سانالى ۇرپاق تاربيەسىن جەتىلدىرۋ جولدارى

ءححى عاسىر – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ عارىشتاپ دامۋ عاسىرى. ءار ەلدىڭ ەكو­نو­ميكالىق جانە عىلىم-يننوۆا­تسيا­­لىق دامۋىنىڭ ءتۇپ نەگىزى سول ەلدىڭ ادام كا­پي­­­­­تالى دەڭگەيىنە، ال ادام كاپيتالى دەڭ­­­­­­گە­يى ورتا ءبىلىم ساپاسىنا بايلانىس­تى بولادى.

قازىرگى ۋاقىتتا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن انىقتايتىن بىرنەشە حالىقارالىق زەرتتەۋ بار. سولاردىڭ ىشىندە PISA زەرت­تەۋ­ى باسىمدىققا يە. 2003 جىلدان بەرى 3 جىلدا 1 رەت وتكىزىلىپ كەلە جاتقان PISA زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرىن مۇقيات سارالاپ، سوڭعى 18 جىلدا وقۋشىلارى جوعارى ناتيجەلەر كورسەتىپ كەلە جاتقان ەلدەردى انىقتادىق. بۇل – جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، فينليانديا، سينگاپۋر، كانادا، گونكونگ (قىتاي)، ماكاو (قىتاي)، تايۆان، ەستونيا، شانحاي (قىتاي)، قىتاي (4 پروۆينتسياسى)، پولشا ەلدەرى.

قازاقستان PISA زەرتتەۋىنە 2009 جىلدان بەرى قاتىسىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ 15 جاستاعى مەكتەپ وقۋشىلارى 2009 جىلى 63 ەلدىڭ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا 59-ورىن يەلەنگەن بولسا، 2012 جىلى 65 ەلدىڭ ىشىندە 49-ورىن، ال 2018 جىلى 79 ەلدىڭ ىشىندە 69-ورىندى يەلەندى. بۇل – جوعارى كورسەتكىش ەمەس. اتالعان زەرتتەۋ­­گە قازاقستان 2015 جىلى قاتىسقانىمەن، ونى جۇرگىزۋ بارىسىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرگە بايلانىستى، وقۋشىلاردىڭ جۇمىستارى باعالانبادى.

وسى ەلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنىڭ تا­بىس­تىلىعىن زەرتتەگەنىمىزدە، ولار، بى­رىن­شىدەن، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشە­لىك­تەرى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاي وتىرىپ، شىعارماشىل، بىرەگەي ويلايتىن، ۇيلەسىمدى دامىعان جانە رۋحاني باي ادام تاربيەلەۋدى ماقسات ەتەتىنى جانە ەكىنشىدەن، مەكتەپتەردە كاسىبي قۇزىرەتى جوعارى مۇعالىمدەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە باسا نازار اۋداراتىنى انىقتالدى. بۇدان جاستار تاربيەسىن ەڭ باستى ماقسات رەتىندە انىقتاپ، سونى ىسكە اسىرىپ وتىرعان جانە ۇستازداردىڭ كاسىبي قۇزىرەتىنىڭ جوعارى بولۋىنا قول جەتكىزگەن ەلدەردىڭ وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم ساپاسى باسقا ەلدەر­دەرمەن سالىستىرعاندا كوش ىلگەرى ەكە­نىن كورەمىز.

ەگەمەندىك العان جىلداردان بەرى قا­بىلدانعان بارلىق زاڭدار، زاڭنامالىق اكتىلەر مەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتۋ ەلىمىزدىڭ باس­تى با­عىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتىل­گەن. مۇمكىندىگىنشە قاراجات ءبولىنىپ، كوپتەگەن ءىس-شارا اتقارىلىپ جاتىر. بىراق ءبىلىم ساپاسى، ونىڭ ىشىندە ورتا ءبىلىم بەرۋ ساپاسى كوتەرىلمەي تۇر.

ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى دا ەلى­مىز­دە كوپتەگەن جوبا قابىلدانىپ، جۇ­مىستار ىستەلىپ جاتىر، بىراق بۇل با­عىت­تا دا تولىمدى ناتيجە بولماي تۇر. دامىعان ەلدەردە جاس ۇرپاققا عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدا تاربيە بەرۋ جۇيەسى جاسالىپ، مەكتەپ تاجىريبەسىنە ەنگىزىلگەن. بۇل جاق­سى ناتيجە بەرىپ، سونىڭ نەگىزىندە ءبىلىم ساپاسى كوتەرىلىپ وتىر. مىسالى، جاپون ەلىنىڭ ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ جۇيە­سى قوعامنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇن­دىلىقتارىن كورسەتەتىن نەگىزگى 3 ومىر­لىك ۇستانىمدى ناسيحاتتايدى جانە ولاردى ىسكە اسىرىپ كەلەدى. بۇل: ويلانىپ ۇيرەن، ءوز بەتىڭمەن شەشىم قابىلدا، پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ەڭ جاقسى جولدارىن ىزدە جانە تاپ; ادەمىلىكتى ءتۇسىن، وزىڭدە سۇلۋلىق سەزىمىن تاربيەلە، جانىڭ سۇلۋ بولسىن، مەيىرىمدى بول، اياۋشىلىق بىلدىرە ءبىل; دەنىڭ ساۋ، ءتوزىمدى، كۇشتى بول.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءBىlىm jáne Ǵylym! اتتى 2019 جىلى وتكىزىلگەن تامىز كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ۇلاعاتتى ۇرپاق تاربيەلەۋ – اسا جاۋاپتى ءارى كۇردەلى مىندەت. ۇلتتىق قۇندىلىققا قانىعىپ وسكەن ورەننىڭ تانىمى تەرەڭ، ءدىلى بەرىك بولادى» دەپ، ۇرپاق تاربيەسىنە ءجىتى كوڭىل ءبولۋ قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋداردى.

قازىرگى ۋاقىتتا قوعامدا ۇلتتىق رۋح السىرەپ، انا تىلىنە دەگەن قۇرمەت تومەن­دەپ، پەرزەنتتىك جانە ازاماتتىق بورىش ۇعىم­دارىنىڭ ءمانى قۇنسىزدانىپ، جاس­تار اراسىندا زورلىق-زومبىلىق، سۋيتسيد جانە باسقا دا جاعىمسىز قۇبىلىستار كوبەيىپ بارادى. جاستاردىڭ بويىندا رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنىڭ تولىق ساقتالماۋى، جالپى ادەپ نەگىز­دە­رىنىڭ جەتىسپەۋى، ادال ەڭبەك ەتۋ نيەت­تە­رى مەن ەرىك-جىگەردىڭ تومەندەۋى، ومىر­لىك ماقساتتارىنىڭ ايقىن ەمەستىگى، سابىر­سىز­دىق، السىزدەرگە كۇش كورسەتۋ سياقتى جاعىمسىز قاسيەتتەردىڭ كەڭ تارالۋى قو­عام­دا الاڭداتۋشىلىق تۋعىزۋدا. مۇن­داي جاعدايلاردىڭ تامىرى تەرەڭگە تارتۋى 
ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇرپاق تار­بيەسىنىڭ داعدارىسقا ۇشىراعانىن كور­سە­تىپ وتىر.

قازىرگى كەزدە سانالى ۇرپاق تاربيەسى – بولاشاعىمىز ءۇشىن ەڭ اسىل مۇرا، ەڭ قىمبات قۇندىلىق. دۇرىس ۇيىمداس­تى­رىلعان تاربيەنىڭ قۋاتىنا تەڭ كەلەتىن باسقا پارمەندى قۇرالدى دا، رۋحاني كۇشتى دە تابۋ وتە قيىن. ۇرپاق تاربيەسىنە جۇم­سالعان كۇش-جىگەر، ۋاقىت، ەڭبەك – بولاشاققا دەگەن ەڭ ماڭىزدى ينۆەستيتسيا، ەڭ ۇتىمدى ۇلەس. سان عاسىرلار سىنىنان وتكەن ۇلتتىق تاربيە قاعيدالارىن الەمدىك وزىق تاربيە تاجىريبەلەرىمەن ۇش­تاس­تىرا وتىرىپ، باسەكەگە قابىلەتتى سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسى 2021 جىلى الماتى قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستاماسى نەگىزىندە «مەكتەپتەردە سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋدى عىلىمي-پراكتيكالىق تۇرعىدان ىسكە اسىرۋ جولدارى» جوباسىن ازىرلەدى. جوبانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا الدىمەن «قازىرگى مەك­تەپتەردە سانالى ۇرپاق تاربيەسىن جە­تىل­دىرۋ تۇجىرىمداماسى» دايىندالىپ، ماقۇلداندى.

مەكتەپتەردە سانالى ۇرپاق تاربيەسىن جەتىلدىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى قوعام دامۋىندا كەزدەسىپ وتىرعان كەلەڭسىز جاعداي­لار­دىڭ الدىن الۋعا، جاستاردى قوعام تالاپتارى مەن سىن-قاتەرلى بولاشاققا بارىنشا دايىنداۋعا جانە تولىققاندى ازامات رەتىندە قالىپتاستىرۋعا بايلانىس­­تى انىقتالدى.

تۇجىرىمداما اياسىندا جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋ جۇمىستارىن 6 باعىتتا جۇرگىزۋ قاراستىرىلدى: سانالى ۇرپاق تار­بيە­سىندەگى مەكتەپتىڭ مادەني-تاربيە­لىك ورتاسى; سانالى ۇرپاق تاربيە­سىن­دەگى وتباسىلىق قۇندىلىقتار جۇيەسى; سانالى ۇرپاق تاربيەسىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسى; سانالى ۇرپاقتىڭ سالاماتتى ءومىر سالتى; سانالى ۇرپاقتىڭ اكت ساۋات­تى­لى­عى; سانالى ۇرپاق تاربيە­سىن­دەگى ادال كاسىپكەرلىك ەڭبەك قۇندى­لىق­تارى.

وسى باعىتتاردا ناتيجەلى جۇمىس جۇرگىزۋ ماقساتىندا مۇعالىمدەرگە، سىنىپ جەتەكشىلەرىنە، اتا-انالار مەن وقۋشىلارعا ارنالعان 13 ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىق دايىندالدى: سانالى ۇرپاق تاربيەسى; ۇلت بولاشاعى – سانالى ۇر­پاق; اتا-انا بولۋ – ۇلى مىندەت; «مەك­تەپ–اتا-انا–وقۋشى» ترياداسى; بالا تار­بيەسىندەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتار; ۇلت تاريحى – ۇرپاق ماقتانىشى; ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ دانالىق سوزدەرى; ءوز ءومىرىڭ ءوز قولىڭدا. ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ بويىنشا جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان قويىنكىتاپشا; سالاماتتى ءومىر سالتى; وقۋشىلاردىڭ ينتەرنەتكە تاۋەلدىلىگىنىڭ الدىن الۋ; ينتەرنەت قاۋىپسىزدىگىن قامتا­ما­سىز ەتۋ; وقۋشىلاردىڭ كاسىبي باعدارىن قالىپتاستىرۋ نەگىزدەرى. سانالى ۇرپاق تاربيە­سىندەگى ادال كاسىپكەرلىك ەڭبەك قۇن­دى­لىقتارى; ماماندىق تاڭداۋ – ماڭىز­دى شەشىم.

تۇجىرىمداما مەن ادىستەمەلىك نۇس­قاۋ­لىقتاردى دايىنداۋعا پەداگوگ-عا­لىمدار، ادىسكەر-ترەنەرلەر، پسيحولوگتەر مەن تاجىريبەلى ۇستازدار قاتىستى. ولار جۇمىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءتۇسىنىپ، ءبىر ۇجىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. بارلىق ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىق ءبىر تۇجىرىمداما نەگىزىندە جاسالعاندىقتان، ولاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋىنا، قايتالاۋلاردىڭ بولماۋىنا، مازمۇندارىنىڭ ۇندەستىگىنە، ۇستازداردىڭ سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرەتىن قاجەتتى نۇسقاۋلىقتار بولۋىنا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىلدى.

2021 جىلدىڭ اياعىندا قۇجاتتار مول دانامەن شىعارىلىپ، قالانىڭ بار­لىق قازاق جانە ارالاس مەكتەپتەرىنە بەرىلدى. بيىل قالا مەكتەپتەرى وسى جوبا نەگىزىندە تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزە باستادى، ارنايى تاجىريبەلىك مەكتەپتەر بەلگىلەندى. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە تۇجىرىمداما مەن بارلىق ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتى كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ ماقسا­تىن­دا ۆيدەودارىستەر دايىندالدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول دارىستەردى قالانىڭ 4 مىڭعا جۋىق مۇعالىمى تىڭدادى. مۇعالىم­دەر­مەن كەرى بايلانىس ورناتۋ جولدارى دا قاراستىرىلدى.

ەندى مامىر ايىندا تاجىريبەلىك مەكتەپ بولىپ بەكىتىلگەن م.ماقاتاەۆ اتىن­داعى №140 گيمنازيادا «ۇرپاق تاربيە­سىنە جۇيەلى كوزقاراس: زامان تالابى جانە بولاشاق» تاقىرىبىندا وسى جوبا اياسىندا اتقارىلعان جۇمىستار كەڭ كولەمدە تالقىلاناتىن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكى­زى­لەدى. كونفەرەنتسيا ناتيجەسى مەن بار­­لىق مەكتەپتەن كەلىپ تۇسكەن ۇسى­نىس­تار مەن پىكىرلەر ەسكەرىلە وتىرىپ، جوبا تۇجىرىمداماسى مەن ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىقتار وڭدەلىپ، جەتىلدىرىلىپ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلادى.

حالىق دانالىعى «ۇرپاق بولاشاعى – ۇستازدان» دەگەن. جاس ۇرپاق تاربيەسىن جەتىل­دىرۋدە مەكتەپتەرگە ۇلكەن جاۋاپكەر­شىلىك جۇكتەلىپ وتىر. ءار مەكتەپ وقۋشى­لار­دىڭ الەۋمەتتىك جەتىلگەن تۇلعاسىن قالىپ­تاستىرۋعا ۇلكەن اسەر ەتەتىن ماڭىز­دى الەۋمەتتىك ينستيتۋت، ال مۇعالىم وقۋ­شى­لاردى تاربيەلەۋدەگى جەتەكشى تۇلعا، مادەنيەتتىڭ قاينار كوزى، ۇلتتىق قۇندى­لىقتاردىڭ جاناشىر جارشىسى بولۋى كەرەك. بۇل جوبا وسى ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن دايىندالعان.

ماعجان جۇماباەۆ «پەداگوگيكا» ەڭبە­گىندە ء«اربىر تاربيەشى بالانى ۇلت داستۇرىمەن تاربيەلەۋگە مىندەتتى» دەگەن بولسا، قاسىم-جومارت توقاەۆ ء«بىلىمى تەرەڭ، ويى وزىق ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن مۇعالىمدەر قاۋىمىنا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى» دەدى. جاس ۇرپاققا سانالى تاربيە بەرۋ ەرتەڭگى ساپالى ءومىر كەپىلى بولماق. ءبىز ۇرپاق تاربيەسىندە ءبىراز ۋاقىت وتكىزىپ العان ەلمىز، سونىڭ وكىنىشتى ناتيجەسىن ەندى كورىپ وتىرمىز. ولاي بولسا، قازىرگى باس­تى ماقسات – ۇرپاق تاربيە­سىن­دەگى بۇگىنگى مۇمكىندىكتەردى جىبە­رىپ الماۋ، كەمەلدەنگەن كەلەشەكتى تاربيەلەۋدە ۋاقىتتان ۇتىلماعانىمىز ابزال.

اسقاربەك قۇسايىنوۆ،

پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى،

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى