تەڭگەنىڭ نىعايۋى تەگىن ەمەس...

2021 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ، ەكى ەلدىڭ مونەتارلىق ساياساتىنداعى ءتۇيىسۋ نۇكتەلەرى ءجيى بايقالا باستادى. بۇل ۇدەرىس بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. AERC Beta LLP باس ديرەكتورى عالىم­جان ايتقازين تەڭگەنىڭ رەسەي ۆاليۋتاسىنا نەمەسە پاريتەتىنە قاتىستى باعا­مىنىڭ جاي-كۇيى دوللارعا قاتىستى ايىر­باس باعامدارىنا تىكەلەي بايلانىس­تى ەكەنىن ايتادى. ساراپشى ايتقانداي، رەسەيدەگى كاپيتال قوزعالىسىنا جانە يمپورتتىڭ قۇلدىراۋىنا قاتاڭ باقىلاۋ ەنگىزىلگەننەن كەيىن رۋبل باعامى تۇراقتالىپ، نىعايدى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە تەڭگە-رۋبل جۇبى باياۋ بولسا دا كۇش الا باستادى. سوڭعى ونكۇندىك­تە تەڭگەنىڭ رۋبلگە شاققانداعى باعا­مى 6،8-6،9 بەلگىسىندە ساۋدالانادى. بۇل – 1998 جىلدان بەرگى ەڭ جوعارى كورسەتكىش.

ع.ايتقازيننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاق ۆاليۋتاسىنىڭ رۋبلگە دەگەن تاۋەلدىلىگىنە سالماق بەرىپ تۇرعان فاكتور – رەسەي يمپورتى. 2022 جىل­دىڭ العاشقى توقسانىنىڭ كورسەت­كىشى بو­يىنشا رەسەي يمپورتىنىڭ ۇلەسى 35-40 پايىزعا دەيىن جەتكەن.

تەڭگەنىڭ قاتتى قۇنسىزدانۋى نەمەسە كەنەتتەن كۇش الىپ كەتۋىنىڭ تۇبەگەيلى سەبەبى جوق دەگەن پىكىردى ەكونوميست جاراس احمەتوۆ تە قۇپتايدى. تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىن ءھام كۇش الۋىن ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى جاعدايمەن سالىستىرىپ قاراۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى رەسەي ءوز ەكونوميكاسىن تىعىرىقتان الىپ شىعۋ ءۇشىن ءبىر شەشىمگە كەلەدى. تەڭگەگە اسەر ەتەتىن فاكتورلار سول كەزدە ناقتىلانادى.

«قازىر رەسەي ءرۋبلى قارجى ساياساتىنداعى ويىن ەرەجەسىن وزگەرتە المايدى. سەبەبى رەسەي يمپورتى­نىڭ ءتۇبى قاي ەلدەن شى­عىپ جاتقانى كۇماندى. ودان بولەك، شەتەل تەحنولوگياسى رەسەي­دەن كەتىپ جاتىر. ىشكى جاعدايىن رەت­تەۋ ءۇشىن ولارعا كەمى 2-3 جىل كەرەك ەكەنى بەلگىلى. بۇل بىزگە بەرىلگەن مۇمكىندىك»، دەيدى ج.احمەتوۆ.

ەكونوميست 2014 جىلى تەڭگە­نىڭ ەرەكشە كۇشەيگەنىن، ەكى ەل اراسىنداعى كولەڭكەلى ساۋدا باقىلاۋدان شىعىپ كەتكەنىن ەسكە ءتۇسىردى. ناتيجەسىندە، يمپورت كوبەيىپ، ەكونوميكاعا كەرى اسەر ەتكەن. بۇل تەڭگەنىڭ رۋبلگە تاۋەل­دىلىگىن تىپتەن ارتتىرىپ جىبەردى. ج.احمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، رۋبل تەڭگەگە قاتىستى السىرەگەن جاعدايدا رەسەي ەكونوميكاسى ءوزىن قالاي ۇستايتىنىن بولجاۋ قيىن. كورشى ەل تاراپىنان قانت، بيداي ەكسپورتى شەكتەلدى. ەندىگى باعىت قاي جاققا قاراي ويىساتىنى بەلگىسىز. «تەڭگە باعاسى قۇلدىراعانىمەن قازىر قالپىنا كەلدى. بۇل جاعدايعا جاۋاپ رەتىندە ەشتەڭە ىستەۋدىڭ قاجەتى جوق. رۋبل مەن مۇنايعا تاۋەلدى بولۋىمىز – ءوز ماسەلەمىز. ينتەرۆەنتسيا ارقىلى تەڭگەنى كۇشەيتە المايمىز. ۆاليۋتا باعامىنىڭ ەكونو­ميكاعا اسەرى از. ۇلتتىق بانك ينفلياتسيانى باقىلاۋعا الۋى كەرەك. تەڭگەگە قىسىم بولعانىنا ءبىر جىلدان استى. سانكتسياسىز دا باعام دوللارعا شاققاندا 500 تەڭگەگە جەتەدى دەگەن بولجام راستالدى. تەڭگەنىڭ قازىرگى باعامى – ۋاقىتشا قۇبىلىس. اقشا-نەسيە ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك»، دەيدى ج.احمەتوۆ.

ەكونوميست ايتىپ وتكەندەي، ءبىزدىڭ پروبلەما ەاەو-عا بايلانىپ تۇرعان جوق. وداقتان شىقساق تا رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا توقتامايدى. بىزگە باسقا شەشىم قابىلداپ، جاعدايدى تەرەڭ تالداۋ كەرەك. «قازىر ەاەو اراسىندا قانداي ۆاليۋتامەن ساۋدا جاساۋ كەرەك دەگەن ماسەلە شەشىلگەن جوق. ساۋدا-ساتتىق تەڭگە-رۋبلمەن جۇرسە دە رەسەي ۇتادى. سەبەبى ەاەو ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگى، يمپورت – رەسەيدىڭ ۇلەسىندە. سانكتسيا سالدارىنان رەسەي يمپورتى ەسەلەپ ءوسۋى دە مۇمكىن. بىزگە ەكونوميكانى ءارتاراپتاندى­رىپ، ەاەو-داعى ۇلەستى ارتتىرۋ­دان وزگە جول جوق»، دەپ تۇيىندەدى ج.احمەتوۆ.

ەكونوميست شىڭعىس ەرگوبەك­تىڭ پايىمداۋىنشا، مونەتارلىق ساياسات – اقشا قۇنىنىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتەتىن بىردەن-ءبىر فاكتور. قازىر ەلىمىزگە رۋبل-تەڭگە نومينالدى ايىرباس باعامىنىڭ ماكروپارامەترىن ايقىنداپ الۋ ماڭىزدى. «رۋبل تۇزاعى» دەپ اتاۋعا بولاتىن جاڭا شارتتار مەن شەكتەۋلەر نە سەبەپتەن پايدا بولدى، ونىڭ قازاقستانداعى مونەتارلىق ساياساتقا اسەرىن قالاي تومەندەتۋگە بولادى؟» دەگەن ماسەلەلەر ۇكىمەتتىڭ قار­جى­لىق بلوگىن دا، ۇلتتىق بانك­تى دە تول­عاندىرۋعا ءتيىس. بۇل ساۋال­دارعا ءتيىستى ورىندار بۇگىنگە دەيىن تولىق جاۋاپ بەرگەن جوق. مو­نە­تارلىق ساياساتتىڭ وزگەرۋى تاۋار­دىڭ قۇندىق قۇرىلىمىنا تىكە­لەي ىقپال ەتەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن سول سا­لانىڭ مامانى بولۋدىڭ دا قاجەتى جوق»، دەيدى ساراپشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەي ءوزىنىڭ ساياساتىن ۆاليۋتالىق تارگەتتەۋمەن شەكتەۋگە تىرىسادى. ء«بىرىنشى جاعدايدا، تۇتىنۋ مەن ينفلياتسيا وسەتىن بولسا، ەكىنشى جاعدايدا، ينفلياتسيا دەنگەيى تومەندەپ، تۇتىنۋ مولشەرى ازايادى. نارىق – ءوزىن-ءوزى رەتتەيتىن قۇرىلىم. بىراق رەسەي، قازاقستان سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ جاعدايىندا بۇل قاعيدا جۇمىس ىستەۋى بىرقاتار شارت پەن ساياسي قاجەتتىلىككە بايلانىستى رەتتەلەدى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى تولىقتىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايتىن بولسا، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ ارزانداۋىنا مۇددەلىلىك ۇلعايادى. وندا بيۋدجەتتىڭ جينالۋ دەڭگەيى وتە جوعارى ناتيجەلەرمەن اياق­تا­لادى. سەبەبى بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىنىڭ ءبىراز مولشەرى ەكسپورت­تاۋشىلارعا بايلانىستى، دەمەك شەتەل ۆاليۋتاسىندا كەلەدى. رەسەي – قازاقستان ەكونوميكاسىن­داعى ەڭ ءىرى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان بۇل مەملەكەتتىڭ مونە­تارلىق سايا­ساتى ينۆەستيتسيالار كولەمىنە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. قارىز الۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوعارى بولۋى ينۆەستيتسيالاردىڭ كوپ بولۋىنا، ال تومەن بولۋى كەرىسىنشە اسەر ەتەدى. بۇل قازاقستانعا قا­لاي ىقپال ەتەدى، ول – بولەك ماسەلە. بىراق كەز كەلگەن ەكونوميكا­لىق پروتسەستىڭ ەكى ۇشى بولا­دى. مونە­تارلىق ساياساتتىڭ قا­تايۋى قار­جىلىق نارىقتاعى ءتارتىپ­تى نىعاي­تىپ، سۋبەكتىلەردىڭ ەسەپ­تىلىگىنە وڭ ىقپال ەتسە، ليبەرالدى مونە­تار­لى ساياسات ينفلياتسيا مەن ەكونو­ميكانىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلە – «التىن ورتانى» دۇرىس تابا ءبىلۋ»، دەيدى ش.ەرگوبەك.

تاۋەلسىز قارجى ساراپشىسى اندرەي چەبوتارەۆ تەڭگەنىڭ نى­عايۋ­ى­نا اسەر ەتىپ جاتقان فاكتورلار ۋا­قىتشا قۇبىلىس ەكەنىن ايتادى. مۇنى تۇپكىلىك­تى نىعايۋ نەمەسە رەۆالۆاتسيا دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. ءبىز يمپورتتىڭ جارتى­سىن رەسەيدەن الامىز. ياعني ءبىز­دىڭ سورەلەردەگى ءاربىر ەكىنشى شەتەل­دىك ءونىم – رەسەيدىكى. بۇل رەتتە ءبىر ەكونوميكالىق وداقتا بول­عان­دىق­تان، بۇل تاۋارلاردىڭ با­سىم كوپ­شىلىگىن رۋبلمەن تو­لەي­مىز. باس­قاشا ايتقاندا، رۋبل – ىش­كى نا­رىقتا ءباسى باسىم ۆاليۋتا. بىراق ءدال قازىر رۋبلدەن ىرگەنى اۋلاق سالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاعداي تۋىپ تۇر. استىق پەن قانت يمپورتى شەكتەلدى. ءتىپتى كور­شى ەلدىڭ اۆتوكولىك يمپورتتاۋ مۇم­كىندىگى دە شەكتەلىپ تۇر. دەمەك ەاەو شەڭبەرىندەگى يمپورت-ەكسپورت ۇلەسىن قازاقتىڭ پايداسىنا شەشەتىن ءسات كەلدى.

قارجى ساراپشىسى رۋبل باعاسى جاساندى بولىپ كورىنەتىنىن دە ايتىپ ءوتتى. رەسەيدە يمپورت ايتار­لىقتاي قىسقارعاندىقتان، ولار­دى جۇمسايتىن ورىن جوق. ناتي­جەسىندە، دوللارعا دەگەن سۇرا­نىس تومەن. «قازىر «دوللارعا تاۋەل­دىمىز» دەگەن ماسەلە ترەند ەمەس. نارىق قۇلدىراعان كەزدە دول­لار­دىڭ قۇنى وسەدى. ءتىپتى ەل ىشىندە ناۋ­رىز ايىنىڭ باسىندا دوللاردى 520 تەڭگەدەن ساتىپ الىپ، ەندى قا­شان وسەدى دەپ كۇتىپ جۇرگەن ادامدار كوپ. ساراپشىنىڭ ايتۋى­نا قارا­عاندا، بۇل ەكونوميكالىق ەمەس، پسي­حولوگيالىق تاۋەلدىلىك. بۇل تاۋەل­دىلىككە قاراپايىم حا­لىق ەمەس، ەڭ الدىمەن، شيكى مۇناي ەكسپورتىنىڭ ارتىندا تۇرعان مۇددەلى توپ كىنالى.

«تەڭگە دوللاردىڭ دا، ءرۋبل­دىڭ دە قىسىمىندا تۇر. دول­لار قىسىمى – سىرتتان، رۋبل قى­سىمى – ەاەو شەڭبەرىندە. ۇكى­م­ەتتىڭ ەندىگى شەشىمى ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا، يمپورتتان ارىلۋعا باعىتتالۋى كەرەك»، دەدى ا.چەبوتارەۆ.

الماتى