«ادەبيەت تانىتقىش» – الەمدىك قۇندىلىق

بۇل ماڭىزدى كىتاپ نەگە تاشكەنتتە جاريالاندى؟

بىرىنشىدەن، ارينە، تيپوگرافيا ماسە­لەسىنە بايلانىستى. تۇركىستان اۆتونوميا­سى (مۇحتارياتتان كەيىنگى) تۇسىندا وسى قالادا توتەشە قارىپپەن قازاقشا بىرنەشە گازەت-جۋرنال جاريالانىپ، باسپاحانا تولىققاندى جۇمىس ىستەپ تۇردى.

ەكىنشىدەن، وسى قالادا «كيرينپروس» (سول كەزدەگى اتاۋى) نەگىزىندە 1926 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتى (جالپىلاما نىسپىسى – «كازپەدۆۋز») اشىلىپ، 1928 جىلى الماتىعا كوشىرىلدى. بۇل – تاشكەنتتەگى وسى وقۋ ورنىنا قازاق عىلىمي-اعارتۋشىلىق الەۋەتى توپتاستى دەگەن ءسوز.

ۇشىنشىدەن، 1921 جىلى ا.بايتۇر­سىن ۇلى ورىنبوردا اشقان اكادەميالىق ورتالىق سىندى قۇرىلىم جانە «تالاپ» مادەنيەتتى كوركەيتۋشىلەر قاۋىمى تاش­كەنتتە جۇمىس ىستەپ تۇردى. ونىڭ باسى-قاسىندا ح.دوسمۇحامەد ۇلى، م.تىنىش­باي ۇلى، م.جۇماباي، م.اۋەزوۆ، ق.كەمەڭ­گەر ۇلى، ت.ب. ءجۇردى.

ءبىز «ادەبيەت تانىتقىش» زەرتتەۋىنىڭ نەمەسە وقۋ قۇرالىنىڭ جازىلۋى 1921-1922 جىلدان باستالدى دەپ سانايمىز. سەبەبى، ا.بايتۇرسىن ۇلى 1920-1921 جىلدارى حالىق اعارتۋ كوميسسارى (مينيستر) قىزمەتىندە ءجۇرىپ سالالىق وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ جازىلۋىنا مۇرىن­دىق بولدى. ۇقك جانە باسقا دا ارحيۆ دەرەكتەرىندە اقاڭنىڭ «موينىنداعى تاپسىرمالار» تىزىمىندە «تەوريا سلوۆەسنوس­تي» (كەيدە «تەوريا ليتەراتۋرى») كىتابى كورسەتىلگەن.

ەندى ەڭبەكتىڭ اتاۋىنا كەلەيىك. نەگە ول اقاڭنىڭ باسقا كىتاپتارىنداعىداي «كوركەم ءسوز قيسىنى» نەمەسە «ادەبيەت-قۇرال» ەمەس؟ بۇل اتاۋ (ادەبيەت تانىتقىش) ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ نەگىزگى ميسسياسىنان تۋىندايدى. ياكي «قازاقتا باي ادەبيەت بار، سونىڭ اسىل ماقسۇتىن تانىتۋ» دەگەنگە سايادى.

بۇل تۇستا مىنا ماسەلەنى دە ايقىنداپ الايىق. بۇگىندە ءبىز ءۇشىن ۇلت ونەر تانۋى مەن مادەنيەت تانۋىنىڭ باسى بولىپ ۇعىنىلاتىن «ادەبيەت تانىتقىش» تاقىر جەرگە شىققان جوق. ونى ءومىر جۇزىنە اكەلگەن – ادامزاتتىڭ اقىل ويى. ا.بايتۇرسىن ۇلى زامانىنان وزىق تۋعان بىلىكتى، پاراساتتى تۇلعا رەتىندە كوركەم ونەر تۋرالى ادامزات عىلىمى قيسىن-ەرە­جە­سىمەن قازاقتىڭ تەلەگەي-تەڭىز رۋحاني مۇراسىن تالداپ بەرە الدى. ۇلت ادەبيەتى ەرەكشەلىگىن، سيپاتىن، ءورىسىن كورسەتە ءبىلدى. سول سەبەپتى بۇل زەرتتەۋ – الەمدىك قۇندىلىق.

ىزدەنگىش، سۇڭعىلا ا.بايتۇرسىن ۇلى اريستوتەل، ءال-فارابي، يبن سينا، لومو­نوسوۆ، لەسسينگ، گيوتە، گەگەل ت.ب. تۇلعا­لار­دىڭ ونەر، كوركەمسوز تۋرالى وي-پايىم­دارىمەن، وزىنە دەيىنگى ەجەن-مەلحيور دە ۆوگيۋە («Le roman russe» / «رۋسسكي رومان»، 1886)، الەكساندر پوتەبنيا («يز زاپيسوك پو تەوري سلوۆەسنوستي»، 1905)، الەكساندر ۆەسەلوۆسكي («پوەتيكا»، «پوەتيكا سيۋجەتوۆ»، 1913)، فلوريان زنا­نەتسكي («Cultural Reality» / «رەالنوست كۋلتۋرى»، 1919) ەڭبەكتەرىمەن، «ادەبيەت تانىتقىش» جازىلىپ جاتقان تۇستا گازەت-جۋرنالداردا، ءتۇرلى باسىلىمداردا ءۇزىندىسى باسىلعان بوريس توماشەۆسكي («تەوريا ليتەراتۋرى. پوەتيكا»، 1925)، ۆيكتور جيرمۋنسكي («ۆوپروسى تەوري ليتەراتۋرى»، 1928)، گريگوري ۆينوكۋر («كريتيكا پوەتيچەسكوگو تەكستا»، 1927) زەرتتەۋلەرىمەن ءبىرشاما تانىسقان دەۋگە نەگىز بار. تۇركى دۇنيەسىنەن حح عاسىردىڭ باس شيرەگىندەگى ءوزى قويان-قولتىق بايلانىستا بولعان تاتار ادەبيەتتانۋى كوشباسشىلارى جامال ءۋاليدي، عالىمجان يبراگيموۆ، عابدراحمان ساعدي، عالىمجان نيعماتي، عازيز عۇبايدۋللين، عالي راحيم ت.ب. پىكىرىن شولعانى دا بايقالادى.

البەتتە، ا.بايتۇرسىن ۇلى ادەبيەتتا­نۋ­شىلىق اينالاسى ورىس، تاتار نەمەسە اۋدارىلعان الەم كلاسسيكتەرى ەڭبەكتەرىمەن عانا ولشەنبەسە كەرەك. مۇنى وسى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» وزىندەگى مىنا جولدار ايقىن اڭعارتادى: «ەكىنشى تىلدەردە ەكپىن بۋىنى ءسوزدىڭ بارىندە بىرىڭعاي ءبىر ورىننان تابىلادى. ماسەلەن، پىرانسوز، شەق* تىلدەرىندە ەكپىن بۋىنى اياعىنا كەلەدى... ەكپىن بۋىنى اياعىنا كەلەتىن سوزدەرىمەن قازاق ءتىلى پىرانسوز تىلىنە ۇقساس، ەكپىن بۋىنى اياققا تاياۋ كەلەتىن سوزدەرىمەن پولاك* تىلىنە ۇقساس» (*1926 جىلعى كىتاپ نۇسقاسىندا وسىلاي). سوندا اقاڭ فرانتسۋز، چەح، پولياك ءتىلى، كوركەم ونەرى ەرەكشەلىگىن بىلگەن بولىپ شىقپاي ما؟

ءبىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» مازمۇن جاعىنان ۇلتتىڭ كوركەم ونەر ەرەكشەلىگىن تولىق اشا العا­نىن ايتۋعا مۇددەلىمىز. اقاڭ وسى ەڭبەك حاتقا ءتۇسىپ جاتقان كەزەڭدە ەل اقىن-جازۋ­شى­لارىنىڭ باسىن قوسۋدى جوسپار­لاعانىن، بىراق ول وبەكتيۆتى-سۋبەكتيۆتى جاعداي­عا بايلانىستى وتپەي قالعانىن ءتۇسىندى­رىپ «قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» اتتى ماقالا جازدى («ەڭبەكشىل قازاق» گازەتى، 08.07.1922 جىل). وسىندا قالامگەر: «قازاق مادەنيەتى ءجاۋىت، نەمىس، ورىس، قاتتا نوعاي مادەنيەتىندەي بولسا، «قازاق»، «قازاق» دەپ قايىرا سويلەپ، اۋىز اۋىرتىپ اۋرە بولماي-اق «كوپپەن بىردەي كورەر» دەپ قويار ەدىك. قازاق ايرىقشا ءسوز بولاتىنى – ءحالى ايرىقشا بولاتىندىقتان»، دەپ جازادى.

«ادەبيەت تانىتقىش» – كوركەم ونەر­دىڭ بولمىسى مەن قۇرىلىمىن، قازاق ادە­بيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن سيپاتىن، ادەبي ۇدە­رىستىڭ ءمانىن، جانرلار قالىپتاسۋىنىڭ قوعام تاعدىرى مەن تالعامىنا قاتىسىن، ءسوزدىڭ – ونەرگە، ونەردىڭ – ءپان عىلىمىنا اينالۋ جولىن، ءسوز جۇيەسى مەن وي جۇيەسىنىڭ مايەگىن، ولەڭ مەن قارا ءسوزدىڭ پىشىندىك، مازمۇندىق قۇرىلىسىن، اۋىز ادەبيەت پەن جازۋ ادەبيەتتىڭ دارا سوقپاعىن، باستى جانرلار مەن ونىڭ ىشكى بولىنىستەرى قاعيداتتارىن، ادەبيەت پەن ءداۋىر، ادەبيەت پەن سانا، ادەبيەت پەن ءدىل، ادەبيەت پەن وي، ادەبيەت پەن مۇددە قارىم-قاتىناسى جا­يىن جىك-جىگىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ۇلتتىق ءبىلىم، تانىم، عىلىم، ادىستەمە، ءادىسناما كەشەنى.

مۇنداعى ادەبيەتتانۋ مەن دۇنيە­تا­نىمعا بايلانىستى 350-دە اسا تەرمين ء(پان ءسوزى) مەن اتاۋدىڭ ءبارى دە ۇلت ۇعى­مىنا سۋارىلعان، حالىق تۇسىنىگىنە جاقىن­داتىلعان. اقاڭ فولكلور مەن اۆتورلىق ادەبيەتتى الاش پاراساتىنىڭ، دۇنيەنى تانۋىنىڭ كىلتى رەتىندە قاراعانىن جانە سوعان ساي كوركەم ونەر مازمۇنىنداعى ءرامىز، بەلگى، تۇسپال ت.ب. ايقىن كورگەنىن اڭعارامىز.

ا.بايتۇرسىن ۇلى: «كوركەم ءسوز – كوڭىل ءتىلى، جالاڭ ءسوز - زەيىن ءتىلى. جالاڭ ءسوز – زەيىن بايلىعىنا قارايتىن نارسە، كوركەم ءسوز – قيال بايلىعىنا قارايتىن نارسە. جالاڭ ءسوز دۇنيەنى تۇرعان قالپىندا الىپ ايتادى. كوركەم ءسوز دۇنيەنى كوڭىلدىڭ تۇيگەن، قيالدىڭ مەڭزەگەن الىپىنە ءتۇسىرىپ ايتادى. جالاڭ ءسوز ايتقانىن اقىل تابۋىنشا دالەلدەپ، مانىستەپ، حاقيقات تۇرىندە ايتادى. كوركەم ءسوز ايتقانىن قيال مەڭزەۋىنشە بەينەلەپ، الىپتەپ، كوبىنەسە ۇيعارۋ تۇرىندە ايتادى، جالاڭ ءسوز دۇنيەدە شىن بولعان، شىن بار نارسەلەردى اڭگىمە قىلادى»، دەي وتىرىپ، ءسوز بەن سانا، ءسوز بەن بەينە باي­لانىسىنان تۋىندايتىن ەرەكشەلىكتى تۇجىرىمداپ جەتكىزەدى.

بۇگىنگى عىلىم ءتىل ءبىلىمى جانە ادەبيەت­تانۋ دەپ جىكتەگەن فيلولوگيا نىساناسىن اقاڭ قاراپايىم تىلمەن، سالا ماماندارىنا دا، جالپى كوپشىلىككە دە ۇعىنىقتى سوزبەن بىلايشا بايىپتاتادى: «شىعارمانىڭ ەكى جاعى بار: 1) تىسقى ءتىل جاعى; 2) ىشكى پىكىر جاعى. سوندىقتان ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى ەكىگە بولىنەدى: 1) شىعارمانىڭ ءتىلىنىڭ عىلىمى; 2) شىعارمانىڭ ءتۇرىنىڭ عىلىمى. ءتىلىنىڭ عىلىمى دىبىستاردىڭ، سوزدەردىڭ، سويلەمدەردىڭ زاڭىنان شىعاتىن ءتىل ءوڭىنىڭ جۇيەلەرىن تانىتادى. ءتۇرىنىڭ عىلىمى ءسوز ونەرىنەن شىققان نارسەلەردىڭ مازمۇن جاعىنىڭ جۇيەلەرىن تانىتادى. سوندىقتان ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى شىعارمانىڭ ءتىل ءوڭى جاعىنان – ءتىل يا لۇعات قيسىنى بولىپ، ماز­مۇن جاعىنان – قارا ءسوز جۇيەسى، دارىندى ءسوز جۇيەسى بولىپ بولىنەدى». مۇنى ء«تىل-ادەبيەت الىپپەسىنىڭ ءالىپتى ەرەجەسى» دەۋگە دە بولادى.

ادەبيەتتانۋ كوشباسشىسىنىڭ: ء«سوز ونەرى ادام ساناسىنىڭ ءۇش نەگىزىنە تىرەلەدى: 1) اقىلعا، 2) قيالعا، 3) كوڭىلگە. اقىل ءىسى – اڭداۋ ياعني نارسەلەردىڭ جايىن ۇعۋ، تانۋ، اقىلعا سالىپ ويلاۋ; قيال ءىسى – مەڭزەۋ ياعني ويداعى نارسەلەردى بەلگىلى نارسەلەردىڭ تۇرپاتىنا، بەرنەسىنە ۇقساتۋ، بەرنەلەۋ، سۋرەتتەپ ويلاۋ; كوڭىل ءىسى – ءتۇيۋ، تالعاۋ»، دەپ ادەبيەتتىڭ ءمانى مەن ارقاۋىن ناقتى جەتكىزۋىن دە ءارى شەبەرلىك، ءارى تاپقىرلىق دەر ەدىك. از سوزگە كوپ ماعىنا سىيدىرۋ وسىنداي-اق بولار.

ءسوز ونەرىن عىلىم رەتىندە قاراي كەلە، اقاڭ: ء«سوز ونەرىندە جۇمسالاتىن زات – ءسوز. ءسوز شۋماعى – ءتىل دەپ اتالادى. ءسوز ونەرىنە جۇمسالعان ءسوز شۋماعى دا – ءتىل يا لۇعات دەپ اتالادى. شىعارما ءتىلى ەكى ءتۇرلى بولادى: 1) اقىن ءتىلى; 2) انشەيىن ءتىل. اقىن ءتىلى – ايرىقشا ءوڭ بەرىلىپ ايتىلعان ءسوز. انشەيىن ءتىل – ونداي ءوڭ بەرىلمەي، جاي ايتىلعان ءسوز» دەپ تۇيىندەيدى. وسى انىقتاماداعى «زات» دەگەن ۇعىم ءتىل مەن ونەردىڭ ءمان-مازمۇنىن، كوركەمدىگىن اشاتىن جاندى تەتىككە اينالعاندا، تۇسىنىك پەن تانىم اۋقىمى كەڭەيە تۇسەدى.

«ادەبيەت تانىتقىش» – بۇگىنگى ادەبيەت­تانۋعا جول اشقان جانرلىق جىكتەۋدىڭ ياكي ءبولۋدىڭ باسىندا تۇرعان ەڭبەك. مۇندا فولكلور («اۋىز ادەبيەت») جانرلارى، ء«دىندار ءداۋىر» ادەبيەتى جانرلارى، «سىندار ءداۋىر» ادەبيەتى جانرلارى ايقىندالىپ، ىشتەي سارالانعان. وسى جىكتەۋدى – ۇلت عالىمىنا، ءتىپتى تۇركى دۇنيەسى ادەبيەتتانۋىنا ا.باي­تۇرسىن ۇلى ەنگىزگەن جاڭالىق دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز.

ا.بايتۇرسىن ۇلى ءوز تۇسىنداعى ادە­بيەت نەمەسە ادەبيەتتانۋدىڭ ءتۇرلى الاڭدا­رىنداعى وي-پىكىرلەردى دە قاپەرىنەن تىس قال­دىرمايدى. ەڭبەگىنىڭ ءبىر جەرىندە: «اۋىز شىعارمانى (انايى ادەبيەتتى) اۋىز ءسوز دەپ عانا اتاپ، جازبا شىعارمانى (سى­­پايى ادەبيەتتى) عانا تانۋشىلار بار. بى­راق قالاي دا اسىل ءسوزدىڭ ءبارى دە تىلدەگى ادە­بيەت ەسەبىندە جۇرىلەدى» دەپ، الا-قۇلا تا­نىم ۇدەرىسىنەن حابار بەرسە، تاعى ءبىر جەردە ەكسپەريمەنتشىل فۋتۋريستەردى (1910-1920 جىلدارداعى «جاڭاشىل» ونەر ءتۇرى) «جورعاعا كەلمەگەندەردى جورعا دەۋگە بول­مايدى» دەي وتىرىپ: «بۇل زاڭنان تىس­قارى باعىتپەن جول سالامىز دەيتىن «پۇتىر­شىلار» دەگەن بار، بىراق ولاردىكى – ءالى جول سانىنا كىرمەگەن جوسپار سياقتى نارسە»، دەپ تۇيرەپ وتەدى.

ەندى ءبىراۋىز ءسوز «ادەبيەت تانىتقىش» تەكستولوگياسى مەن كىتاپتا ا.بايتۇرسىن ۇلى پايدالانعان ماتىندەر مەن ولاردىڭ اۆتورلارى تۋرالى.

وسى تۇستا احمەتتانۋشىلارعا الەم تاجى­ريبەسىندە بار مىنانداي وي تاستاعىمىز كەلەدى: قازىر نەگىزگى قولدانىستا جۇرگەن نۇسقانى «تۇپنۇسقا» دەپ اتاماي، «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» قىزىلوردا-تاشكەنت نۇس­قاسى» دەۋ قيسىندى. ويتكەنى تۇپنۇسقا بولاتىنداي اقاڭنىڭ ءوز قولجازباسى ازىرشە تابىلعان جوق. ال «قىزىلوردا – تاشكەنت نۇسقاسىنىڭ» تۇپنۇسقا بولا المايتىنى – ماتىنىندە ءبىرشاما تەحنيكالىق قاتە كەزدەسەدى ياعني تەرۋدە، كوشىرۋدە، باسۋدا كەتكەن وبەكتيۆتى فاكتورلار بار. ونى اقىلداسا وتىرىپ تۇزەتۋ – ۋاقىت تالابى.

بۇعان ءۇش-ءتورت مىسال كەلتىرسەك، قارا­پا­يىم وقىرماننىڭ وزىنە دە تۇسىنىكتى بولادى.

1) اقاڭ تۇيدەكتەي سويلەۋگە مىنانداي مىسال كەلتىرەدى: «باق – ەرىكتە، ەرىك – ەرلىك پەن بىرلىكتە، ەرىك – ۇرانىمىز، بىرلىك – قۇرانىمىز بولسىن (شىرشا)». وسىندا ءبىز بولەكتەگەن (كۋرسيۆ) ەكىنشى «ەرىك» – «ەرلىك» بولىپ جازىلۋى ءتيىس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «1926 جىلعى نۇسقا­نىنىڭ» 71-بەتىن قاراساق، وندا دا تەحني­كالىق قاتەلىكپەن قايتالانا «ەرىك» بولىپ قاتتالىپتى.

2) «سارىندامانىڭ» سالت ءسوزى – ءدىلمار سوزىنە مىرزان بي تاپقىرلىعى مىسالعا الىنعان. سونىڭ استىنا دەرەك كوزى رەتىندە «ىبىراي ۇلى تۇرمان جيناعىنان» دەپ كورسەتىلسە («1926 جىلعى نۇسقا» بويىنشا 193-بەت)، ءبىر مىسالدان كەيىن-اق سول دەرەك بەرۋشىنىڭ نىسپىسى «شورمان» بولىپ كەتەدى («ىبىراي ۇلى شورمان جيناعىنان» 194-بەت). بۇل دا – تەحنيكالىق قاتە.

3) «تاقپاققا» 4-مىسال رەتىندە بەرىلگەن «قۇ­راستىرىلىپ قوسىلعان ماقالداردى» قارايىق («1926 جىلعى نۇسقا» بويىنشا 197-بەت):

«داۋىل بولماي جاۋىن بولماس،

جاۋىن بولماي قاۋىن بولماس،

يت بالاسى ساۋىن بولماس.

ەكى داۋ اداعى اۋىل بولماس،

اۋىل بولسا دا ءتاۋىر بولماس...».

وسىنداعى كۋرسيۆپەن جازىلعان جولدان نە تۇسىندىڭىزدەر؟ قازىرگى «ادەبيەت تانىتقىش» نۇسقا-باسىلىمدارىنىڭ بىرىنەن-بىرىنە كوشىپ جۇرگەن «ەكى داۋ اداق» جۇمباعىنىڭ شەشۋى حالىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان قارا ولەڭى مەن ماقالىندا تۇر («ەكى جالقاۋ اۋىل بولماس، اۋىل بولسا دا ءتاۋىر بولماس»). ياعني 1926 جىلى باسىلۋدا تەحنيكالىق قاتە كەتكەن. ەندى سونداي قاتەلىكتى قايتا جاريالاي بەرگەننەن ماي شىقپاسى انىق. ەڭ باستىسى، ول اقاڭ وسيەتىنە – ۇلت ساۋاتتىلىعىنا قيعاش.

4) «عۇرىپ سوزىنە» مىسال رەتىندە «كەتە شەرنياز اقىننىڭ بايماعامبەت ءپىرا­وبىيتىلدىڭ قىزى اقىل قانىكەيدىڭ تو­يىن باستاعان» ولەڭى ۇسىنىلعان. وسىنداعى مىنا ۇزىندىدەگى جول كەيىنگى جيناقتاردا ارقيلى جازىلىپ ءجۇر:

«قۇدايىم قۋات بەرگەي تاڭدايما،

ءار ءتۇرلى ولەڭ كەلدى جاعدايىما.

تويىندا بايەكەڭنىڭ ءسوز سويلەيىن،

بىتپەسە ەسەك قىلى ماڭدايىما...».

(1926 جىلعى نۇسقادا 201-بەت).

وسىنداعى «ەسەك قىلى» نە؟ اقاڭنىڭ 1989 جىلى قايتا باسىلعان جيناعىندا دا وسىنداي (251-بەت). ال 2003 جىلعى جيناعىندا (304-بەت) – «وسەك قىلى». ال شەرنياز جارىلعاس ۇلى ولەڭدەرى ەنگەن مۇرادا (الماتى: «نۇرلى Press» باسپاسى، 2014. – 214-بەت) – «ەسەك جەلى». كوردىڭىزدەر مە، ويلاناتىن-اق ماتىندىك ماسەلە. سۇراق تۋادى: بالكىم بۇل دا «1926 جىلعى نۇسقادا» كەتكەن تەحنيكالىق قاتە مە ەكەن؟ شەرنياز ارناۋىنىڭ ساتيرالىق رەڭكى باسىم. سوندىقتان الگى «ەسەك قىلى»، «وسەك قىلى»، «ەسەك جەلى» بولىپ قۇبىلعان تىركەستىڭ تۇپنۇسقاسى – «ەسەك جەمى»-اۋ دەپ ويلايمىز. سەبەبى، تەرى اۋرۋىنىڭ ءبىر ءتۇرىن – «ەسەكجەمى» (ورىسشا «كراپيۆنيتسا») دەپ اتايدى. ولەڭنىڭ لوگيكاسىنا قاراساڭىز، جارا ەكەنى شامالانادى. قىل بىتپەيدى، جابىسادى نەمەسە تۇسەدى...

اقىرى تەكستولوگيا دەپ قالدىق، وندا ەڭ باستى ماسەلەنى دە ايتۋعا پەيىلدىمىز. بۇل – جالپى الاشتانۋشىلارعا ء(وزىمىز دە بارمىز)، سونىڭ ىشىندە ناقتى احمەتتانۋشىلارعا قاراتا ايتىلعان سىن. ا.بايتۇرسىن ۇلى­نىڭ «اقتالعانىنا» 34 جىلداي ۋاقىت ءوتتى، نەگە وسى تۇلعامىزدىڭ باستى كىتابىنىڭ ءبىرى – «ادەبيەت تانىتقىشتى» ءالى تولىق جانە عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن جاريالاي الماي ءجۇرمىز. م.دۋلات ۇلىنىڭ «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1927 جىلعى №6 (21) سانىنا قوسىمشا رەتىندە شىعارىلعان «قا­زاق تىلىندە باسىلعان كىتاپتاردىڭ كور­سەتكىشى. 2-ءبولىم» اتتى مۇرانى شولساق (قى­زىلوردا: قازاقستان مەملەكەت باسپاسى)، 1926 جىلدىڭ قاڭتارىنان 1927 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن شىققان ەڭبەكتەر ىشىندە «بايتۇرسىن ۇلى اقىمەت. «ادەبيەت تانىتقىش». قىزىلوردا – تاشكەنت. 284 بەت. باعاسى 1 سوم 35 تيىن» دەگەن دەرەك شىعادى. ەندى قولىمىزداعى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» 1926 جىلعى نۇسقاسىنىڭ كسەرو-كوشىرمەسىنە قارايمىز. مۇندا (باس-اياعى ياكي تيتۋلدىق بەتى مەن مازمۇنى جوق) – 282 بەت. تاعى سۇراق كەسكەستەيدى: ەكى بەت – ء«سوز باستارى» («مازمۇنى») ما، جوق سوڭىندعى بىرەر بەتتەي ماتەريال تابىلماي تۇر ما؟ مۇنى ءبىر دەڭىز.

ەكىنشى، ءبىز كەيىنگى نۇسقالاردا كوپ نۇكتە قويىلىپ كەتكەن جەرلەرگە (مىسال اراسىندا) تاڭعالاتىنبىز. «1926 جىلعى نۇسقانى» قاراپ، سول كوپ نۇكتەلەردى تاعى كوردىك. جۇلدىزشامەن («كەلەسى ءماتىن» دەگەن ءسوز) بولگەننىڭ وزىندە 4 جولدان 8 جولعا دەيىنگى شۋماقتارعا نۇكتە قويىپ كەتە بەرگەن. بارلىق جازباسىنا مۇقيات اقاڭ بۇل جەردەگى مىسالداردى ۇمىتىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ بىزدىڭشە، مۇمكىن ەمەس. باسپانىڭ ءار قارپى، ءار بەتى قارجىعا تىرەلەتىن زاماندا «بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق؟». سوندىقتان ءبىز بۇل «كوپ نۇكتەلەردىڭ» ءبارىن «تسەنزورلار ج ۇلىپ تاستاعان ءماتىن» دەگەن توقتامعا كەلدىك. الەم ءباسپاسوزى تاريحىنداعى «اقتاڭداق» دەگەن – وسى.

ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ادەبيەتتانۋعا قا­تىستى كىتابىندا مىسال الىنعان مۇرالار، اۆتورلار (اقىن-جازۋشىلار) شىعارمالارى وتە كوپ.

«قوبىلاندى باتىر»، «شورا باتىر»، «الپامىس باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن»، «ەدىگە»، «قامبار» ەپوستارىنان، «زارقۇم»، «سال-سال»، «سەيفۇل-مالىك» قيسسالارىنان، تاريحي «وراق-ماماي»، «ابىلاي»، «كەنەسارى-ناۋرىزباي»، «ەر­نازار»، «بەكەت» جىرلارىنان، «كەن­شىمباي مەن اقسۇلۋ»، «جاناق پەن بالا»، «ەسەنتاي مەن بالىق»، «جارىلقاسىن مەن ايقىن» ايتىستارىنان، موڭكە بي، شورتانباي، مۇرات، اقمولدا، جۇسىپبەك قوجا، ابۋباكىر، مولدا مۇسا، سۇگىر، شەرنياز، نىسانباي، مادەلى، بايتوق، دوسقوجا، بۇداباي، شوقان ءۋاليحان، ىبىراي التىنسارى، اباي قۇنانباي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، اقان سەرى قورامسا ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مۇحامەدجان سەر­الى­ ۇلى، نۇرجان ناۋشاباي ۇلى، سۇلتان­ماحمۇت تورايعىر ۇلى، مىرجاقىپ دۋلات­ ۇلى، ماعجان جۇماباي، مۇحتار اۋەزوۆ، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، بەيىمبەت ماي­لى ۇلى، ساكەن سەيفۋللا ۇلى، شەت جۇرتتان – ەزوپ، فەدر، لافونتەن، كرىلوۆ، پۋش­كين، تولستوي، يادرينتسەۆ، پوتانين ت.ب. شىعارماسىنان ءۇزىندى، ەسىمدەرىنە سىلتەمە ءۇزىندى، دايەك بەرىلەدى. وسى تىزىمنەن تىس ءبىرشاما بۇركەنشىك ەسىمدەر مەن جيناق­تاردىڭ قۇپياسىن اشۋ دا – عىلىم شارتى. بۇل – يەن رۋحاني بايلىق. ءتىپتى بۇل مىسالدار – تەڭىزدىڭ تامشىسى عانا. مۇرا­تانۋشىلاردىڭ ءبارى ىزدەپ جۇرگەن، اقاڭ وسى ەڭبەگىندە سىلتەمەسىن كورسەتىپ قوياتىن «نۇسقالىققا» (حرەستوماتيا) دەستە-دەستە­سىمەن ەنگەنىن شامالاۋعا بولادى.

«ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» 1989 جىلدان بەرگى باسىلىمدارىندا (نۇسقالارىندا) ەسىم-سويى «ىبىراي التىنسارين» دەپ كور­سەتىلگەن تۇلعامىز «1926 جىلعى نۇس­قادا» – ىبىراي التىنسارى (58-بەت). مۇنى تەحنيكالىق قاتە دەپ ويلامايمىز. اقاڭ قازاق ءتىلى زاڭدىلىعىمەن لافون­تەندى – «لابۇنتەن»، كرىلوۆتى – «قى­ريلوب» دەيدى (سول نۇسقا، 262-بەت). بىراق سول بەتتە ءبىر تەحنيكالىق قاتە كەتكەن. ول – لافونتەننىڭ تۋعان-قايتقان جىلى. «1926 جىلعى نۇسقادا» 1763-1844 دەپ كورسەتىلگەن. البەتتە، كىتاپ سورەسىندە بروكگاۋز بەن ەفرون ەنتسيكلوپەدياسى تۇرا­تىن اقاڭا فرانتسۋز مىسالشىسىنىڭ 1621 جىلى تۋىپ، 1695 جىلى قايتقانى بەلگىلى ەدى (نەمەسە: لافونتەننەن كەيىن ءبىر اۆتوردىڭ اتى-ءجونى ءتۇسىپ قالعان، مىناۋ سو­نىڭ تۋعان-قايتقان جىلى).

ءماتىنتانۋدا ۇساق-تۇيەك دەگەن بولمايدى. ءتىپتى قايبىر تاڭبا-دايەكتەردىڭ دە تاريحي، رامىزدىك ورنى بار. «1926 جىلعى نۇسقادا» ۇعىمداردى بولەكتەپ كورسەتۋ، جىكتەۋ بەلگىسى رەتىندە اقاڭنىڭ ءوزى تۇزگەن ءالىپبي رەتى (بۇگىنگىدەن مۇلدەم باسقا)، ريم تسيفرى پايدالانىلعان. وكىنىشكە قا­راي، «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» 1989 جىلدان باستالاتىن كەيىنگى نۇسقالارىندا سو­نىڭ كوبىسى دەرلىك جوق. سونداي-اق قۇراس­تىرۋشىلار نەگە ولاي جاساعانىنا تۇسىنىك تە بەرمەگەن.

سونىمەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» – ءار بۋىن قايتا ورالىپ رۋحاني ءنار الاتىن، ۇلت ونەرىن ءداستۇرلى تانىممەن، بىلىككە سۋارىلعان پارا­ساتپەن بايىتاتىن ەڭبەك. مۇنى تەك ادە­بيەتشى عانا ەمەس، الەۋمەتتىك عىلىم­داردىڭ بارشا سالاسى وكىلدەرى وقىپ، زەردەلەي الادى.

ماحاتما گانديدەن قالعان كەرەمەت ءبىر ءسوز بار: «ەگەر الەمنىڭ، اينالامىزدىڭ وزگەرۋىن قالاساق، ءبىز سول وزگەرىستىڭ ءوزى بولۋىمىز كەرەك!». الاش تۇلعالارىندا، سونىڭ ىشىندە ا.بايتۇرسىن ۇلىندا دا ۇلتتى سەرپىلتۋگە جۇمىلعان مۇنداي وي-پىكىرلەر از ەمەس. سونىڭ ءبىر پاراسى «ادەبيەت تانىت­قىشتا» تۇنىپ تۇر.

«حالىق باسىنا قايعىلى كۇندەر تۋعان زاماندا قايرات كورسەتپەگەن ازامات – ازامات ەمەس» (1989 جىلعى نۇسقا، 180-بەت)، «جاعاتىن وپا سياقتى تەك كورىك ءۇشىن عا­نا كەرەك نارسە شىندىقتىڭ ءجۇزىن كۇنگەيلەيدى» (210-بەت)، «بالالىقتان شىققان ادامعا قايتادان بالالىق كۇيگە تۇسۋگە مۇمكىن ەمەس بولسا، انايىلىق كۇيدەن شىققان حالىقتارعا انايىلىقتان تۋعان نارسەگە دەن قويىپ، يمان كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس» (228-بەت)، «مولدالاردان شىققان جازۋ ادەبيەت دىنگە قىزمەت قىلسا دا، تىلگە قىزمەت قىلماعان» (262-بەت)، «كۇن سايىن ىستەلىپ جاتقان ۇساق ءىستىڭ ۇلى ىسكە ۇلاسارلىعى دا، ۇلاسپاستىعى دا بار» (281-بەت)، «باعىندىرعان پاتشادان باسىن بوساتىپ الۋ – جۇرتقا سوعىسپەن بىردەي دارەجەلى قيىن ءىس» (288-بەت) ت.ب. ۇزىندىلەر اۆتور وي استارىنىڭ كەڭدىگى مەن تەرەڭدىگىنەن حابار بەرەدى. اربىرىنەن ءبىزدىڭ تاريحىمىز، بۇرالاڭ جولىمىز كورىنەدى. قازاقستان عىلىمى اقاڭ مۇراسىنان مۇنداي ءماندى سوزدەر مەن پىكىرلەردى مىڭ-مىڭداپ تاۋىپ، قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قۇنتتاپ بايىپتاسا، تەك ۇتادى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ادەبيەت تانىت­قىش» كىتابى ارقىلى مىنانداي ناتيجەگە قول جەتكىزدى:

بىرىنشىدەن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ما­دەني تۇسىنىگىن، تالعامىن جەتىلدىرىپ، ادەبي ۇدەرىس، رۋحاني مۇرا حالىق پاراساتىمەن، ىشكى مۇمكىندىگىمەن، سارقىلمايتىن قازىناسىمەن وزەكتەسەتىنىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەدى.

ەكىنشىدەن، باي ءداستۇرى بار، شىعىس پەن باتىس قۇندىلىقتارىن مەيلىنشە يگەرگەن قازاق ادەبيەتىنە عىلىم نىساناسىمەن قارادى، تۇڭعىش رەت ادىسنامالىق، تەوريالىق قاعيداتتاردى قالىپتاستىرىپ، ىشكى ءتۇزىلىسى مەن مازمۇندىق-پىشىندىك ەرەكشەلىگىنە باعا بەردى.

ۇشىنشىدەن، ونەرتانۋدىڭ، ادەبيەت­تانۋدىڭ قىزمەتىن ايقىنداپ، ونەر مەن ادەبيەتتىڭ قوعامداعى ماقسات-مىندەتىن، ورنىن دايەكتەدى.

تورتىنشىدەن، ونەر مەن ادەبيەتكە قاتىس­تى انا تىلىمىزدە جاڭا دا ورايلى ءپان سوزدەرىن تاۋىپ، الەمدىك ايادا قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى رەتىندە مۇمكىندىگىنە جول اشتى.

بەسىنشىدەن، ادەبي ۇدەرىستى، جەكە تۇلعالاردىڭ شىعارماشىلىعىن، رۋحاني مۇرانىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى ءرولىن ءتۇرلى عىلىمدار ء(تىل ءبىلىمى، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، ادەبيەتتانۋ، جاراتىلىستانۋ ت.ب.) ىقپالداستىعىمەن زەرتتەۋدى باستاپ، تاپتاۋرىندىققا بارماۋدى اماناتتادى.

التىنشىدان، الەمدىك عىلىمداعى جۇ­يە­لىلىك، ساباقتاستىق، شىنايىلىق قاعي­­داتىن ۇستانىپ، قازاق ادەبيەتى مەن فول-­
ك­لو­­رىنا تۇتاس قۇبىلىس رەتىندە قاراي الدى.

جەتىنشىدەن، سالىستىرمالى تالداۋ ادى­سىنە يەك ارتىپ، ۇلت تاعدىرىنىڭ ايناسى سانالاتىن ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ اسىل ارقاۋىن، نەگىزگى ەرەكشەلىگى مەن سيپاتىن باعامدادى.

ديحان قامزابەك ۇلى،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى،

ۇعا اكادەميگى