«ەكو» دەگەن جالاڭ سوزگە اينالماۋعا ءتيىس

ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اينالامىزدى قوقىستان تازارتۋدى، كوشەت وتىرعىزىپ، سۋارۋدى جىلىنا ءبىر رەت 22 ءساۋىر – حالىقارالىق جەر كۇنى ەسكە الاتىنىمىز بار. مۇنداي بىركۇندىك اكتسيانى حالىقتى جىل بويى ەكولوگيا تۋرالى قۇلاقتاندىرىپ بارىپ وتكىزسە ءتيىمدى بولار ما ەدى؟ اۋانىڭ لاستانۋى، قۋاڭشىلىق، كۇننىڭ جىلىنۋى، ورمانداردىڭ ازايىپ، قوقىستىڭ ارتۋى سەكىلدى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن بۇدان الدەقايدا كەشەندى جۇمىس كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى. الايدا ىندەتتىڭ بەلگىلەرى كوزگە وتتاي باسىلعاندا عانا ءورتتى سوندىرۋگە اسىعاتىن ادەتىمىز عوي.

قورشاعان ورتانىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق بۇگىن تۋىنداعان جوق. الايدا ماسەلە كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ بارادى. عالىمدار بۇل جەر بەتىندەگى ەكولوگيالىق داعدارىسقا الىپ كەلەتىنىن ەسكەرتىپ-اق كەلەدى. بۇل جاعدايدىڭ وسى تاقىرىپقا قىزىعاتىن ماماندار مەن بەلسەندىلەردىڭ اۋقىمىنان شىعاتىن كەزى كەلدى. تابيعات رەسۋرستارىن قولداناتىن ءاربىر ادام قورشاعان ورتاعا تيەتىن زياندى ءتۇسىنىپ، ونى ازايتۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولاتىنىن شىن نيەتپەن تالقىلايتىن كۇنگە جەتۋىمىز كەرەك. ەكوبەلسەندىلىك، ەكوتۋريزم، ەكولوگياعا زيانى جوق تاۋارلار مەن قىزمەتتەر تابىس كوزىن ارتتىرۋعا تىرىساتىن ماركەتينگتىڭ ءبىر قۇرالىنا جانە زاماناۋي سانگە اينالىپ ۇلگەردى. مۇنداي «جاناشىرلىق» ماعىناسىز بوس ءسوز بەن ارەكەتكە ۇلاستى. ال ماسەلەنىڭ جاھاندىق اۋقىمى «ەكو» ءسوزى جابىسقان جىلتىر قابىقتىڭ سىرتىندا قالىپ قويدى. ءتىپتى ەكولوگياعا الاڭداۋشى­لىق تانىتۋ ادامنىڭ بيىك سانا-سەزىمىن، جاۋاپكەرشىلىگىن، باتىستىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە بارىن بىلدىرەتىن «ارزان بەلگى» بولىپ قانا قالعانداي. قالاي بولعاندا دا، مۇنداي ء«ساندى» اكتسيالار ماسەلەنىڭ ماڭىزىن جەڭىلدەتىپ جىبەردى.

قورشاعان ورتاعا تونگەن قاۋىپتىڭ ەڭ اۋىرى – اينالامىزدىڭ لاستانۋى. اۋانىڭ، سۋدىڭ جانە توپىراقتىڭ لاستانۋىنا پلاستماسسا، اۋىر مەتالدار جانە نيتراتتار سياقتى توكسيندەر مەن زاۋىتتار شىعاراتىن، قازبالى وتىننىڭ جا­نۋى­­نان تۋىندايتىن، مۇنايدىڭ توگىلۋى­نەن جانە ونەركاسىپتىك قالدىقتاردان تا­رايتىن زياندى زاتتار مەن گازدار سەبەپ بولادى. مۇنداي لاس ورتادا دۇنيەگە كەلىپ، ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ دەنساۋلىعى مەن ءومىر ساپاسى ناشار بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازىرگى ۋاقىتتا الەم حالقىنىڭ 91 پايىزى اۋا ساپاسى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بەلگىلەگەن قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيتىن جەرلەردە تۇرادى. قىتاي مەن ءۇندىستان سياقتى ەلدەردە ءتۇتىننىڭ قالىڭدىعى سونشالىق، كۇننىڭ كوزى كورىنبەيدى، ال تۇرعىندارى ماسكا تاعىپ جۇرۋگە ءماجبۇر. لاستانعان اۋا دەمىكپەنى قوزدىرىپ، بالا ميىنىڭ دامۋىن كەشەۋىلدەتۋى مۇمكىن، ال ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ اقىل-ەسىنە اسەر ەتەدى. مۇنى قىتاي، كانادا، اقش-تا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر دالەلدەيدى. ءىرى قالالارداعى اۆتوكولىكتەردىڭ دابىلى، سيرەنالار مەن پويىزداردىڭ داۋىسى دا لاستانۋدىڭ ءبىر تۇرىنە جاتادى ەكەن. بۇل «شۋدىڭ لاستانۋى» دەپ اتالادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاريالاعان باياندامادا جول قوزعالىسىنان تۋعان شۋ ادام دەنساۋلىعىنا اۋانىڭ لاستانۋى­نان كەيىن اسەر ەتەتىن ەڭ ۇلكەن ەكولو­گيا­لىق قاۋىپتەردىڭ ءبىرى دەپ كورسەتىل­گەن. قالانىڭ ازان-قازان تىرشىلىگى دە تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىن ناشارلاتاتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. كولىكتىڭ دابىلىن ارتىق باسىپ، ۋلاپ-شۋلاپ قوعامعا زيان كەلتىرەتىندەردى باتىس ەلدەرىندەگىدەي زاڭ بويىنشا تارتىپكە سالۋدى قاراستىرۋعا قالاي قارايسىز؟ استا-توك تاعام قالدىعى دا ءوزىمىزدى ۋ­لاپ جاتقانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. اۋا­نىڭ لاستانۋى جىل سايىن الەمدە شاما­مەن 8،8 ملن ادامنىڭ ولىمىنە اكەلەدى ەكەن. بۇل تەمەكىدەن قايتىس بول­عانداردان دا كوپ. الايدا ادام ءولىمى­نىڭ سەبەبىنە اۋانىڭ لاستانۋى دەپ كور­سەتىل­مەيتىنى انىق قوي. ونىڭ شىن اسەرىن بولجاۋ عانا قالادى.

ەكولوگيا تاقىرىبىنان جاھاندىق جىلىنۋدى ءبولىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. ادام ارەكەتىنەن اتموسفەراعا پارنيكتىك گازدار كوپ ءبولىنىپ، پلانەتا جىلىنا باس­تادى. پارنيكتىك گازدار كۇن كوزىن اتموسفەرادان وتكىزىپ، جەر بەتىن جىلىتىپ تۇرادى. ونسىز تىرشىلىك تە بولماس ەدى. الايدا ولار كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە تىم كوپ ءبولىنىپ جەرگە تۇسكەن جىلۋدى اتموسفەراعا جىبەرمەي ۇستاپ قالىپ، جەر­دى جىل سايىن جىلى مەكەنگە اينالدىرىپ جاتىر. بۇل ءوز كەزەگىندە تەم­پەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋىنە اكەلەدى، سودان كەيىن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا، پوليارلىق مۇز قاباتتارىنىڭ ەرۋىنە، سۋ تاسقىنى مەن شولەيتتەردىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتەدى. جاھاندىق جىلىنۋ وسىنىسىمەن قاۋىپتى.

بۇدان بولەك جوعارىدا ايتىپ وت­كەن قالدىقتاردى قايتا وڭدەپ، كادەگە جاراتپاساق، مۇحيتتار مەن سۋلار قوقىس­قا تولىپ جاتىر. ماماندار يادرو­لىق قالدىقتار، پلاستماسسا جانە ەلەكترونيكا قالدىقتارى اسا قاۋىپتى دەپ ەسكەر­تەدى. قازاقستان سەكىلدى دامۋشى ەلدەردە قوقىستى سۇرىپتاپ، وڭدەۋ ماسەلەسى كەنجە قالىپ قويعانى قىنجىلتادى. ۇيىڭدەگى قوقىستى جەكە-جەكە جاشىكتەرگە ءبولىپ وتكىزەيىن دەسەڭ، ونى كەرەك قىلىپ جاتقان ۇكىمەت جوق. مەگاپوليستىڭ وزىندە سۇرىپتالعان قوقىسىڭدى وتكىزۋ ءۇشىن ارنايى قابىلدايتىن جەر ىزدەپ، قالانى شىر اينالىپ، اۋرەگە تۇسەسىڭ. مۇنىڭ كىمگە كوبىرەك كەرەك ەكەنى تۇسىنىكسىز. قورشاعان ورتانى قورعاعىسى كەلگەن جانداردىڭ ىزگى نيەتى جانباي جاتىپ سونەتىنى وسىدان. قوقىستى سۇرىپتاۋ، وڭدەۋگە قاتىستى جالپىۇلتتىق قوزعا­لىستار كەرەك-اق.

تۇرعىن ءۇي، ونەركاسىپتىك نەمەسە كوممەرتسيالىق جوبالاردى سالۋ ءۇشىن ورماندى وتاپ، اعاشتاردى كەسكەندەردىڭ ارەكەتى دە قاتاڭ سىنعا ۇشىراۋى كەرەك. بۇكىل الەم بويىنشا تىيىلماي تۇرعان بۇل ارەكەتتىڭ سالدارى وتە اۋىر. كەشە عانا دۇنيە ءجۇزىن ەكى جىلعا ۇيگە قاماعان پاندەميانىڭ ءبىر ۇشى وسى ەكولوگيا ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. جابايى جان-جانۋاردىڭ تىرشىلىك ورتاسىنا قول سۇعىپ، مەكەنىن تارتىپ العان اشكوزدىكتىڭ سوڭى دا وسىلاي بولادى. عالىمدار جابايى تابيعاتتا ادامزاتقا بەلگىسىز ۆيرۋستىڭ سان ءتۇرى بار ەكەنىن، ەكى تىرشىلىك يەسى­نىڭ شەكاراسى جويىلىپ، ەتەنە ارالا­سا باستاعان كەزدە كوروناۆيرۋس سەكىلدى عىلىمعا بەيتانىس ىندەتتەر ءجيى پاي­­دا بولاتىنىن ايتقان. ال اعاشتاردىڭ ازايۋى وتتەگىنىڭ از ءوندىرىلۋىن جانە ونىڭ تەمپەراتۋرا مەن جاۋىن-شاشىنعا اسەر ەتەتىنىن بىلدىرەدى. تابيعاتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزعىسى كەلگەن ادامزاتتىڭ ارەكەتى ءىز-ءتۇزسىز قالمايتىنىنا كوزىمىز جەتسە دە، ەكولوگياعا نازار اۋدارار ءتۇرىمىز جوق.

حالىقارالىق جەر كۇنىنە وراي جا­زىلعان بۇل ماقالانىڭ جوعارىداعى بىركۇندىك اكتسيادان ايىرماشىلىعى نە دەرسىز؟ ايىرماشىلىعى جوق. وكىنىشكە قاراي، بۇل دا سول كوزبوياۋشىلىقپەن پارا-پار. الايدا ۇنسىزدىكتىڭ باعاسى تىم قىمبات. وسىنى ءتۇسىنىپ، ىسىراپتى ساپ تىيىپ، تابيعاتتان قول ۇزبەي، دامىعان قوعامنىڭ ۇندەۋىنە جاپپاي قوسىلاتىن كەز باياعىدا كەلدى. قاتەلىكتى مويىنداپ، ءبىر وقىرمانعا بولسىن وي سالساق – ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى.