادان توگىلگەن كۇيدەن باسقا نە وياتادى؟ بۇل تۋرالى ءبىز قۇرعاق سويلەمەي، ەرلان تولەۋتايدىڭ مىنا ءسوزىن مىسالعا تارتار ەدىك.

«قازاق پەن باشقۇردى قاتار جاۋلاعان ەكاتەرينا دەگەن قاتىن پاتشا وتكەن ورىس تاريحىندا. بىردە وسى قاتىن پاتشانىڭ سارايىنا ەلشىلىك ساپارمەن بە، الدە باسقامەن بە – باشقۇرتتىڭ يگى جاقسىلارى كەلىپتى. ەكاتەرينا ولاردى ءسان-سالتاناتپەن قابىلداسا كەرەك. كوڭىلدى جيىندا باشقۇرتتىڭ ءبىر ونەرپازى كۇڭىرەنتىپ دومبىرا تارتىپتى. پاتشا سارايىن دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى كەرنەپ، كۇمبىر داۋىس التىن سارايعا سىيماي كەتكەندە قاتىن پاتشانىڭ ۇرەيى ۇشىپ كەتىپتى. كەيىن اقجەلكە ۋازىرلەرىن جيىپ الىپ ايتقان ەكەن دەسەدى: «مىناداي مۋزىكالىق اسپابى بار، مىنانداي رۋحتى كۇيى بار حالىقتى باعىندىرىپ ۇستاپ تۇرا المايمىز، سوندىقتان الدىمەن بۇل حالىقتى دومبىراسىنان ايىرۋ كەرەك»، دەپ پارمەن بەرىپتى.

ول زاماندا اق پاتشانىڭ پارمەنى ەكى ەتىلمەيدى، باشقۇرتقا قالىڭ اسكەر شى­عا­رىلىپ، الگى اسكەر ءبىر جازدىڭ ىشىندە باشقۇرتتىڭ كۇللى دومبىراسىن تۇك قالدىرماي جيناپ الىپ، تاۋ-تاۋ عىلىپ ءۇيىپ، وت قويىپ ورتەپ جىبەرىپتى جانە وسى شارالاردان كەيىن ەندى قايتىپ باشقۇرت حالقىنا دومبىرا ۇستاۋعا تى­يىم سالىنىپتى. دومبىراسىنان ايى­رىلعان باشقۇرت حالقى تەز جۋاسىپ­تى، سىبىزعىعا سۇيەنىپ قالعان باشقۇرت­تاردىڭ وسى زامانعا دەيىن تەك سىزىل­تىپ قانا مۇڭلى كۇيلەر تارتاتىنى سودان دەيدى اڭىزدار. ال قازاق ەشقا­شان دومبىراسىن ايىرىلعان جوق. ايىرىل­مايدى دا. قازاقتىڭ قولىنداعى دومبىرا – يادرولىق وقتۇمسىق سەكىلدى سۇم­دىق جويقىن كۇشكە يە قۋاتتى قارۋ، سون­دىق­تان قازاققا جاۋ نيەتتىلەردىڭ بارلىعى اۋەلى دومبىرانىڭ تۇبىنە جەتۋگە تى­رىسادى. دومبىرانىڭ تۇبىنە جەتسە – قازاقتىڭ دا تۇبىنە وڭاي جەتەتىنىن بىلەدى».

ەرتەڭ، شىلدەنىڭ العاشقى جەكسەن­بىسىندە قازاق دالاسىن دومبىرا شانا­عىنان توگىلگەن رۋح كەرنەيدى. سوناۋ عاسىرلار تۇبىنەن بىزگە جەتكەن ۇلى سارىندار ويانادى، ءبىزدىڭ سانانى تۇرتپەك­تەيدى، رۋحتى وياتادى، ءسويتىپ بولاشاققا جول سالادى. ماڭگىلىك سارىن!

كۇمبىرلە كۇن استىندا، دومبىرا-رۋح!