تاۋەلسىزدىك تۋدىرعان تاعىلىم

بەلگىلى جازۋشى، قازاق جۋرناليس­تي­كاسىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان شەرحان مۇرتازانىڭ: ء«شوپ ەكەش ءشوپ تە ەركىندىكتى اڭسايدى. قالىڭ قارا ءاسفالتتىڭ ءوزىن تەسىپ شىققان قياق ءشوپتى كورىپ ءجۇرمىز عوي. سول اڭساۋ. كۇننىڭ كوزىن اڭساۋ. ال سوندا قانداي حالىق تاۋەلسىز بولۋدى اڭسامايدى؟ كىم ءوز ەركىمەن قۇلدىقتا، ەزگىدە جۇرگىسى كەلەدى؟ الدەبىر ماڭگۇرتتەر بولماسا، ونداي حالىق تا، ونداي ادام دا جوق» دەپ تولعاناتىنى بار.

راس، تاۋەلسىزدىكتى جىلدار ەمەس، عاسىر­لار بويى اڭسادىق. قياق ءشوپتىڭ قارا ءاسفالتتى جارىپ شىققانىنداي، قازاق حالقى دا قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردەن جانىن جالداپ ءوتىپ، ۇرپاعىن تاربيەلەپ، ازاتتىق ساۋلەسى نۇرىن شاشقان بەيبىت زامانعا دا جەتتى.

قاي زاماندى الساق تا قازاق ازاتتىقتى اڭساۋمەن ءوتتى. راس، حاندىق قۇرىپ، ءوز الدىمىزعا بولەك ەل بولعان كەزدەرىمىز دە بار. بىراق ول كەزدەر ءار كەز تاريح بەت­تەرىندە جاۋلاۋشىلىق سوعىستارىمەن، قاندى شايقاستارىمەن بەدەرلەنىپ تۇر. گەوساياسي تۇرعىدان دا قولايسىز ورنالاسۋىمىز – ەكى الىپ يمپەريا – رەسەي مەن قىتايدىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسۋىمىز ءبىزدىڭ بەيبىت كۇنگە جەتۋ مۇمكىندىگىمىزدى كۇن سايىن كەمىتە بەرگەنى دە وتىرىك ەمەس. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بولعان كۇرەس جىلدارىندا الاش كەزەڭىن ەرەكشە بولە-جارا قاراساق بولادى. بالكىم، الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ قارىمدى ەڭبەگى، ۇلت ءۇشىن جانىن بايگەگە تىككەن بىربەتكەي ەرلىگى بولماعاندا بۇگىنگى كۇنگە جەتۋ-جەتپەۋىمىز دە نەعايبىل ەدى. مۇنى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ايىرىقشا اتاپ وتەدى.

الاش مۇراتى مەن تاۋەلسىزدىك مۇراتى ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. الاش­ورداشىلاردىڭ بار كونتسەپتسياسى تاۋەلسىزدىك ەدى. تەك ول زاماندا ەگەمەندى ەل بولۋعا ەش مۇمكىندىك بولعان جوق. جاراتقاننىڭ ءوزى سولاي ۇيلەستىرىپ تۇرعان سياقتى. قازاقتىڭ ساناسى مەن رۋحىن ءبىر سىناقتان وتكىزىپ الىپ، گەندىك-رۋحاني جاد ارقىلى كەيىنگە ۇرپاققا بەرىپ، سول ۇرپاق 1991 جىلى بابالار اماناتىن ۇشپاققا شىعارعانداي كورىنەدى. ءاليحان بوكەيحان، مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ، حالەل-جا­ھان­شا دوسمۇحامەدوۆتار، مۇحتار اۋەزوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، بارلىبەك سىرتانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ سياقتى تاۋ تۇلعالاردىڭ قاي-قايسىنىڭ دا تاعدىر جولىن الىپ قاراساق، ۇلى كۇرەسپەن وتكەنىن اڭعارامىز. ولاردىڭ ەشبىرى دە جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كورگەن ەمەس. تاعدىرىن ەلدىڭ كەلەشەگىمەن بايلانىستىردى. وزدەرى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تەرەڭىنەن قانىپ ءىشىپ، سول بىلگەندەرىن ەلگە بەرگىسى كەلدى. عىلىم-ءبىلىمدى ءتۇسىندىرۋدىڭ جۇيەسىن نەگىزدەپ، قايتسەم حالىقتىڭ ساۋاتىن اشامىن دەپ جانتالاستى. سول ىستەرى ناتيجەسىز دە بولعان جوق. قازىرگى قازاق جاستارى سول ازاماتتاردىڭ ءۇمىتىن اقتاپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسى ساننان ساپاعا كوشىپ، دامۋدىڭ سارا جولىنا ءتۇستى. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن سانالى جاستار ەڭبەك نارىعىن جانداندىرىپ وتىر. ءبىز دە تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇعىرى بەرىك بولۋى جولىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىز. تاربيەلەپ، وقىتقان شاكىرتتەرىمىز قازىر ءتۇرلى سالادا بىلىكتى مامانعا اينالدى. اعىلشىن ءتىلى اسا قاجەتتى تىلگە اينالعان زاماندا سول ءتىلدىڭ ۇيرەتۋشىسى، ۇستازى بولعانىمىزعا، زامانعا، قازاققا قاجەتتى ساپالى مامانداردى تاربيەلەپ جاتقانىمىزعا ىشتەي قۋانامىز. وسى قۋانىش، وسى كوڭىل ءبىزدى العا جەتەلەي تۇسەدى.

تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ تۇرۋ – ونى الۋدان دا اسقان ەرلىك. ساقتاۋ ءۇشىن بىزگە قۋاتتى ەكونوميكا، تاۋسىلمايتىن ءوندىرىس كوزى كەرەك-اق. وتىز جىل ىشىندە ءبىراز شار­ۋانى ەڭسەردىك. وزىندىك ەكونوميكالىق سايا­ساتىمىزدى دا قالىپتاستىردىق. ءالى دە ءبىر قايناۋى كەم جۇمىستار دا جوق ەمەس. ونداي كەزدە تاعى دا اينالىپ كەپ الاش يدەياسىنا جۇگىنەمىز. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحاننىڭ «باي بولۋعا – كاسىپ كەرەك! كۇشتى بولۋعا – بىر­لىك كەرەك! وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك! دەپ ايتۋى استە تەگىن ەمەس. قايراتكەر ءوز جازبالارىندا قازاق توپى­راعىندا وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول ەلدىڭ ادامدارىنىڭ ۇستىنە كيىم بولىپ قونۋى كەرەك دەپ ايتادى. ياعني سول كەزدەن باستاپ-اق ولار ەكونوميكالىق دەربەستىكتى كوكسەگەن. قازاق ءوزى ءوندىرىپ، ءوزى تۇتىنىپ وتىرار مامىراجاي شاق تۋسا دەپ ارمان ەتكەن. 

تاعى بىردە ولاردىڭ دەگدار كەمەڭ­گەرلىگىنە كۋا بولاسىڭ. قازاق دالاسىندا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ شىراقشىسىن­داي بولعان مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ سول زاماندا «اقمولانى قازاققا استانا ەتەمىز» دەپ ىرگەلى يدەيا كوتەرگەن ەكەن. البەتتە، قيىن-قىستاۋ زاماندا ول ويلارى جۇزەگە اسقان جوق. ەلدىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ، استاناسىن سايلاماق تۇرماق، اينالاسى از جىل ىشىندە ءوز باسىن الىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالدى. بىراق ۇرپاق بار دا ۇلى ماقسات ءتۇبى ورىندالادى ەكەن. اراعا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت سالىپ قازاق ەلى ەگەمەندىك الدى. شەكاراسىن بۇتىندەدى. ءتول تەڭگەسىن اينالىمعا ەنگىزدى. حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولىپ، جاھاندىق ساۋدا-ساتتىققا ارالاستى. حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، ەندى ءوز ەلىم، ءوز جەرىم ءۇشىن دەپ ەڭبەك قىلا باستادى. ءسويتىپ، ەس جيىپ، ەتەك جيناي باستاعان شاقتا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى استانانى الماتىدان اقمولاعا كوشىردى. باستاپقىدا كوپشىلىك بۇل شەشىمگە كۇمانمەن قاراعانىمەن، كەيىن ونىڭ ءدال ۋاقتىلى ءارى ادىلەتتى شەشىم بولعانىنا كوز جەتكىزدى. وسىلايشا، الاش­وردا ازاماتتارىنىڭ اياۋلى ارمانى دا اينىماي كەلدى. ادالىنان ورىندالدى.

قازىر پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆ بيلىك ساباقتاس­تى­عىن ءساتتى جالعاستىرىپ، ەگەمەن ەلى­مىز­دى ۇلكەن بەلەستەرگە باستاپ كەلەدى. قازاقستان حالىقارالىق قوعامداستىق تۇگەل مويىنداعان، الەمدىك ارەنادا بەدەلى بار، ورتالىق ازيانىڭ انىق ليدەرىنە اينالعان ءبىرتۇتاس ءھام قۋاتتى ەلگە اينالدى. ەندىگى مەجە – بۇدان دا بيىك – ءتۇرلى گەو­ساياسي جاعدايلار كەزىندە تاۋەلسىزدىكتى ساق­تاۋ ءارى ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن ارتتىرۋ، ۇر­پاقتار ساباقتاس­تىعىن قامتاماسىز ەتۋ. تاۋەل­سىزدىك تۋدىر­عان تاعىلىم دا سول.

تولقىن قوڭىربەكوۆا،

اقساۋلە قايبۇلداەۆا،

ءال-فارابي اتىنداعى

قازۇۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتى تۇركىتانۋ جانە ءتىل تەورياسى كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىلارى