ازعىردىڭ پەنزاعا ايدالعان ازاماتتارى

شاڭ باسقان ارحيۆ قۇجاتتارىن زەر سالا قاراعاندا بايقاعانىمىز، ازعىر اۋدانىنىڭ №5 اۋىلى، شالقار جانە تاۋبۇيرات اۋىلدارىنىڭ اۋقاتتى بايلارى كام­پەسكە كەزەڭىندە «دۇنيە-مۇلكىن جاسىردى، كەڭەس بيلىگىنە قارسى ۇگىت-نا­سيحات جۇرگىزدى، پاتشا داۋىرىندەگى ءومىردى دارىپ­تەدى، جەرگىلىكتى كەڭەستىك بيلىك اپپاراتىن وزدەرىنە باعىندىرىپ الدى جانە بيلىك ورگاندارى وكىلدەرىنە قارسىلىق تانىتتى» دەپ ايىپتالا باستاعان.

ازعىر اۋماعى اۋەلدە بوكەي ورداسىنا قاراپ، 1926 جىلدان 1930 جىلعا دەيىن ورال وكرۋگىنىڭ قۇرامىندا ازعىر اۋدانى بولىپ تۇرعان. بۇگىندە اتىراۋ وبلىسىنىڭ قۇر­مانعازى اۋدانىنا قارايدى. مىنە، سول كەزدەگى ازعىر اۋدانىنا قاراستى تاۋبۇي­رات، تولىباي، جيدەلى، شالقار، ۇشتاعان جانە باسقا دا اۋىلدارىندا كامپەسكەلەۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن دۇربەلەڭ ەتەك الىپ، بايلاردىڭ مال-مۇلكى تالان-تاراجعا تۇ­سەدى. تاريحشى زۇلقوجا شارافۋتدينوۆ «تاۋبۇيرات» اتتى ەڭبەگىندە ورال وكرۋ­گىن­دە كامپەسكەلەۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە 67 بايدىڭ ءتىزىمى جاسالعانىن، سول تىزىمدەگى باي­لاردىڭ كوپشىلىگى ازعىر اۋدانىنان شىققاندار ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن.

ورال وكرۋگىندەگى كامپەسكەلەۋ ناۋقانى­نا قاتىستى دەرەكتەر بقو مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ №992 قورىندا ساقتالعان. ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا ازعىر اۋدانىنان كامپەسكەلەۋگە ۇشىراعان 22 باي مىنالار: شاماق دوسقاليەۆ، باقي وتەگەنوۆ، شاپەن وماروۆ، ابۋباكىر مامبەتوۆ، بوماش بولديانوۆ، بەكتىلەۋ العازيەۆ، لاتىپ وماروۆ، ماقاش يسەنباەۆ، كوپتىلەۋ العازيەۆ، شارمەن وماروۆ، يمانعازى عابباسوۆ، حالىق ماشەكەنوۆ، مۇحامەديار مۇقاتوۆ، ءساتي بالقاشەۆ، وتەشقالي مۇقاشەۆ، عۇسمان دوسقاليەۆ، قاجىباي ابساتىروۆ، وتەبالا باياناسوۆ، مۇساعالي توعايباەۆ، زۇلقاش شۇباەۆ، قوجانتاي حايىرليەۆ، قابي ۇمبەتوۆ. وسى بايلاردىڭ ىشىنەن بەكتىلەۋ العازيەۆ، لاتىپ وماروۆ جانە مۇحامەديار مۇقاتوۆ قۇزىرلى ورگان­داردىڭ باقىلاۋىنا بۇرىنىراق تۇسكەن.

1928 جىلى 28 تامىزدا وگپۋ-دىڭ ورال وڭىرلىك ءبولىمى وردا اۋدانى بويىنشا ۋاكىلدەرىنە ورال وكرۋگىنە قاراستى ازعىر اۋدانى №5 اۋىلىنىڭ تۇرعىنى وماروۆ سوقىر-لاتىپتى، تاۋبۇيرات اۋىلىنىڭ تۇرعىنى مۇقاتوۆ مۇحامەدياردى، شالقار اۋىلىنىڭ تۇرعىنى العازيەۆ بەكتىلەۋدى تىنتۋگە رۇقسات بەرەتىن وردەردى تابىستاعان. ءسويتىپ، ولاردىڭ مال-مۇلكى، قورا-قوپسىسى، ءۇي-جايى تەكسەرىلىپ، ءتىنتۋ حاتتامالارى تولتىرىلعان. تەرگەپ-تەكسەرۋ بارىسىندا وماروۆ لاتىپتىڭ 2 قىستاۋى، 2 جازعى ورنى، 85 جىلقىسى، 35 تۇيەسى، 300 سيىرى، 400 قويى بار ەكەنى انىقتالعان. ال مۇقا­توۆ مۇحامەدياردىڭ مەنشىگىندە 2 جەر ءۇيى، 1 كيىز ءۇيى، 50 جىلقى، 40 تۇيە، 150 سيىر، 300 قوي بار ەكەنى كورسەتىلسە، 100 سيى­رىن، 100 قويىن جاسىرعانى ءمالىم بولعان. العازيەۆ بەكتىلەۋدىڭ يەلىگىندە 2 كيىز ءۇيى، 2 جاقسى جابدىقتالعان جەرى ءۇيى، 130 جىلقىسى، 70 تۇيەسى، 250 ءىرى قاراسى، 500 قويى بولسا، بۇدان باسقا 750 ءىرى قارا مالدى، 1000 باس قوي مەن ەشكىنى جاسىرعانى انىقتالعان. بايلاردىڭ مال-مۇلكىنىڭ ءبىر بولىگى كامپەسكەلەنگەن.

ازعىر اۋدانىنىڭ «اسا قاۋىپتى الەۋمەت­تىك ەلەمەنت» رەتىندە كورسەتىلگەن بايلارى تۋرالى بقو پوليتسيا دەپارتامەنتى ار­حيۆىندەگى پ-4298 ءنومىرلى قۇجاتتا مىناداي دەرەكتەر بار:

بەكتىلەۋ العازيەۆ، 52 جاستا، قازاق، الا­شا رۋىنان شىققان، ورال وكرۋگى ازعىر اۋدانىنىڭ شالقار اۋىلىنىڭ تۇرعى­نى، اۋقاتتى باي، 2 كلاستىق ۋچيليششەنى بىتىر­گەن، 2 ايەلى بار، مالشى، پارتيا قاتارىن­دا جوق، باي رەتىندە داۋىس بەرۋ قۇقىعى­نان ايىرىلعان، بۇرىن ءىستى بولماعان جا­نە سوتتالماعان. بەكتىلەۋ العازيەۆ پاتشا بيلىگى كەزەڭىندە ءوزىنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، 1897-1905 جىلدار ارالىعىندا ىشكى بوكەي ورداسىن باسقارۋ جونىندەگى كەڭەستىڭ جانىندا دەپۋتات بولسا، 1910-1912 جىلدارى سول كەڭەستە پيسار، ال 1916 جىلدان نارىن ءبولىمى پراۆيتەلىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 3 مارتە مەدالمەن ماراپاتتالعان. قازاقتان تىل جۇمىسىنا ادام الۋ كەزەڭىندە العازيەۆتىڭ ءوز قىزمەتىن پايدالانىپ، اۋىل تۇرعىندارىنان ءىرى كولەمدى پارا العانى ىستە ايتىلعان.

بەكتىلەۋ العازيەۆ ەسكى جۇيەنىڭ تاباندى جاقتاۋشىسى رەتىندە قىزىل ارمياعا بەلسەندى تۇردە قارسى شىققان جانە اق گۆاردياشىلارمەن، باندالىق توپتارمەن تىعىز بايلانىس جاساپ وتىرعان. 1918 جىلى نارىن ءبولىمىن قىزىلداردان ازات ەتۋ ماق­ساتىندا ب.العازيەۆ وسى ءوڭىردىڭ اسا ءىرى بايلارىمەن بىرگە انوحين بانداسىن ورداعا شاقىرۋعا باستاماشىلىق ەتكەن. انوحين توبى وردادا 80 جىگىتتى ءولتىرىپ، قاندى قىر­عىن جاساعانى تاريحتان بەلگىلى. بۇل وقي­عا­لاردان بەكتىلەۋ العازيەۆتىڭ كەڭەستىك بيلىكتىڭ ورناۋىنا اشىق قارسى شىققانى كورىنىپ تۇر.

كەڭەس بيلىگى ورناعان سوڭ بەكتىلەۋ ال­عازيەۆ ءوزىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق قىز­مەتىن جاسىرىپ، جەرگىلىكتى بيلىك اپپا­را­تى قاتارىنا وتكەن. 1919-1922 جىلدارى رەۆ­تريبۋنالدا، اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە، حالىق سوتىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان.

توڭكەرىسكە دەيىن حالىق اراسىندا العازيەۆتىڭ ىقپالى كۇشتى بولعان، سول ىقپالىن كەڭەس وكىمەتى كەزەڭىندە دە ساق­تاپ، ورتاشالار مەن كەدەيلەردىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە باعىندىرا بىلگەن. 1925 جىلى ەندى ءوزى جوعارى لاۋازىمدى ورىندارعا يە بولماسا دا جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىن باسىپ الۋعا ۇمتىلۋىن توقتاتپاعان. 1926 جىلى سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە ول شالقار اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا وزىنە جا­قىن جانە قاجەتتى ادامداردىڭ وتۋىنە بار كۇشىن سالعان. وسى ماقساتتا ول ءوز ۇيىنە اۋىلدىق كەڭەسكە سايلاۋعا تۇسەتىن ادامداردى جيناپ، ونىڭ باستاماسى مەن كۇشتەۋى ناتيجەسىندە اۋىلدىق كەڭەس توراعالىعىنا ارتاناليەۆ، حاتشىسىنا يسجانوۆ سايلانادى. وسىلايشا، ول ءوزى قويعان ادامدار ارقىلى اۋىل تۇرعىندارىنا ىقپالىن جۇر­گىزەدى.

وگپۋ-دىڭ مالىمەتى بويىنشا 1927 جىلى العازيەۆ اۋىلدىق كەڭەس مۇشەلەرى­مەن بىرگە مەشىت قۇرىلىسىنا تۇرعىنداردان ءماجبۇرلى تۇردە قاراجات جيناعان. وسى ماسەلە بويىنشا العازيەۆتىڭ ۇيىندە بىر­نەشە قايتارا جيىلىس ءوتىپ، اۋىل بايلارى مەشىت قۇرىلىسىنا قاراجات جيناۋ ماقساتىندا تۇرعىندار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن. ناتيجەسىندە حالىقتان 15 ساۋىن سيىر، 12 بۇقا، 150 سوم اقشا جي­نالعان. كەيىن بەكتىلەۋ العازيەۆتىڭ مەشىت سالۋداعى بۇل يگى باستاماسى وزىنە ايىپ بولىپ تاعىلعان.

سونىمەن بىرگە العازيەۆ اۋىلدىق كەڭەس­تىڭ مۇشەلەرىنە ءوزىنىڭ ىقپالىن جۇر­گىزە وتىرىپ، شۇرايلى شابىندىق جەرلەرگە يە بولعان. اۋىلشارۋاشىلىق الىم-سا­لىقتى تولەمەۋ جاعىن قاراستىرىپ، وزىنە تيەسىلى جەرلەردى ادەيى جاسىرىپ كەلگەن.

سوقىر-لاتىپ وماروۆ، 44 جاستا، قا­زاق، الاشا رۋىنان شىققان، ورال وكرۋگى ازعىر اۋدانىنىڭ №5 اۋىلىنىڭ تۇر­عى­نى، باي، ساۋاتسىز، وتباسىلى، مالشى، پارتيا قاتارىندا جوق، باي رەتىندە داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان ايىرىلعان، شابىندىق جەردى بولىسكە سالۋ بويىنشا ءىستى بولعان. رەۆوليۋتسياعا دەيىن اسا ءىرى باي رەتىندە كەدەيلەردىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ كەلگەن. 1916 جىلى اۋىل ستاروستاسى بولعان، بيلىكتىڭ ارقاسىندا لاتىپ وماروۆ جەرگى­لىكتى حالىققا كۇشتى ىقپال ەتكەن. ونى تىل جۇمىستارىنا قازاق جىگىتتەرىن الۋ كەزىندە بايلاردان پارا الدى دەپ ايىپتاعان.

وماروۆ ەسكى جۇيە وكىلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، ولاردىڭ الدىندا زور بەدەلگە يە بولعان. 1918 جىلى نارىن ءبولىمى پراۆيتەلىنىڭ وڭ قولى، ەڭ جاقىن كومەكشىسى ەسەبىندە شەكسىز قۇقىققا يە بول­عان. 1919 جىلى اقگۆاردياشىلار­مەن بايلانىسا وتىرىپ، بەكتىلەۋ العازيەۆ، شارمەن وما­روۆ جانە شاپەن وماروۆ سەكىلدى باي­لارمەن بىرگە بوكەي گۋبەرنيا­سى تەر­ريتورياسىن قىزىل اسكەردەن ازات ەتۋ قوز­عالىسىنا بەلسەندى قاتىسقان. اق­گۆاردياشىلار اسكەرىن ازىق-ت ۇلىكپەن، ات-كولىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. لاتىپ وما­روۆتىڭ جەكە ءوزى اقتاردىڭ اسكەرىنە ­11 ار­عىماق اتىن بەرگەن ەكەن.

بوكەي گۋبەرنياسىندا اقگۆاردياشىلار مەن باندالار جويىلىپ، كەڭەس بيلىگى ور­ناعاننان كەيىن لاتىپ وماروۆ حالىق ارا­سىندا ءوز ىقپالىن ساقتاپ، وتەشقالي مۇقاشەۆپەن جانە باسقالارىمەن بىرگە №5 اۋىل كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا مۇشە بولىپ كىرەدى. 1920-1927 جىلدارى اۋىل­دىق كەڭەستىڭ قۇرامىندا بولعان كەزەڭىندە لاتىپ وماروۆقا «ورتاق دۇنيە-م ۇلىكتى، مالدى تالان-تاراجعا سالدى، ءوزىنىڭ تۋىس­قاندارىنا ءبولىپ بەردى، الىپساتارلىقپەن اينالىستى»، دەپ كىنا تاققان.

پاتشا وكىمەتى كەزەڭىندە بارلىق وما­روۆتار، سونىڭ ىشىندە سوقىر-لاتىپ تا «جا­­مان بەستاۋ»، «تەرەكتى» مەكەندەرىندەگى ەڭ جاقسى شۇرايلى شابىندىق جەرلەردى يەلەنىپ كەلگەن. 1926 جىلى لاتىپ وماروۆ ءوز كۇشىمەن جانە اۋىلدىق كەڭەس مۇشەلەرىنە ىقپال ەتۋى ارقىلى «تەرەكتى» مەكەنىندەگى جەردى كەدەيلەردەن تارتىپ الىپ، قارسى شىق­قاندارىن ۇرىپ-سوعادى. وماروۆتىڭ قا­ھارىنان قورىققان كەدەيلەر بۇل جەردەن كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. مۇنداي جاعداي 1928 جىلى شابىندىق جەردى بولىسكە سالعاندا دا قايتالانعان. «قىزىلشوشاق»، «قىزىلباۋىر» مەكەندەرىندەگى كەدەيلەرگە بەرىلۋى ءتيىس جەرلەر وماروۆتىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەن. وماروۆتاردىڭ ءوز ادامى، اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى مەڭدىحانوۆ باي­لاردىڭ، اقساقالداردىڭ مۇددەسىن قور­عاپ، ايتقانىن ورىنداپ وتىرعان. وسىلاي­شا، ازعىر اۋدانى اۋىلدارىنداعى جەر­گى­لىكتى بيلىك شىن مانىندە بايلاردىڭ بۇرىن­عى پاتشا داۋىرىندەگى شەنەۋنىكتەردىڭ قو­لىندا بولعان. لاتىپ وماروۆ اۋىلدىق كە­ڭەستە بولعان جينالىستاردا كەڭەستىك بيلىكتى مويىنداماي، كامپەسكەلەۋ ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان نارازىلىقتاردى ۇيىمداستىرعان.

مۇحامەديار مۇقاتوۆ، 63 جاستا، قازاق، بەرىش رۋىنان شىققان، ورال وكرۋگى ازعىر اۋدانىنىڭ تاۋبۇيرات اۋىلىنىڭ تۇر­عىنى، باي، شالا ساۋاتتى، وتباسىلى، پارتيا قاتارىندا جوق، بۇرىن ءىستى بولعان. مۇقاتوۆ مۇحامەديار پاتشا وكىمەتى كەزەڭىندە 5-6 جىل نارىن ءبولىمى №7 اۋىلىنىڭ ستارشيناسى بولعان. حالىق اراسىندا ىقپالى كۇشتى بولعانى سونشالىق، ونىڭ 30-40 جى­گىتتەن تۇراتىن شابارمانى بارىمتامەن، ادامداردى ۇرىپ-سوعۋمەن اينالىسقان. مۇحامەديار مۇ­قاتوۆ ءوزىنىڭ قىزمەتتىك جاع­دايىن پايدالانىپ، كولەمدى شابىن­دىق جەر­­لەردى يەلەنىپ العان، جەر ساتۋمەن شۇعىلدانعان.

قازان توڭكەرىسى كەزىندە مۇقاتوۆ ەسكى جۇيەنى قولداپ، اقگۆاردياشىلاردىڭ، بان­دا­لىق توپتاردىڭ جاعىندا بولادى. 300 قارۋلى باندى اسكەرىن اۋىلىنا شاقىر­عان. بان­دا باسشىلارىن ءوز ۇيىندە قابىل­داپ، قال­عانىن اۋىلداعى باسقا ۇيلەرگە جاي­عاستىرادى، ولاردى تاماقتاندىرىپ، اتىنا جەم-ءشوپ بەرىپ وتىرادى. باندا مۇقاتوۆتىڭ اۋىلىندا قىزىل اسكەر كەلگەنشە ەكى اي بويى بولادى. باندامەن بىرگە مۇقاتوۆ تا قاشىپ، ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى جە­رىنە 1920 جىلى عانا ورالادى. ءسويتىپ، مۇحامەديار مۇقاتوۆ بوكەي وردا گۋبەر­نياسى تەرريتورياسىندا كەڭەس بيلىگى ­ور­­­نا-­
ۋىنا ءوزىنىڭ قارسىلىعىن بىلدىرگەن.

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن دە مۇقاتوۆ اۋىل-ايماقتاعى كەدەيلەردى قىس­پاقتاۋىن قويماي، ولارعا بولىنگەن جاقسى شابىندىق جەردى ازىن-اۋلاق اقى بەرەمىن دەپ تارتىپ الاتىن بولعان. مىسالى، 1927 جىلى «قاراوي» قىستاۋىنداعى شابىن­دىق جەردى كەدەيلەردەن الىپ، ولارعا ءبىر قوي بەرەمىن دەپ ۋادە ەتكەن. سونداي-اق مۇ­حامەديار تۇرعىندارعا اۋىلدىق كەڭەستەگى سەنىمدى ادامدارى ارقىلى ىقپال ەتىپ كەلگەن، ال بايلاردىڭ مۇد­دەسىنە قارسى شىعىپ، ءوز دەگەنىن ورىن­داماعاندارىن جازالاپ وتىرعان. ماسەلەن، 1927 جىلى 3 ماۋسىمدا جەردى بولىسكە سالۋعا ارنالعان جينالىستىڭ الدىندا باسقا دا بايلارمەن بىرگە كەدەيلەردى اۋىل­دىق كەڭەستىڭ تور­اعاسى ماساليموۆقا قارسى ايداپ سالادى. ولاردى توراعانى ۇرىپ-سوعىپ، قولىندا­عى قۇجاتتارىن تارتىپ الۋعا يتەرمەلەيدى. سەيىتوۆ، ىقماليەۆ، الىكەنوۆ سەكىلدى كەدەيلەر مۇقاتوۆتىڭ ايتقانىنا كونىپ، اۋىلد­ىق كەڭەس توراعاسى ماساليموۆتى ۇرىپ تاس­تاعان. جالپى، 1927 جىلى شابىندىق جەردى قايتا ءبولۋ كەزىندە مۇقاتوۆ بۇل شاراعا كەدەرگى كەلتىرىپ، وزىنە شۇرايلى جەرلەردى الىپ قالۋعا تىرىسقان. ول كەي جاعدايدا اۋىلدىق كەڭەس­تىڭ مۇشەلەرىنە ىقپال ەتۋ جولىمەن، كەيدە كەدەيلەرگە كۇش كورسەتىپ، ولار­دى الداۋ ارقىلى ماقساتىنا جەتىپ وتىر­عان. سونىمەن وگپۋ-دىڭ ورال وكرۋگ­تىك ءبولىمىنىڭ ايىپتاۋ ءىسى بويىنشا م.مۇ­قاتوۆ كەڭەس بيلىگى ساياساتىنا باعىنبايتىن، سوتسياليستىك قۇرىلىسقا قاۋىپ توندىرەتىن تۇلعا رەتىندە ەسەپتەلىندى.

ءسويتىپ، ازعىر اۋدانىنىڭ اسا ءىرى بايلارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ بايلاردى تاپ رەتىندە جويۋعا باعىتتالعان سولاقاي ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە دۋشار بولدى. شىن مانىندە ولاردىڭ ەش كىناسى جوق ەدى، ولاردىڭ بار كىناسى ىقپال­دى ءىرى باي بولعانى، اقگۆاردياشىلاردى قولداعانى. ال ازامات سوعىسى كەزەڭىندە ەلدىڭ ەكىگە جارىلىپ، ءبىرى-بىرىمەن سوعىسۋى  – تاريحي زاڭدىلىق. الاشورداشىلارعا، بۇرىنعى پاتشا وكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن شەنەۋنىكتەرگە باستاپقىدا كەشىرىم بەرگەن كەڭەس بيلىگى كەيىن ولاردان قاۋىپتەندى، ولاردى قوعامنان الاستاپ، ساياسي جاعىنان قۋدالاۋدى، جاپپاي سوتتاۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتىپ قويدى.

1928 جىلى تامىز-قاراشا ايلارىن­داعى تەرگەپ-تەكسەرۋ شارالارىنان كەيىن 16 قاراشادا ورال وكرۋگتىك وگپۋ-ى بەك­تىلەۋ العازيەۆكە، لاتىپ وماروۆقا، ­مۇ­حا­مەديار مۇقاتوۆقا قىلمىستىق كو­دەكستىڭ 58-10-13، 59-3-باپتارى بويىنشا العاشقى ايىپ تاعىپ، 22 قاراشادا قاماۋعا العان. ال 29 قاراشادا ۇشەۋىنەن قىلمىستىق كودەكستىڭ 59-3-بابى بويىنشا بانديتيزمگە ايىپتاۋ الىنىپ تاستالعان جانە ءىستى قازاق كسر-ىنە قاراستى وگپۋ-دىڭ ساياسي وكىلدىگىنىڭ قاراۋىنا جىبەرۋگە شەشىم قابىلدانعان. 1928 جىلى 20 جەلتوقساندا وگپۋ-دىڭ قكسر بويىنشا وكىلدىگىنىڭ ايىپتاۋ قورىتىندىسى شىعارىلىپ، 1929 جىلى 7 قاڭتاردا اتالعان ءىس وگپۋ-دىڭ سوتتان تىس القاسىنىڭ قاراۋىنا جولدانادى. 1929 جىلى 28 قاڭتاردا ولارعا «قىلمىس­تىق ءىس» ماسكەۋدەگى وگپۋ-دىڭ ورتالىق تىر­كەۋ بولى­مىنە كەلىپ تۇسكەن.

1929 جىلى 15 ناۋرىزدا ماسكەۋدەگى وگپۋ القاسىنىڭ ارنايى وتىرىسىندا قىلمىستىق كودەكستىڭ 58-10 بابى بويىن­شا ب.العازىەۆكە، وماروۆقا، مۇقا­توۆ­قا قاتىستى №69040 ايىپتاۋ ءىسى قارا­لىپ، ۇشەۋىن ماسكەۋ، لەنينگراد، حاركوۆ، كيەۆ، ودەسسا، دونداعى روستوۆ گۋبەرنيا­لارى مەن وكرۋگتەرىندە جانە ورتالىق ازيا اۋماعىندا تۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىپ، 3 جىل مەرزىمگە قازاقستاننان جەر اۋدارۋ­عا شەشىم قابىلدانعان. 1929 جىلى ءساۋىر ايى­نىڭ سوڭىندا ولاردى پەنزا وڭىرىندەگى باي-كۋ­لاكتاردى قابىلدايتىن ەلدى مەكەنگە جونەلتكەن.

ازعىر اۋدانىنان جەر اۋدارىلعان ازا­ماتتاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز، ولار تۋرالى قولىمىزدا قانداي دا ءبىر دەرەك جوق. دەگەنمەن ەلىمىز ەگەمەندىگىنىڭ ارقا­سىندا 1999 جىلى 29 ساۋىردە جازىقسىز ساياسي قۋدالاۋعا ۇشىراعان بەكتىلەۋ ال­عا­زيەۆ، لاتىپ وماروۆ، مۇحامەديار مۇ­قاتوۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پرو­كۋراتۋراسىنىڭ قاۋلىسىمەن اقتالىپ شىق­قان. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ازعىر اۋماعىنان شىققان اۋقاتتى ادامدار قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى زاڭى­مەن قۇقىقتىق جاعىنان اقتالعان، ەندى ولار­دى قوعام بولىپ مورالدىق جانە ساياسي تۇر­عىدان تولىق اقتاپ الۋىمىز كەرەك. ء«ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن، ­ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرىن ءبىر ءسات ەسكە الىپ، ولاردىڭ قانداي دا ءبىر قاتەلىكتەرى بولسا، كەشىرىممەن قاراپ، ارۋاقتارىنا تاعزىم ەتۋ – پارىزىمىز!

ەسقايرات حايداروۆ،

جاڭگىر حان اتىنداعى بقاتۋ-دىڭ اعا وقىتۋشىسى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى بقو بويىنشا جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى