سولتۇستىك قازاقستاندى گازداندىرۋ – سوزباققا سالار ءىس ەمەس

1999 جىلى قۇرامىنان بۋراباي، ءبىرجان سال، زەرەندى اۋداندارى مەن كوك­شەتاۋ قالاسى شىعارىلىپ، اق­مولا وبلىسىنا بەرىلگەن سوڭ سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قا­زىر­گى اۋماعىندا 2000 جىلدىڭ 1 قاڭ­تا­رىنداعى جاعداي بويىنشا 713،6 مىڭ ادام تۇرعان ەكەن. ارادا وتكەن 22 جىل ىشىندە سقو تۇرعىندارىنىڭ سانى176،5 مىڭعا كەمىپ، بيىل جىل باسىندا 537،1 مىڭ ادام قالعان. بۇل كورسەتكىش 2021 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعدايمەن سالىستىرعاندا 6،6 مىڭ ادامعا از. جىل سايىن 5-6 مىڭنان استام تۇرعىنىنان ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ايىرىلىپ، ادامي كاپيتالى كەمىپ بارا جاتقان وبلىستاعى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشىن قوسىمشا شارالار قابىلداۋ قاجەتتىگى انىق. ويتكەنى «ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟!» دەمەكشى، تەرىسكەي وڭىردەگى تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، اۋىلدى جەرلەردە جالاقىنىڭ ماردىمسىزدىعى، جول قاتىناسىنىڭ ناشارلىعى، قىزىلجاردىڭ قىتى­مىر قىسىندا جەتى اي بويى تۇرعىن ۇيلەردى، نەگىزىنەن، كومىر جاعىپ جىلى­تۋ ماشاقاتى وركەنيەتتى ءومىر ءسۇ­رۋدى كوكسەگەن جاستار تۇگىل، ۇيرەن­شىك­تى اۋىل تىرلىگىن قيمايتىن ەرەسەكتەر جاعىن دا قاجىتىپ، جايلى مەكەن ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىر. ال رەسەي فەدەراتسياسىمەن شەكارا­لاس اۋداندارداعى «شابادان­دىق» كوڭىل كۇيگە بەرىلگەن سولتۇستىك­قازاق­ستان­دىقتاردىڭ كوبىن ەڭ الدىمەن كورشىلەس تۇمەن، قورعان جانە ومبى وبلىستارىنىڭ گازداندىرىلعان ەلدى مەكەندەرى قىزىقتىرادى ەكەن. ايتا كەتەيىك، قازىر گازداندىرۋ كورسەتكىشى تۇمەن وبلىسى بويىنشا – 96،9 پايىزدى، قورعان وبلىسى بويىنشا – 62 پا­يىزدى، ومبى وبلىسى بويىنشا 36،17 پايىزدى قۇراپ وتىر. ارينە، قاي ەل بولسىن ءوز مۇددەسىن ويلايتىندىقتان، رەسەيدەن لايىقتى جۇمىس پەن تۇر­عىن­جاي تاۋىپ، كوشىپ كەتىپ جاتقان سولتۇستىكقازاقستاندىقتاردىڭ كوبى – ول جاقتا دا سۇرانىسقا يە مەحانيزاتورلار، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر جانە باسقا بىلىكتى ماماندار. سونىڭ سالدارىنان قازىر قىزىلجار وڭىرىندەگى رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارداعى تالاي اۋىل تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى زەينەتكەرلەر مەن زەينەت جاسىنا جاقىنداعان ادامدار بولىپ وتىر.

ال ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار «سولتۇستىك قاقپاسى» سانالاتىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن گازداندىرۋ ماسەلەسى جيىرما شاقتى جىلدان بەرى قۇر سوزدەن اسپاي كەلەدى. اۋەلدە قوستاناي وبلىسى سياقتى سقو-نى دا رەسەيدىڭ گاز تاسىمالداۋ جۇيەسىنە قوسۋ ۇسىنىلعانمەن، بۇل ۇسىنىس ۇكىمەت تاراپىنان ءارتۇرلى سەبەپپەن قولداۋ تاپپاعان.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2021 جىلعى 17 ماۋ­سىم­­دا ەلىمىزدىڭ گاز سالاسىن دامىتۋ ماسە­لەسى جونىندە وتكىزگەن كەڭەستە اقمولا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىن تولىق گازداندىرۋ وسى وڭىرلەردىڭ ونەركاسىپتىك دامۋىنا سونى سەرپىن بەرىپ، ولاردى بيزنەس جۇرگىزۋ جانە ادامداردىڭ تۇرۋى ءۇشىن تارتىمدى ەتەتىنىن ايتا كەلىپ: «بۇل – مەملەكەتتىك ماڭىزعا يە ماسەلە. كە­مىندە ەكى ءتاسىل بار: «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرىن جالعاستىرۋ نەمەسە رەسەي گاز تاسىمالداۋ جۇيەسىنە قوسىلۋ. ەكى نۇسقانىڭ دا وزىندىك ءپليۋسى مەن مينۋسى بار. ۇكىمەت وڭىرلەردىڭ اكىمدىكتەرمەن بىرلەسىپ، جاقىن ارادا تاڭداۋ جاساۋعا ءتيىستى»، دەگەن بولاتىن. الايدا سودان بەرى ون ايدان استام ۋاقىت وتسە دە، ۇكىمەت بۇل ما­ڭىزدى ماسەلە بويىنشا ناقتى شە­شىم قابىلداعان جوق.

بيىلعى جىلدىڭ 25 ساۋىرىندە پارلامەنت سەناتىندا ەل وڭىرلەرىن گازداندىرۋ تاقىرىبىندا اڭگىمە قوزعالعان «ۇكىمەت ساعاتىندا» بايانداما جاساعان ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سولتۇستىك قازاقستان جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىن گازداندىرۋ بويىنشا پرەزيدەنت بىلتىر ايتقان ەكى نۇسقا ءالى قاراستىرىلۋ ۇستىندە ەكەن. ەلدىڭ باس ەنەرگەتيگى ء«بىرىنشى نۇسقا» دەپ اتاعان رەسەي گاز تاسىمالداۋ جۇيەسىنە سقو مەن شقو-نى قوسۋ ءۇشىن قازىر ەسەپتەۋ جۇرگىزىلىپ جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ناتيجەسىن قازاقستان مامىر ايىندا الۋعا ءتيىس. ال ەكىنشى نۇسقا – «سارىارقا» گاز قۇبىرىنىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭدەرىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا مەملەكەتتىك ساراپتاما جاسالىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ ناتيجەسىن ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى شىلدە ايىندا الۋعا ءتيىس.

الايدا سولتۇستىك قازاقستان وب­لى­سىنان سايلانعان سەناتور ەرىك سۇلتانوۆ: «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ قۇ­رى­لى­سىندا بەكى­تىل­گەن گرافيكتەن ارتتا قالۋ­شى­لىق­قا جول بەرىلىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى، بۇرىن جوسپارلانعانىنداي، سولتۇستىك وڭىرلەردى 2025 جىلعا دەيىن گازداندىرۋدى اياقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى»، دەپ دابىل قاقتى.

شىنتۋايتىندا، قىزىلوردا–جەزقازعان – قاراعاندى – تەمىرتاۋ – نۇر-سۇلتان باعىتىندا 1061 كيلو­مەترگە سوزىلعان «سارىارقا» ماگيس­ترال­دى گاز قۇبىرىنىڭ ءبىرىنشى كە­زە­ڭى ءبىر جىلدان ءسال استام ۋاقىت ىشىندە سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىل­گە­نىن ەسكەرسەك، ونىڭ ەكى ەسەدەي قىسقا ەكىنشى-ءۇشىنشى كەزەڭىنىڭ قۇ­رى­لىسىن دا كەشەۋىلدەتپەي، بارىنشا جەدەلدەتۋ مۇمكىندىگىن نەگە قاراستىرماسقا؟! بۇل، بىرىنشىدەن، سولتۇستىك قازاقستاننىڭ جۇمىس كۇشى ارتىق وڭتۇستىك وڭىرلەردەن ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارۋشىلار مەن شەت مەملەكەتتەردەن كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستار ءۇشىن تارتىمدىلىعىن ارت­تىرىپ قانا قويماي، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوشى-قونىن دا ازايتىپ، وبلىستاعى دەموگرافيالىق جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا وڭ اسەرىن تيگىزەرى داۋسىز. ەكىنشىدەن، اق قايىڭدار ولكەسى اتانعان قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ تامىلجىعان تابيعاتىن ساقتاۋعا ەلەۋ­لى ىقپال ەتەرى حاق. جەرگىلىكتى ەكو­لوگتەردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، وبلىستا جىلىنا 300 مىڭ تەكشە مەتر اعاش تۇرعىنجايلاردى جىلىتۋ ءۇشىن وتىن رەتىندە پايدالانىلادى ەكەن. بۇعان قوسا، پەتروپاۆل قالاسىنداعى №2-جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىندا قىسقى ماۋسىمدا 3 ميلليون توننا كومىر جاعىلىپ، ودان 1،5 ميلليون تونناداي كۇل شىعارىلادى. سونداي-اق 619 مىڭ توننا «قارا وتىن» تۇرعىن ۇيلەردىڭ پەشتەرى مەن الەۋمەتتىك-مادەني جانە وندىرىستىك وبەكتىلەر عيماراتتارىنىڭ جىلۋ قازاندىقتارىندا جاعىلىپ، بۇرقىراعان ءتۇتىنى مەن ك ۇلى تابيعاتقا وراسان زالال كەلتىرىپ جاتىر. ۇشىن­شىدەن، ءوڭىردى گازداندىرۋدىڭ وبلىس ەكونوميكاسىن ورگە باستىرۋعا جاردەمى دە مول بولماق.

– گازدىڭ جوقتىعى وڭىرىمىزگە ينۆەستيتسيا تارتۋعا دا كەدەرگى بولىپ تۇر. سەبەبى زاماناۋي تەحنولوگيالىق جابدىقتاردىڭ ءبارى گازعا بەيىمدەلگەن، – دەدى وبلىس اكىمى قۇمار اقساقالوۆ سەناتتاعى ۇكىمەت ساعاتىندا سويلەگەن سوزىندە. ول پەتروپاۆلداعى №2-جىلۋ-ەلەكتر ورتالىعىنىڭ قۋاتى 2026 جىلعا قاراي جەتكىلىكسىز بولاتىندىقتان، قالادا جىلۋ تاپشىلىعى تۋىندايتىنىن ەسكەرتىپ، بۇل پروبلەمانى شەشۋ جولى – ءىرى كاسىپورىندار مەن وبەكتىلەردى كەشىكتەرمەي گازداندىرۋ ەكەنىن ايتتى.

ء«بىز وبلىستى «سارىارقا» ما­گيس­ت­رالدى گاز قۇبىرىنا قوسۋ – ەڭ وڭتايلى نۇسقا دەپ سانايمىز. وڭىردەگى 457 مىڭ ادام تۇراتىن 139 ەلدى مەكەندى گازداندىرۋ ءۇشىن شا­مامەن 140 ميلليارد تەڭگە قاجەت»، دەدى قۇمار اقساقالوۆ. ول سول­تۇس­تىك قازاقستانداعى تۇرمىس دەڭ­گەيىنە گازدىڭ جوقتىعى قالاي تەرىس اسەرىن تيگىزەتىنى حاقىندا مى­نا­داي ناقتى مىسال كەلتىردى: قى­زىل­­جار وڭىرىندەگى ءاربىر جەكە ءۇي وتىن­عا اي سايىن ورتاشا ەسەپپەن 25 مىڭ تەڭگە، ال گازداندىرىلعان استانا مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ تۇر­عىن­دارى تيىسىنشە 13 مىڭ جانە 14 مىڭ تەڭگە جۇمسايدى ەكەن. جا­لا­قىسى ماردىمسىز قاراپايىم سول­تۇس­تىكقازاقستاندىقتار ءۇشىن وسىنداي شىعىن وڭايعا سوقپاي، باسقا جاققا كوشىپ كەتۋ تۋرالى كوڭىلسىز ويعا جە­تە­لەيتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعانىنا ءشۇبا جوق.

دەمەك، استاناعا كوگىلدىر وتىندى قىسقا مەرزىمدە جەتكىزە بىلگەن جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر ەندى ەلدىڭ شەتىندەگى، جەلدىڭ وتىندەگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن گازداندىرۋ سوزباققا سالاتىن ءىس ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ونى بارىنشا جەدەلدەتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرسا، قۇبا-قۇپ.