سەمەيدەگى سەرپىلىس

جۋىردا سەمەي قالالىق ءماسليحاتىنىڭ تۇراقتى كوميس­سيا­سىنىڭ وتىرىسىندا قالاداعى بىرقاتار كوشەنى قايتا اتاۋ تۋرا­­­لى ۇسىنىس ايتىلىپ، دەپۋ­تات­تاردىڭ كوبى قۇپتايتىندىقتارىن جەتكىزدى. قۇپ­تا­ماعاندا، 30 جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىگىن العان ەل يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەسكىرىپ كەتكەن كوشە اتاۋلارىن باياعىدا اۋىستىرۋى كەرەك ەدى. ن.موروزوۆ، تەرەشكوۆ، فرۋنزە، ششورس، چاپاەۆ، كراسنوگۆاردەيسكي، گەرتسەن، 23 فەۆراليا، گەورگيەۆسكايا، پارحومەنكو، تەلمان، كارل ليبنەحت، گراجدانسكايا سەكىلدى اتاۋ­لاردىڭ داۋرەنى كەڭەس وكى­مە­تىمەن بىرگە كەتۋى ءتيىس ەدى... ەشتەن كەش جاقسى، سەڭ قوزعالدى. ەندى ۇسىنىلعان اتاۋلاردى وب­لىس­تىق ونوماستيكالىق كوميسسيا قاراپ، رەسپۋبليكالىق كوميسسيا نۇكتەسىن قويادى. قۇجات جۇمىستارى جوسپارداعىداي بولسا، ءاليحان بوكەيحان كوشەسىمەن جۇرەتىن كۇن الىس ەمەس. سەمەيدە ءاليحان بابامىزدىڭ اتىندا كوشە جوق ەمەس، بار. شەتكەرى جاق­تا، جيىرما-وتىز ءۇيلى كوشە عانا.

– جەر-سۋ، اۋىل-كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋ دەگەن وتكىر ماسەلە. سەمەيدە 56 كوشەنى وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزىلدى، ەندى جۇزەگە اسادى دەپ سەنەمىز. ءاليحان بوكەي­حان­عا ورتالىقتان كوشە ۇسىنىپ وتىرمىز. قازاق حالقى ءۇشىن قۇربان بولعان تۇلعانىڭ ەسىمى ورتالىقتا بولۋى لايىق، – دەيدى ونوماستيكالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، تاريحشى امانتاي يسين.

سونىمەن قاي كوشەگە كىمنىڭ ەسىمى ۇسىنىلدى؟ نەگىزگىلەرىن تىزە كەتسەك، گەرتسەن كوشەسىنە – پارتيزان، سپورت شەبەرى قابىش وماروۆتىڭ، گا­لەتتو كوشەسىنە – كورنەكتى عالىم، ادەبيەت­تانۋشى رىمعالي نۇر­عاليدىڭ، پارحومەنكو كوشە­سىنە – حالىق قا­ھار­مانى ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ، اۆتو­دوروج­نايا كوشەسىنە – جازۋشى ءادي ءشارى­پوۆتىڭ، تيتوۆ كوشەسىنە – جازۋ­شى كامەن ءورا­زاليننىڭ، ەنگەلس­ كوشەسىنە – مەملەكەت قاي­رات­­كەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ، فۋر­مانوۆ كوشەسىنە – دراماتۋرگ جۇمات ءشانيننىڭ، كارل ليبكنەحت كوشە­سىنە – جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قۇر­با­نى ءسابيرا مۇحامەدجانوۆانىڭ، مەنجينسكي كو­شەسىنە – ديكتور، حالىق ءارتىسى انۋاربەك باي­جانباەۆتىڭ، پرجەۆالسكي كوشەسىنە كەڭەس ودا­­عىنىڭ باتىرى راقىمجان قوشقار­باەۆ­تىڭ ەسىمدەرى بەرىلمەك.

الايدا كوميسسيا وتىرىسىنا قاتىس­قانداردىڭ بىرقاتارى كەيبىر كوشە­لەر­دىڭ اتاۋىن اۋىس­تىرۋ نەگىزسىز دەگەندى العا تارتتى. ماسەلەن، قازاق دالاسىن زەرتتەگەن نيكولاي پرجەۆالسكيدىڭ اتىن قالدىرىپ، راقىمجان قوشقارباەۆ ەسىمى باسقا كوشەگە بەرىلسە دەسەدى. دەيتۇرعانمەن، سەمەي قالالىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى ايگەرىم بايجۇمانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ر.قوشقارباەۆتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ ءوزى پرجەۆالسكي كوشەسىنىڭ تۇرعىندارىنان تۇسكەن ەكەن.

ايتا كەتەرلىگى، كوميسسيا وتىرىسى وتكەن سوڭ «Egemen Qazaqstan» رەداكتسياسىنا ارنايى حابارلاسىپ، قالانىڭ ىرگەتاسىنىڭ قالانۋىنا مۇرىن­دىق بولعان تۇلعالاردىڭ دا ەسىمدەرى ۇمىت قالماۋى ءتيىس دەپ ۇسىنىس-پىكىر بىلدىرگەن ازاماتتار بولدى.

– سەمەيدىڭ سەمەي بولىپ قالىپ­تا­سۋىنا ابىلپەيىز سۇلتان ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ەدى. شىعىستا تۇڭ­عىش مەشىت سالعان. سونداي-اق شىعىستاعى جانە وڭ­تۇس­تىك­تەگى قازاقتارعا شىعىستان ساۋدا-ايىرباس ورنىن اشساق دەپ ورتالىققا اشىق حات جازعان ەكەن. ولاردىڭ رۇقساتىن كۇتپەستەن 1750 جىلدارى قازىرگى جاڭا سەمەيدەگى وكەان شاعىن اۋدانىنان ايىرباس ساۋدا ءۇيىن اشىپتى، – دەيدى تاريحشى، ارحەولوگ ايدوس ءجۇنىسحانوۆ.

تاريحي دەرەكتەرگە زەر سالساق، ابىلپەيىز جاستايىنان قازاق قوعامىندا ساياسي-الەۋ­مەتتىك، ەكونوميكالىق با­عىتتاعى جاۋاپتى تاپسىرمالار ورىن­دا­عان ەكەن. ابىلايدىڭ كومەكشىسى، اسكەري سەرىگى بولىپتى. اتاعى 1757 جىلى قالماقتارعا قارسى سوعىستا، قى­تاي­لارمەن تارباعاتاي، التاي تاۋ­­لارى ءۇشىن كۇرەسكە قاتىسقاندا شى­عىپ­تى. كەيىننەن رەسەيگە، قىتايعا ەلشى جىبەرىپ، كورشى ەلدەرمەن ساۋدانى نىعايتۋعا تىرىسقان. ورتا ءجۇز قازاق­تارىنا ساۋدا جاساۋعا رۇقسات بە­رۋگە قاتىستى قۇجاتتاردا اياگوز، كوك­­جول، جانعىزدان شاعان وزەن­دەرى بويىمەن كوشكەن قازاق جۇرتى ترويتسك بەكىنىسىنەن الىس­تا بولعاندىقتان، ناي­ماندار، ۇيسىندەر جانە ۇلكەن وردا ترويتسك بەكىنىسىندە ساۋدا جاساي ال­ماعاندىقتان، سەمەي بەكىنىسىندە ساۋ­دا جاساۋى قاجەتتىگىن ايتىپتى. سە­مەي­دەگى ساۋدا-سات­تىق­تىڭ دامۋىنا سوناۋ عا­سىردا ۇلەس قوسىپ كەتكەن ابىلپەيىز سۇلتان 1783 جىلى قايتىس بولىپ، قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنگەن ەكەن. دەمەك ال­دا­عى ۋاقىتتا ونوماستيكا كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ ەسىمىن دە ەسكەرۋسىز قالدىرماسا ەكەن دەيمىز.

ءمان-ماعىناسى ەسكىرگەن كوشە اتاۋ­لارىن وز­گەر­تۋ­دەن بولەك سۋىق باس­تاۋ شاعىن اۋدانىنداعى اتاۋسىز 7 كوشەگە سۋىق بۇلاق، ورنەك، شۇعىلا، تاڭ­شول­پان سياقتى اتاۋلار بەرىلمەك. كوپ جىلدان بەرى قولعا الىنباعان بۇل يگى باستاما جالعاسىن تا­ۋىپ جاتسا، سەمەي ءالى-اق تاريحي-مادەني قالاعا اينالارى انىق.