حالىق قولداۋى – باتىل وزگەرىستەرگە سەنىمدى نەگىز

ەڭ باستى وزگەرىس - باياعى زامانداعى دالا دەموكراتياسىنىڭ ناتيجەسىندە بىرلىگى بەكەم بولىپ، الەمدەگى توعىزىنشى تەرريتورياعا يە بولعان حالقىمىز ءوز بولمىسىنا جات «سۋپەرپرەزيدەنتتىك» بيلىك نىسانىنان ءبىرجولا قۇتىلىپ، ەندى ەل باسقارۋدىڭ كۇشتى پرەزيدەنت - ىقپالدى پارلامەنت - ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت جۇيەسىنە كوشكەلى وتىر. تاريحي ساباقتاستىقتىڭ جارقىن كورىنىسىندەي بولىپ، پرەزيدەنتتىڭ جانىنان ۇلتتىق قۇرىلتاي قۇرىلماقشى. ونىڭ العاشقى وتىرىسى قيلى زاماندا ۇلتىمىزدىڭ باسى قوسىلعان ۇلىتاۋدا وتكىزىلەتىنى دە - جاقسى ىرىم.

وسى ورايدا ورتاعا سالار وي-پىكىرلەر دە بار. ماسەلەن، رەفەرەندۋمدا حالىق قولداعان زاڭ جوباسىندا جەر جانە ونىڭ قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتار - بۇرىنعىداي مەملەكەتتىڭ مەنشىگى ەمەس، حالىقتىڭ مەنشىگى بولىپ جاريالانعاندىقتان، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، ءارتۇرلى ماقساتتا پايدالانۋعا جەر الا الماي، رەنىشتى بولىپ جۇرگەن ادامدار وسى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىسكە ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىر.

سوندىقتان، ەلىمىزدىڭ جەر قاتىناستارى سالاسىندا لاتيفۋنديس­تەر مەن قۇزىرەتتى شەنەۋنىكتەر­دىڭ كىناسىنەن قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ شارالارىن تەزىرەك قولعا العان ءجون. بۇل سالانى مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسى جونىندەگى تاپسىرمالارىن سوزباققا سالىپ، لاتيفۋنديستەرگە بۇيرەكتەرى بۇرىپ تۇراتىندىعىن بىلدىرگەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنەن الىپ، ۇكىمەتكە نەمەسە پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن جەر قاتىناستارى اگەنتتىگىن قۇرعان ءجون سياقتى. 

رەفەرەندۋم قورىتىندىسىنا سايكەس پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسى­نىڭ قۇرامى مەن فۋنكتسيالارى وزگەرە­تىن بولعاندىقتان، ءارى بۇرىنعى پرو­پورتسيالىق سايلاۋ جۇيەسىنە قوسا، ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى دە ەنگىزىلەتىندىكتەن، ءماجىلىس پەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتاردىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن كوپ كەشىكتىرمەي وت­كىزگەن ءجون. بۇل رەتتە، ارينە، قول­دانىستاعى سايلاۋ زاڭناماسىنا سايلاۋ پروتسەسىنىڭ بارىنشا اشىقتىعى مەن ادىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ مۇشەلەرى مەن بايقاۋشىلاردىڭ مارتەبەلەرىن ايقىندايتىن، داۋىس بەرۋ بارىسىن جازىپ-كورسەتەتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتارىن كەڭەيتەتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى ءپىسىپ-جەتىلگەنىن ەسكەرۋ كەرەك.

سونداي-اق قازىر جۇرتشىلىقتى ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى قالاي ىرىكتەلەتىنى قىزىقتىرىپ وتىر. «قوعامدىق كەڭەستەر سياقتى، ۇلتتىق قۇرىلتايعا دا تەك وڭىرلەر اكىمدەرىنىڭ «سۇيىكتىلەرى» مۇشە بولىپ، القالى جيىندا ماقتاۋ-ماداقتاۋدان باسقا ەشتەڭە ايتپاي، بۇل كەڭەسشى ورگاننىڭ دا بەدەلىن تۇسىرمەس پە ەكەن؟»، دەگەندەي الاڭداۋشىلىق بار. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى دە مۇقيات ويلاستىرىپ، ۇلتتىق قۇرىلتايعا ەل ىشىندە شىنايى بەدەلگە يە، ازاماتتىق پوزيتسياسىمەن كوزگە تۇسكەن بەلسەندى ازاماتتاردىڭ مۇشە بولۋىن قامتاماسىز ەتكەن ابزال. بۇل ىستە «بالەنشەكەڭ اكىم، دەپۋتات بولعان ەكەن، اتاق-دارەجەسى دە جەر جارادى» دەگەن سياقتى ەسكى كوزقاراستار ولشەمشارت بولا المايتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى ەسكى قازاقستاندا كىمنىڭ قالاي اكىم، دەپۋتات بولعانىن، اتاق-ماراپاتتى قالاي العانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.

رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە قاراپايىم كىسى تۇگىلى، پارلامەنتتىڭ جەكەلەگەن دەپۋتاتىنىڭ دا ءوتىنىشىن قارامايتىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ورنىنا، شەن-شەكپەنىنە قاراماي، كەز كەلگەن ازامات كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تىكەلەي جۇگىنە الاتىن كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلاتىنى – زاڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ماقساتىن العا قويعان مەملەكەتىمىزدىڭ وتە ماڭىزدى قادامى. وسىعان وراي، ونىڭ مۇشەلەرى بولىپ كىمدەر جانە قالاي سايلاناتىنى دا ماڭىزدى. 1992-1995 جىلدارى جۇمىس ىستەگەن العاشقى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ بارلىق مۇشەسىن پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىمەن پارلامەنت سايلاعانى بەلگىلى. ال پرەزيدەنت ۇسىنعان تۇلعانىڭ سايلانباي قويمايتىنى دا بەلگىلى. سونداي-اق كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسىن پرەزيدەنت ەشكىمنىڭ كەلىسىمىنسىز تاعايىنداپ كەلدى. رەفەرەندۋمدا قولداۋ تاپقان زاڭ جوباسىندا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسىن مەملەكەت باسشىسى سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن تاعايىندايدى، سونداي-اق كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ءتورت سۋدياسىن پرەزيدەنت، التى سۋدياسىن سەنات پەن ءماجىلىس (ارقايسىسى ءۇش سۋديادان) تاعايىندايدى دەپ كورسەتىلگەن. البەتتە، بۇل نورما ىقپالدى پارلا­مەنت قۇرۋ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس كەلەتىنى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك. تەك كونستيتۋتسيالىق سوت توراعاسى مەن سۋديالارى بولىپ حالىق اراسىندا قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن، بەرىك ازاماتتىق ۇستانىمىمەن تانىلعان زاڭ­گەرلەر تاعايىندالاتىنداي اشىق تەتىك قاراستىرىلسا، ارتىق بولماس ەدى.

ەلىمىزدە ون بەس جىلداي قول­دا­نىلعان پروپورتسيالىق سايلاۋ جۇيە­سىنىڭ ارتىقشىلىقتارىمەن قاتار، ول­قىلىقتارى دا انىق بايقالعاندىق­تان،  پارلامەنت ءماجىلىسى مەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحاتتار سايلاۋىنا ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىن قايتادان ەنگىزۋ ۇيعارىلىپ وتىر. رەفەرەندۋم­دا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولعان بۇل جاڭاشىلدىق بارلىق دەڭگەيدەگى وكىلدى ورگانداردىڭ جۇمىسىنا سونى سەرپىن بەرەرى داۋسىز. دەگەنمەن، ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىنىڭ دە وزىندىك ارتىقشىلىعىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىندا ەسكەرمەي بولمايتىن كەمشىن تۇسى دا بار. بۇل – ەرتەرەكتە ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر بويىنشا وتكىزىلگەن سايلاۋ كەزىندە اڭعارىلعان ترايباليزم، ياعني رۋعا، اتاعا بولىنۋشىلىك كورىنىستەرى. مۇنداي كەمشىلىك كەيىنگى جىلدارى ەنگىزىلگەن اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ بارىسىندا دا كوزگە شالىنىپ جۇرگەنى بەلگىلى. سوندىقتان، ۇلتىمىزدىڭ بويىندا بار وسى قوعامدىق كەسەل ورتاق مۇددەمىزگە زالالىن تيگىزبەۋى ءۇشىن سايلاۋ پروتسەسىن ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ تالاپ ەتىلەدى. ايتالىق، وڭىرلىك تەلەارنالار ارقىلى ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار دەپۋتات­تى­عىنا ۇمىتكەرلەردىڭ دەباتتارىن وت­كىزۋ جۇرتشىلىقتىڭ كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانۋىنا كومەكتەسەر ەدى. بۇعان قوسا، ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا سايلاۋ كەزىندە جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ وزدەرى­نە قولايلى ۇمىتكەرلەردى عانا دوداعا قوستىرىپ، سولاردىڭ جەڭىسكە جەتۋى ءۇشىن اكىمشىلىك رەسۋرستى قولدانۋىنا قاتاڭ تىيىم سالۋ قاجەت. بىزدەگى سايلاۋدىڭ ءمانىن كەتىرەتىن دە وسى فاكتور ەكەندىگى ءمالىم. جاڭا قازاقستاندا مۇنداي بەلدەن باسۋشىلىقتاردىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋعا ءتيىس.

بۇدان بىلاي مەملەكەت باسشىسى وبلىستار، رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى قالالار مەن استانانىڭ اكىمدەرىن تاعايىنداۋعا ءتيىستى ءماسليحاتتاردىڭ كەلىسىمىن الۋ ءۇشىن كەمىندە ەكى ۇمىتكەردى ۇسىناتىنى دا جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ وتىر. «تەك سول ەكى ۇمىتكەردىڭ بىرەۋى قۇر بالامالىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ  ءۇشىن تاڭداپ الىنعان كورىنەۋ وسال تۇلعا بولماسا ەكەن»، دەگەن تىلەك ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا بار. بۇل دا وتكەن ءومىر تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان ورىندى پىكىر بولعاندىقتان، ەسكەرگەن ءجون. وڭىرلەر باسشىلارىن سايلاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ۇسىنىستار ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ەكسپەريمەنتكە جەتە ءمان بەرگەن ءلازىم.

رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا حالىققا جولداعان ۇندەۋىندە مەملەكەت باسشىسى: «اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەن­گىزۋ رەفورمالارىمىزدىڭ سوڭعى ساتىسىن ەمەس، ەندى باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىز ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋدى جالعاستىرامىز. جاڭارتىلعان كونس­تيتۋتسيا نەگىزىندە بيلىكتىڭ بارلىق ينس­تيتۋتى قىزمەتىنىڭ مەيلىنشە ءتيىمدى مودەلىن قالىپتاستىرامىز. ولاردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىم مەن تەپە-تەڭدىك مەحانيزمىن نىعايتامىز»، دەدى.

«اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس،

ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا»،

دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، پرەزي­دەنتى­مىزدىڭ ساياسي رەفورمالاردى دايەكتى جۇزەگە اسىراتىنىنا سەنىمىمىز زور. مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى بولىپ سانالاتىن حالىقتىڭ قولداۋى – ەلىمىزدەگى باتىل وزگەرىستەردىڭ سەنىمدى نەگىزى بولاتىنى كامىل.