ەلدى جاڭارتۋ مەن جاڭعىرتۋ كەپىلى

مۇنداعى نەگىزگى ماقسات – مەملەكەت­تىك ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىن نىعايتۋ، ازامات­تاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ ەدى. ويتكەنى وركەندەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ساياسي جۇيەنى تەك قانا جاڭعىرتۋ تۇرعىسىندا ەمەس، دەموكراتيا نەگىزىن­دە ترانس­فورماتسيالاۋ ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولا باستادى. پرەزيدەنت تۇراقتى دامۋ قاعي­داتتارىن ەنگىزبەيىنشە، ەلدىڭ، تىپ­تەن جالپى ادامزاتتىڭ، تابىستى العا باسۋىنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ءتۇسىن­دى. ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرىنىڭ قاتارى­نا تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىندا مەم­لەكەت­تىڭ نەگىزى جالپى قالانۋىن، ءبىزدى قور­­شاعان الەمنىڭ عالامدانۋ زامانىندا جەدەل وزگەرىپ، كوپتەگەن گەوساياسي جانە گەو­ەكو­نوميكالىق قاۋىپ-قاتەردىڭ پاي­دا بولۋىن جانە قازاقستاندىق قوعام­داعى وسى ۇدەرىستەردىڭ ۇرپاق الماسۋ كەزەڭىنە ءدال كەلگەندىگىن جاتقىزۋعا بولار ەدى. سوندىقتان بەيبىتشىلىك، يگى­لىك، وركەندەۋ، əدىلدىك جəنە بارشاعا ور­تاق تەڭ مۇمكىندىكتەر سياقتى ءبىزدى بىرىك­تىرەتىن ورتاق قۇندىلىقتارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. بۇل – مەملەكەتىمىزدىڭ əلەۋە­تىن، ونىڭ تəۋەلسىزدىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپس­ىز­دىگىن نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولاتىن.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قازاقستان حال­قىنا ارناعان ءبىرىنشى جولداۋىندا زاما­ناۋي ءتيىمدى مەملەكەت قالىپتاستىرۋ شەڭ­بەرىندە ساياسي وزگەرىستەر جۇرگىزۋگە باسىم­دىق بەردى. بۇل ساياسي باعىتتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى رەتىندە ساباقتاستىق، بىرىزدىلىك، əدىلدىك جəنە ورلەۋدىڭ الىنۋى دا زاڭدىلىق. رەفورمالاردى جۇيەلى تۇردە، پوپۋليزمگە ۇرىنباي، تەرەڭ جəنە جان-جاقتى ويلاستىرا وتىرىپ جۇرگىزۋگە دە ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. جاڭا ساياسي باعىتتىڭ ىسكە اسىرىلۋ پروتسەسىنىڭ ۇزدىك­سىزدىگى قامتاماسىز ەتىلىپ وتىر. ساياسي رەفورمالار پاكەتتەرىنە ەنگەن تاپ­سىر­مالار ءىس جۇزىندە ورىندالىپ جاتىر. ياعني مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ سايلاۋالدى ۋəدەلەرى مەن ايتقان سوزدەرىن ەكى ەتكەن جوق. بۇل ساياسي سالاداعى رەفور­مالاردىڭ باستاۋى بولىپ، بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندىق ساياسي جۇيەنى قايتا قۇرۋ ءۇردىسى ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ويتكەنى پرەزيدەنتتىڭ ايتقاندارىنىڭ بارلىعى زاڭ جۇزىندە  ناقتىلانا ءتۇستى. ماسەلەن، العاشىندا قابىلدانعان 10 زاڭنىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق زاڭدار دا بار.

اقىرىندا بۇل ۇدەرىس كەڭ كولەمدى، كەشەندى جانە جۇيەلى ساياسي رەفورمالارعا ۇلاستى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ جاڭا مەملە­كەتتىك مودەلدى قالىپتاستىرۋدىڭ جۇيە­لى ىسكە اسىرىلۋى مەن ءتيىمدى مەملەكەت قۇرۋعا كوپ كوڭىل اۋدارا باستادى. مۇن­داعى باستى مəسەلەلەردىڭ ءبىرى ازاماتتار مەن قازاقستاندىق ازاماتتىق قوعام ينس­تي­تۋت­تارىن رەفورمالاۋ جəنە ولاردى مەم­لە­كەتتى باسقارۋ پروتسەسىنە تارتۋ بولدى. ون­داعى ماقسات، بىرىنشىدەن، مەملەكەت پەن ونىڭ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىنىڭ تيىم­دىلىگىن كوتەرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، حالىق­تىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن جاقسارتۋ. سول سياق­تى بۇل جەردە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باس­قا­رۋ مەن ونىڭ جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باس­قارۋ جۇيەسىمەن اراجىگىن شەكتەۋ دە ەسكەرىلدى.

قازاقستاندا ساياسي رەفورمالار قۇر ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ىسكە اسىرىلىپ جاتقاندىعى ەشبىر كۇمان كەلتىرۋگە كەلمەيتىن شىندىققا اينالىپ كەلەدى. ەڭ باستىسى – بۇل كوزقاراستار مەن يدەيالار قۇر ايتىلعان كۇيىندە قالىپ قويماي، زاڭ جۇزىندە ورىندالاتىن ۇستانىمدار مەن ناقتى مەملەكەتتىك ساياساتقا اينالا باس­تادى. ونىڭ ناقتى كورىنىسى مەملەكەت باس­شىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيىل­عى «جاڭا قازاقستان: جاڭارۋ مەن جاڭ­عىرۋ جولى» اتتى قازاقستان حالقىنا جول­داۋى. ۇسىنىلىپ وتىرعان ناقتى ساياسي رەفورمالاردىڭ كەشەنى تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ دەموكراتيالى، اشىق جانە تەڭگەر­مەلى ساياسي جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ جانە ونى تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋدىڭ نەگىزى بولماق.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ وسىنداي باتىل قادامدارى ەلىمىزدەگى قوعامدىق-ساياسي قاتىناستاردى ازاماتتاردىڭ ۇستانىم­دارى مەن قۇندىلىقتارىن وزگەرتۋ نە­گىزىندە ونى جاڭاشا قالىپتاستىرۋعا باعىت­تالعان. مۇندا مەملەكەتتىك بيلىك­تىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىن رەفورمالاۋ نەگىزىندە بۇكىل مەملەكەتتىڭ جۇمىس ىستەۋىنىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋدى ماقسات ەتەدى. ەندەشە اتالعان ساياسي رەفورمالاردى جۇيەلى تۇردە، پوپۋليزمگە ۇرىنباي، تەرەڭ جəنە جان-جاقتى ويلاستىرا وتىرىپ جۇرگىزۋگە دە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل ۇدەرىس جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرىلىپ، كونستيتۋتسيا باپتارىنىڭ شامامەن ۇشتەن بىرىنەن استامىن قامتيتىن بولادى. بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇنداي كۇردەلى دە كەشەندى وزگەرىستەردى باتىل ءارى جاڭاشىل قادامداردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان ءجون. سوندىقتان قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمىن جۇيەلى ترانسفورماتسيالاۋدىڭ ءرولى مەن ماڭىزى زور ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋدىڭ قيسىنى جوق. بۇل جەردە ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ سالماعىن دا ەستەن شىعارماعان ابزال. اتالعان ۇدەرىس بارىسىندا پرەزيدەنت، پارلامەنت، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك ۋاكىلەتتىكتەرىن قايتا ءبولىسۋ ارقىلى پارلامەنت پالاتالارىنىڭ ءرولى مەن مارتەبەسىن كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى شەشىلۋى قاجەت. جالپى العاندا، پرەزيدەنتتىك وكى­لەتتىكتى شەكتەۋ پارلامەنت پەن جەر­گىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى نىعايتۋ ماقساتىن­دا جاسالىپ وتىرعانىن ەسكەرگەن ءجون. سونىمەن قاتار سايلاۋ جۇيەسىن ارالاس پروپورتسيونالدى-ماجوريتارلىق مودەلگە كوشىرۋ نەگىزىندە جەتىلدىرۋ، پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ، ءمəجىلىس دەپۋتاتتارىن ءبىر مانداتتى وكرۋگ جۇيەسى بويىنشا سايلاۋ، دەپۋتات مانداتىن قايتارىپ الۋ، وبلىس əكىمدەرىن بالامالى نەگىزدە مəس­ليحات دەپۋتاتتارىنىڭ كەلىسىمىمەن تاعا­يىن­داۋ تەتىكتەرى ەنگىزىلمەك. حالىقتىڭ مەملە­كەت­تى باسقارۋ الەۋەتىن كەڭەيتۋ پروب­لەمالارى شەشىلمەك. ال ازامات­تار­­دىڭ كونس­تيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قور­عاۋ ماسە­لەسى كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرۋ، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋəكىلگە كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەر مەن يممۋنيتەت بەرۋ، ءولىم جازاسىنا كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيدە تىيىم سالۋ ارقىلى ءوز شەشىمىن تاباتىن بولادى. قوعامدى دəيەكتى تۇردە دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىندا ىسكە اسىرىلىپ جاتقان وسى ءىس-شارالار مەم­لەكەتتىڭ ورنىقتى ءəرى باسقارۋعا يكەمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتەرى انىق.

پرەزيدەنتتىڭ جاڭا ساياسي رەفورمالار جونىندەگى باعدارلاماسىنىڭ تۇجىرىمدامالىق نەگىزدەرىنە سۋپەرپرە­زيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان پارلا­مەنتى مىقتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا تاسىلىنە تۇبەگەيلى ءوتۋ، «مىقتى پرەزي­دەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىن ءىس جۇزىن­دە ورىنداۋ جاتادى. ولار جۇيەلى ءارى كەشەن­دى تۇردە ىسكە اسىرىلىپ، نەگىزگى سايا­سي ينس­­تيتۋتتاردىڭ بارلىعىن قامتىپ، بار­­لىق دەڭگەيدەگى بيلىك وكىلدەرىنە دە، قو­عام­عا دا جاڭا رۋحاني جانە مورالدىق-ەتي­كالىق ۇستانىمدار ۇسىنۋى قاجەت. ساياسي رەفورمالاردىڭ ماڭىزدى تۇستارى­نا جەر مەن ونىڭ تابيعي رەسۋرستارى حا­لىق­قا تيەسىلى دەگەن ۇستانىمنىڭ ۇستەم­دىككە يە بولۋىن، پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارىنا باسشىلىق قىزمەتتە بولۋلارىنا تىيىمنىڭ سالىنۋىن، پرەزيدەنتتىڭ پار­تياسىز مارتەبەسىن جاتقىزۋ كەرەك. سونى­مەن قاتار ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن باعىتتارى رەتىندە پرەزيدەنتتىك وكىلەت­تىككە شامادان تىس ۇستەمدىك بەرۋدەن باس تارتۋدى، ءماسليحاتتاردىڭ ءرولىن كۇشەي­تۋدى، ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ پروتسەدۋراسىن جەڭىلدەتۋ مەن سايلاۋ پروتسەسىن جاڭعىرتۋدى، سوت جانە قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى، ازاماتتاردىڭ نە­گىزگى قۇقىقتارىن قورعاۋدى، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ جانە باق-تىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدى، جەرگىلىكتى اتقارۋ­شى جانە وكىلەتتى بيلىك ورگاندارى­نىڭ جۇمىسىن رەتتەۋدى اتاپ وتكەن ءجون. دەمەك بۇل ساياسي رەفورمالار اۋقىمدى دەمو­كراتيالىق ۇردىسكە اينالا باستادى دەگەندى اڭعارتسا كەرەك.

وسىنشاما اۋىر جۇك پەن جاۋاپ­كەر­شىلىكتى موينىنا الا وتىرىپ، كونس­تيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ تəۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا تاراۋدى اشاتىندىعىن ەسكەرە كەلە، مەملە­كەت باسشىسى ق.توقاەۆ وسى ساياسي وزگەرىس­تەرگە دەگەن حالىقتىڭ پىكىرىنىڭ ماڭىز­دىلىعىنا ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىر. كونستي­تۋتسيالىق كەڭەس پرەزيدەنتتىڭ ۇسى­نىپ وتىرعان «قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن تالاپتارعا سəيكەس دەپ تاپتى. سوندىقتان وت­كىزىلگەلى وتىرعان رەفەرەندۋمدا ازا­مات­تاردىڭ بەلسەندىلىك كورسەتىپ، وعان شى­عارىلىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەر­دى جان-جاقتى تالقىعا سالىپ، ءاربىر ازامات رەفورماعا دەگەن ءوز پىكىرىن قالىپ­تاستىرىپ، داۋىس بەرگەن كەزدە سانالى جانە جاۋاپتى شەشىم قابىلداسا، سوندا ودان قازاقستاندىق قوعام تەك قانا ۇتقان بولار ەدى. ناتيجەسىندە، ازاماتتاردىڭ قازاقستاننىڭ تاعدىرىن ايقىنداۋعا تىكەلەي ارالاسۋى قوعامدا الەۋمەتتىك سەرپىلىس تۋدىراتىنى ءسوزسىز. ەندەشە حالىقتىڭ ءوزىنىڭ كەسىمدى ءسوزىن ايتار كەزى كەلدى. ويتكەنى بۇل جاڭا ساياسي وزگەرىستەردى رەفورما ارقىلى قابىلداۋ، ول ءبىز قاتىسىپ، داۋىس بەرىپ جۇرگەن ادەتتەگى سايلاۋ ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون. بۇل – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا دامۋ باعىتىن ايقىنداۋ، ەلدىڭ بولا­شاعىن جارقىن ەتۋدى كوزدەيتىن كەشەندى جانە باتىل قادام.

سونىمەن ساياسي رەفورمالار قازىردىڭ وزىندە ناقتى جانە تۇسىنىكتى قادامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، مىنا اۋمالى-توكپەلى زاماندا الەۋمەتتىك شيەلەنىستى باسەڭدەتۋگە جانە جاڭا ساياسي ۇلگىگە كوشۋ­گە جول اشارى اقيقات. دەمەك ەلى­مىزدىڭ دامۋىنداعى جاڭا بەلەس بولىپ وتىرعان اۋقىمدى جانە ىرگەلى كونس­تيتۋتسيالىق رەفورما بارىسىندا بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا تەڭگەرىمدىلىگى قاعيداتى نەگىزىندە سۋپەرپرەزيدەنتتىك كەزەڭىندە ورىن العان ولقىلىقتار جويى­لىپ، مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى ءتيىمدى ديالوگ ورنىعاتىنى انىق.

جاپسارباي قۋانىشەۆ،

قوعام قايراتكەرى