تۇراقتىلىق پەن ورنىقتى دامۋ – تاۋەلسىزدىك جەمىسى

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 30 جىلدىق جولى – قارقىندى دامىپ كەلە جات­قان نارىقتىق ەكونوميكاسى جانە كوپ­ۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى بار جاس مەم­لەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنىڭ كۇردەلى دە دارا جولى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ مەرەيتويلىق مە­جە­­لىك كەزەڭىندە ءجۇرىپ وتكەن جولدى قورى­تىن­دى­لاي كەلە، ەلىمىز وسى جىلدار ىشىندە بارلىق سالادا – ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، يدەولوگيا جانە ينۆەستيتسيا قىز­­­مەتىندە جوعارى دامۋ قارقىنىندا بەل­گىلى ناتيجەگە جەتتى. سونداي-اق حا­لىق­ارالىق ارەناداعى ءوز ۇستانىمىن نى­­عايتىپ، بەيبىت جانە اشىق مەملەكەت رە­­تىندە ورنىقتى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

2012 جىلى قازاقستان الەمنىڭ با­سە­كە­گە قابىلەتتى 50 ەلىنىڭ قاتارىنا ەندى. 2015 جىلعى 30 قاراشادا قازاقستان دۇ­نيە­­جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ تولىق­قان­دى مۇشەسى بولدى.

وسى جولدا تاۋەلسىز قازاقستان تاري­حىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى – «ەكسپو-2017» حالىقارالىق ما­مان­دان­دىرىلعان كورمەسىن وتكىزۋى. وعان 115 مەملەكەت پەن 22 حالىقارالىق ۇيىم قاتىستى. كورمەگە 4 ميلليوننان استام ادام كەلسە، ولاردىڭ جارتى ميلليونعا جۋىعى باسقا مەملەكەتتەردەن. قازاقستان پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ەكسپو كورمەسىن قابىلداعان العاشقى ەل بولدى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلى ىشىندە تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەس­تي­تسيا­لار­دىڭ 50%-عا جۋىعى ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنەن تارتىلدى. ونىڭ ىشىندە نيدەرلاندتان – 69،6 ملرد دوللار، فران­تسيا­دان – 16،7 ملرد دوللار، بەل­گيا­دان – 8،7 ملرد دوللار، يتاليادان – 6،8 ملرد دوللار جانە گەرمانيادان 5 ملرد دوللار تار­تىلسا، رەسەي، قىتاي، اقش، تۇركيا، جا­پونيا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى باسقا دا ءىرى ەلدەر ينۆەستور بولدى.

ەلىمىزدە 2018 جىلى «استانا» حا­لىق­ارالىق قارجى ورتالىعى قۇرىلدى. بۇل يدەيا ەلوردامىزدى ءوڭىردىڭ قارجى حا­بىنا اينالدىرۋعا باعىتتالعان. قار­جى ورتالىعى قازاقستانعا كوپتەگەن ينۆەس­تيتسيا تارتادى. ويتكەنى حا­لىق­­ارالىق قارجى ورتالىعى ارقىلى قارجىلىق قىزمەتتەر سالاسىندا ينۆەستيتسيالاۋ ءۇشىن تارتىمدى جاعدايلار جاسالادى. ورتالىق ازيا، كۇنگەي كاۆ­كاز رەسپۋب­لي­كالارى، ەاەو، تاياۋ شىعىس، باتىس قىتاي، موڭعوليا جانە ەۋروپا كومپانيا­لارى مەن ينۆەس­تور­لارى ءۇشىن قارجىلىق حاب سانالادى. ونىڭ قاتىسۋشىلارىنا 50 جىلعا دەيىن سالىق جەڭىلدىكتەرى، جە­ڭىل­دەتىلگەن ۆاليۋتالىق، ۆيزالىق جانە ەڭ­بەك رەجىمدەرى ۇسىنىلعان. بۇل جۇمىس اعىلشىن قۇقىعىنا نەگىزدەلگەن وڭىردەگى جالعىز ورتالىق.

Nur Otan پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى تۇعىرناماسىندا اتاپ وتىلگەندەي، قازاقستاننىڭ نەگىزگى جەتىستىكتەرى: «وز­گە­رىستەر جولى: اركىمگە لايىقتى ءومىر!» بولىپ سانالادى: قازاقستاننىڭ اينا­لاسىندا «تاتۋ كورشىلىك بەلدەۋى» سالىندى، رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ەڭ ءىرى ەكولوگيالىق اپات ايماقتارىن وڭالتۋ – ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ جۇرگىزىلدى، رەسپۋبليكادا بىرلىك، بەيبىتشىلىك، كە­لى­سىم مەن تۇراقتىلىق قامتاماسىز ەتىلدى، نارىقتىق ەكونوميكا نولدەن قۇ­رىلدى، ەلدىڭ الەۋەتى ەداۋىر ارتتى، دە­موگرافيالىق داعدارىس ەڭسەرىلدى، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ساپاسى اي­تار­لىقتاي جاقساردى، ەكونوميكانىڭ جاڭا سالالارى قالىپتاستى، ەلدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن جاعداي جاسالدى، كولىك تاۋەلسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلدى، جاڭا ەلوردا سالىندى جانە ت.ب.

مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكالىق قۋاتتى جانە باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن سىرتقى قارجىلىق قولداۋ ماسە­لە­لە­رىنە ماڭىزدى ءرول بەرى­لە­تىن تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كو­رەگەن جانە سارابدال ساياساتىنىڭ ناتي­جەسى.

قازاقستان ەگەمەندىك العان ساتتەن باستاپ الدىنا ۇلتتىق ەكونوميكاعا شە­تەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋدى وزەك­تى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەتىپ قويدى. وسى باعىتتا قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال جاساۋ جونىندە ۇلكەن جۇمىس اتقارىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ينۆەس­تيتسيالار تارتۋ ءۇشىن قاجەتتى ينستيتۋ­تسيو­نالدىق جانە قۇقىقتىق نەگىزدەر جاسالدى.

قازىرگى ۋاقىتتا اتقارۋشى بيلىك قۇ­رىلىمىندا ينۆەستيتسيالار تارتۋ جونىندەگى فۋنكتسيالارمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مي­نيس­تر­لىگى، ال وسى سالاداعى جالپى سايا­ساتتى ايقىنداۋمەن قازاقستان رەس­پۋب­لي­كا­سى­نىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا مينيس­تر­لىگى اي­نا­لىسادى.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇرى­لى­مىنداعى ينۆەستيتسيالار كومي­تە­تى مەن KAZAKH INVEST ۇلت­تىق كومپانياسى اق تيىسىنشە ينۆەستيتسيالار تارتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ سالاسىنداعى ستراتەگيالىق فۋنكتسيالاردى جانە ينۆەستورلارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى وكىلەتتىكتەردى ىسكە اسىرادى.

سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاڭدا پرە­زيدەنت جانىنداعى شەتەلدىك ين­ۆەس­­تورلار كەڭەسى، پرەمەر-مينيس­تر جا­نىن­داعى ينۆەستيتسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جونىندەگى كەڭەس، ۇكى­مەت جانىنداعى ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ۇيلەستىرۋ كەڭەسى سياقتى كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگاندار جۇمىس ىستەيدى.

ينۆەستيتسيا سالاسىنداعى ىنتى­ماق­­تاستىقتى قۇقىقتىق نەگىزدى ۇكى­مەت­ارالىق كەلىسىمدەر مەن شارتتار قۇ­رايدى. قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكا ين­ۆەستيتسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە ءوزارا قورعاۋ تۋرالى 47 ەكىجاقتى جانە 1 كوپجاقتى ۇكىمەتارالىق كەلىسىمگە قول قويدى. ولار ءتيىستى مەملەكەتتەردىڭ اۋما­عىندا ەلدەر ينۆەستورلارىنىڭ ين­ۆەس­­تيتسيالىق قىزمەتتى جۇرگىزۋى ءۇشىن قو­لايلى جاعدايلار مەن قۇقىقتىق شەڭ­بەر­لەر جاساۋعا ىقپال ەتەدى.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دە­رەك­تەرى بويىنشا تاۋەلسىزدىك جىلدارى رەسپۋبليكاعا شامامەن 370 ملرد دوللار كولەمىندە ينۆەستيتسيا تارتىلعان.

قۇنى جوعارى ونىمدەردى، قىزمەتتەردى جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى وندىرۋگە با­عىت­تالعان ينۆەستيتسيالىق ۇسىنىس­تار­عا ارتىقشىلىق بەرىلەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. رەسپۋبليكادا ىسكە اسىرىلىپ جاتقان ينۆەستيتسيالىق جوبالار قورجىنىندا ەكونوميكانىڭ ماشينا جاساۋ، تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كەشەنى جانە مەتاللۋرگيا، اگروونەركاسىپتىك كەشەن، جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا سەكتورى، مۇناي-گاز حيمياسى، حيميا ونەركاسىبى، كولىك جانە لوگيستيكا سالالارى كوش باستاپ تۇر.

قولدا بار دەرەكتەر بويىنشا، 1993-2020 جىلدار كەزەڭىندە رەسپۋبليكاعا جىل سايىن تارتىلاتىن ينۆەستيتسيالار كولەمى 13 ەسەدەن استام وسكەن. 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ينۆەستيتسيالار كولەمى 17 ملرد دوللاردان استى، ال 1993 جىلى بار بولعانى 1،3 ملرد-نى قۇرادى.

شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ­دا­عى وسىنداي ەلەۋلى سەرپىلىس قولايلى ين­ۆەس­تيتسيالىق احۋالعا دالەل بولا الادى. بۇل كاپيتالدىڭ ساقتالۋىنا، زاڭنىڭ ۇستەمدىگىنە، اشىق جانە جايلى بيزنەس-ورتاعا كەپىلدىك بەرەدى.

مۇنى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى كور­سەت­كىش­تەر بويىنشا رەيتينگى دالەل­دەي­دى. مىسالى، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ Doing Business 2020 رەيتينگىندە قازاق­ستان 190 ەلدىڭ ىشىندە 25-ورىنعا يە بولدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز مينوريتارلىق ينۆەستورلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە كەلىسىمشارتتاردى ساقتاۋ سياقتى كورسەتكىشتەر بويىنشا الەمدىك وندىققا كىرەدى. ماقساتتى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە جىل باسىنان بەرى شەتەلدىك قاتىسۋمەن جالپى سوماسى 1،6 ملرد دوللاردى قۇرايتىن 41 ينۆەستيتسيالىق جوبا ىسكە اسىرىلۋدا، بۇل 7 مىڭنان استام جۇمىس ورنىن قۇرۋدى كوزدەيدى.

ولاردىڭ ىشىندە: تۇركىستان وبلىسىندا جاڭا اۋەجاي قۇرىلىسى – YDA Holding (تۇركيا، 206 ملن دوللار); اقتاۋ قالاسى اۋماعىندا تۋريستىك قوناقۇي كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى – Sembol Construction and Engineering (تۇركيا 173 ملن دوللار); جامبىل وبلىسىندا 100 مۆت كەس قۇرىلىسى – Total Eren (فرانتسيا، 130 ملن دوللار); قاراعاندى وبلىسىندا تەحنيكالىق گاز ءوندىرىسى – Linde Group (گەرمانيا، 83 ملن دوللار); Hyundai – Hyundai Trans Kazakhstan ماركالى اۆتوموبيل ءوندىرىسى – YDA Holding (تۇركيا)، (وڭتۇستىك كورەيا، 58،5 ملن دوللار); اقتوبە وبلىسىنداعى بەسىنشى بۋىندى جىلىجاي (2 كەزەڭ) – Food Ventures (نيدەرلاند، 22،3 ملن دوللار).

ۇكىمەت ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق الەۋە­­­تىن ارتتىرۋ بويىنشا كەشەندى شارالار قابىلداۋدا. دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن ىنتىماقتاستىقتا ازىرلەنگەن، تىكە­لەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار اعى­نىن ەداۋىر ۇلعايتۋدى كوزدەيتىن 2018-2022 جىل­دار­عا ارنالعان ۇلتتىق ين­ۆەس­تي­تسيا­لىق ستراتەگيا قابىلداندى.

KAZAKH INVEST ۇك اق جانە «حالىقارالىق قارجى ورتالىعى» اق بازاسىندا ينۆەستورلارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ارنايى كەلىسسوزدەر كومانداسى – Task Force قۇرىلدى. بۇل ماڭىزدى ستراتەگيالىق جوبالاردى پىسىقتاۋ كەزىندە ۇكىمەتتىڭ اتىنان شەتەلدىك كومپانيالارمەن بىر­ىڭ­عاي كەلىسسوز جۇرگىزۋشى بولادى.

ۇكىمەت ينۆەستيتسيالىق سالادا قا­بىل­دانىپ جاتقان بارلىق شارالار 2025 جىلعا دەيىنگى ۇلتتىق دامۋ جوسپارىنا جانە Nur Otan پارتياسىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ شارالارىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى جول كارتاسىنا سايكەس 2025 جىلى نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەس­تيتسيالار كولەمىن ءىجو-ءنىڭ 30%-ىنا دەيىن، ال تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار كولەمىن 30 ملرد دوللارعا دەيىن جەتكىزۋگە ىقپال ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى ىشىندە قا­زاق­ستان ۇلتتىق ەكونوميكاعا شەتەلدىك ين­ۆەستيتسيالار اعىنىنىڭ ەلەۋلى ۇلعا­يۋى­نا قول جەتكىزىپ قانا قويماي، ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق الەۋەتىن ارتتىرۋ بو­يىنشا پارمەندى قادامدار جاساۋدا. قازاقستان ەكونوميكاسىنا شەتەلدىك كا­پيتالدىڭ قۇيىلۋى قازاقستان الەم­نىڭ ەڭ دامىعان وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋ جونىندەگى جوعارى ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋعا جانە ەكونوميكالىق ورنىقتى جانە الەۋمەتتىك باعدارلانعان، اشىق جانە ەسەپتى دامۋ مودەلىن قۇرۋعا مۇم­كىن­دىك بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى تەڭ مۇم­كىن­دىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ جانە ءاربىر قا­زاقستاندىق لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز بولۋعا ءتيىس.

عاني تاشقاراەۆ،

ءماجىلىس دەپۋتاتى،

Nur Otan فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى