الەم مويىنداعان قازاق عالىمدارى

100 جىلدا ءبىر بەرىلەتىن اتاق بىزگە بۇيىردى

تەمىرعالي كوكەتاەۆ. قوعامداعى كوپ جۇرتتىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەس. كەيىنگى بۋىننىڭ ءتىپتى تانىمايتىنى انىق. الايدا ونى فيزيكا-ماتەماتيكا سالاسىنىڭ الەمدىك عالىمدارى جاقسى بىلەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى وعان شەتەلدىك ۇيىمنىڭ ۇسىنىسىمەن 25 جىل بويى زەرتتەپ اشقان «قاتتى دەنەنىڭ ابسوليۋتتىك سپەكتروسكوپياسى» اتتى جاڭالىعى ءۇشىن «Outstanding people of the 20 th century» (قازاقشاسى: XX عاسىردىڭ كورنەكتى ادامى) اتاعى بەرىلگەن. بۇل – ءبىر عاسىردا ءبىر رەت قانا بەرىلەتىن اتاق. وسىعان قاتىستى ەستەلىگىن كەيىپكەرىمىزدىڭ ءوزى:

– ەستونيالىق عىلىمي جەتەكشىم چەسلاۆ لۋششيك قوڭىراۋلاتىپ، وسىنداي اتاق بەرىلگەنىن تولقىپ حابارلادى. تەلەفوندا ونىڭ جىلاپ تۇرعانى ءبىلىندى. قۋانعان عوي. سول كەزدە مۇنىڭ نە ەكەنىن تولىق تۇسىنبەدىم. وسى وقيعادان 1 جىل وتكەندە ماسكەۋدە ءبىزدىڭ تاقىرىپ بو­يىنشا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ءوتتى. ءىس-شارادا ءبىر جاپون كەلىپ، مەنىمەن امانداسىپ: ء«سىزدىڭ وسىنداي اتاعىڭىز بار ما؟ ءسىز تەمىرعالي كوكەتاەۆسىز با؟» دەپ سۇرادى. مەن راستادىم. سوندا جاپوندىق ماعان فيزيكا سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىمدى باعالاپ، ءدال وسى اتاققا لايىق كورىپ كانديداتتىققا ۇسىنعان جاپونيانىڭ عىلىمي ينستيتۋتى ەكەنىن جەتكىزدى، – دەپ ەسكە الادى.

اتالعان اتاقتى الۋعا سەبەپكەر بولعان ەڭبەگىن الەم عالىمدارى باعالادى. ءتىپتى وسى اتاققا ۇسىنىلعاننان كەيىن ۇمىتكەرلەر مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرى 5 جىل بويى قارالىپتى. 1994 جىلعى ۇسىنىستىڭ ناتيجەسى تەك 1999 جىلى شىققان. كەيىپكەرىمىز «XXI عاسىردىڭ كورنەكتى ادامى» دەپ جازىلعان 300 گرامدىق تازا كۇمىس مەدال مەن اتاقتىڭ كىمگە بەرىلگەنى تۋرالى ارنايى ديپلومدى 1999 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا عانا كەمبريدجدەن پوشتا سالەمدەمەسى ارقىلى الىپتى.

ءبىر رەسپۋبليكانىڭ ەمەس، بۇكىل الەم عالىمدارىنىڭ اراسىندا، ءتىپتى ءبىر عاسىر بويىنداعى مىقتىلاردىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان كەشەگى ءجۇز جىلدىقتىڭ جۇلدىزى وقىعان ءدارىستى تىڭداعىسى كەلەتىندەر كوپ. دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان اتاقتى وكسفوردقا جيىلعان عالىمداردىڭ الدىنا شىعىپ، تۇيگەنىن، بىلگەنىن وزگەلەرمەن ءبولىستى. سوندا كەيىپكەرىمىزدىڭ عىلىمي جەتەكشىسى چ.لۋششيك: « ۇلى ورىستىڭ ءوزى وكسفوردتا ءدارىس وقىعان جوق. سەن وكسفورد ۋني­ۆەر­سيتەتىندە ءدارىس وقىعان تۇڭعىش قا­زاقسىڭ!» دەپ قۋانىشىن جاسىرا الماي ماساتتانعان ەكەن.

ءيا، بۇكىل ەڭبەك جولىن، سانالى عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ت.كوكەتاەۆ بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتى.

«جاسىل نوبەل» يەگەرى

قايشا اتاحانوۆا. ءبىز قورشاعان ورتانى قورعاۋعا سوڭعى جىلدارى عانا باسا ءمان بەرە باستاعاندايمىز. ال بۇل كەيىپكەرىمىز ەل ەگەمەندىگىن الا سالىسىمەن، ياعني 1992 جىلى ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسى قاراعاندىدا ەكولوگيا ورتالىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. قاراعاندىدان شىققان بيولوگ، رادياتسيادان پايدا بولاتىن گەنەتيكالىق اۋىتقۋلاردى زەرتتەگەن مامان، ەكو بەلسەندى 2005 جىلى قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى حالىقارالىق گولدمان سىيلىعىن يەلەنگەن. گولدمان سىيلىعى «جاسىل نوبەل» دەپ تە اتالادى. كەيىپكەرىمىز – 1990 جىلدان بەرى تاعايىندالىپ كەلە جاتقان قۇندى سىيلىقتى العان جالعىز وتانداسىمىز. 2019 جىلى گولدمان سىيلىعىنىڭ قارجىلاي سىياقىسى 200 مىڭ دوللاردى قۇراعان. ماسەلە – سىيلىقتىڭ ەڭبەكتى باعالاۋداعى قۇندىلىعىندا.

ول كىشكەنتاي كەزىنەن تابيعاتقا، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلارعا جاقىن بولدى. ءسويتىپ بيولوگيا سالاسىندا ءبىلىم الدى. كەيىن رادياتسيادان پايدا بولاتىن گەنەتيكالىق اۋىتقۋلاردى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ق.اتاحانوۆا رادياتسياعا جايدان-جاي كەلگەن جوق. ونىڭ اتا-اناسى مەن اپكەسى قاتەرلى ىسىكتەن قايتىس بولدى. جالعىز اعاسى دا قاتەرلى ىسىككە شالدىققان. وسىلايشا، ول سەمەي پوليگونى اۋماعىندا رادياتسيانىڭ ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا جانە جان-جانۋارلارعا اسەرىن ءتۇرلى قىرىنان تەرەڭىرەك تانۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. 1992 جىلى رادياتسياعا ۇشىراعان ادامدارمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قاراعاندى ەكولوگيالىق ورتالىعىن (ەكو ورتالىق) قۇردى. ورتالىقتىڭ قىزمەتى رادياتسيانىڭ ادامدارعا، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىنا قالاي اسەر ەتەتىنى تۋرالى عىلىمي-تانىمدىق اقپارات بەرۋ بولدى. ەكوورتالىقتى قۇرۋدىڭ ناتيجەسىندە كەيىپكەرىمىز قازاقستاندا يادرولىق قالدىقتاردى كوممەرتسيالاندىرۋ مەن كادەگە جاراتۋدىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان جۇمىستى ءساتتى ىسكە اسىرا الدى.

ۋالباي ومىرباەۆ. 30 جىلداي مىقتىلاردىڭ ءوزى جاۋابىن تابا الماعان ەسەپتىڭ شەشىمىن تاپقان ماتەماتيكتى تانيسىز با؟ بۇل سۇراققا بارلىق وقىرمان بىردەي ء«يا» دەپ جاۋاپ بەرە الماسى انىق.

ناگاتا ەسەبى – افيندىق الگەبرالىق گەومەتريا سالاسىنداعى كۇردەلى پروب­لەمالاردىڭ ءبىرى، 3 ولشەمنەن تۇراتىن ەسەپ. ۋ.ومىرباەۆ ءوزىنىڭ تاباندىلىعى مەن تاپقىرلىعى ارقىلى ەركىن ال­گەب­راداعى كون جانە كارگاپولوۆ سە­كىلدى بەلگىلى عالىمدار قويعان ما­­تە­ماتيكالىق ماسەلەلەردى شەشىپ ءجۇردى. كەيىن مۇنىمەن دە توقتاماي 30 جىلدان بەرى شەشىلمەي كەلگەن جاپون ما­تەماتيگى ناگاتا پروبلەماسىنىڭ ءتۇ­يىنىن تارقاتتى. بۇل دا وعان وڭايعا سوق­قان جوق. جاپوندىق ناگاتا ءوزىنىڭ كۇردەلى پروبلەمالىق ەسەبىن 1972 جىلى قۇراستىرعان ەكەن. وسى ەسەپتى شەشۋگە الەمنىڭ قانشاما عالىمى تىرىسىپ كوردى. كەيىپكەرىمىز 10 جىلداي ەڭبەكتەنىپ، ماتەماتيكالىق جۇمباقتىڭ جاۋابىن تاپقانداي بولدى. تەك جاۋابى قاراما-قايشىلىقتارعا تولى بولعاندىقتان، جۇمىسىن قايتا قارادى. ءالى دە پىسپەگەن جۇمىس ەكەنىن انىقتاعان ول تاعى ەكى جىل ەڭبەكتەنىپ كوردى. اقىرى ناگاتا ەسەبىنىڭ تولىق شەشىمىن تاپتى. ماتەماتيكا الەمىندەگى وسىنداي كۇردەلى ەسەپتەردى شەشكەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن قازاقستاندىق عالىم 2007 جىلى امەريكانىڭ ماتەماتيكالىق قوعامىنىڭ جوعارى دارەجەلى «مۋر» سىيلىعىن يەلەندى. 2009 جىلى كەيىپكەرىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسى­نىلدى. سوندا ونىڭ عىلىمي ەڭبەك جولى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن 19 ادامنىڭ 17-ءسى شەتەلدىك عالىمداردان بولدى. ويتكەنى ۋ.ومىرباەۆ ءوزىنىڭ جاۋاپتارىن جىلدار بويى شە­تەلدىك عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ مىنبەرلەرىندە ساعاتتاپ اياققا تىك تۇرىپ دالەلدەدى. ونىڭ وسى سالاداعى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە ارنالعان الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمداردىڭ پىكىرى 50 بەتكە دەيىن جەتىپ، ماتەماتيكا عىلىمىنداعى بەدەلدى حا­لىقارالىق باسىلىمداردىڭ ءبىرى سانالاتىن امەريكانىڭ ماتەماتيكالىق قوعامىنىڭ ارنايى جۋرنالىنا جاريا­لاندى.

پەدياتريادان گەرياترياعا دەيىن مەڭگەرگەن عالىم

جانار تورەباەۆا. الماتى وبلىسىنىڭ شەلەك اۋىلىنان شىققان كەيىپكەرىمىز فرانتسيادا دوكتورلىق دارەجەسىن قورعادى. ەۋروپالىقتاردى عىلىمدا، سونىڭ ىشىندە مەديتسينا عىلىمىندا مويىنداتۋ جەڭىل شا­عىلاتىن جاڭعاق ەمەس ەكەنى بەلگىلى.

ج.تورەباەۆا 1990 جىلى پەتەربۋرگتەگى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ «پەدياتريا» فاكۋلتەتىن ءتامامداپ، بىردەن ەلگە ورالدى. سول ۋاقىتتاعى ءتۇرلى ۇسىنىسقا مويىن بۇرماستان الماتىداعى عىلىم اكادەمياسىنا جۇمىسقا ورنالاسىپ، سوندا جۇرگەندە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا­سىن قورعادى. عىلىمي ورتادا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندىكتەن، كونفەرەنتسيالار، جيىندار، جوبالار جونىندە بايانداما وقۋلار بولىپ تۇراتىنى بەلگىلى. سونداي ءبىر حالىقارالىق جوباعا قاتىسقاننان كەيىن، انىعى 1999 جىلى فرانتسۋز ەلىنە اتتاندى. عىلىمي ىزدەنىستە ءجۇرىپ وسى ەلدە قالىپ قويدى. كەيىن كەڭەس كەزىندە العان ديپلومى ەۋروپادا جارامسىز بولىپ قالدى. سوندىقتان كانديداتتىق قورعاپ قويعان كەيىپكەرىمىز ينتەرناتۋرادان قايتا ءوتتى. مۇنى قاناعات تۇتپاي، اسپيرانتۋرانى ءبىتىرىپ، 8 جىل دەگەندە عىلىمي دارەجەسىن قورعاپ، «فرانتسيا مەديتسيناسىنىڭ دوكتورى» اتاعىنا يە بولدى. ج.تورەباەۆانىڭ ايتۋىنشا، فرانتسيادا مەديتسينا عى­لىمدارىنىڭ دوكتورى اتانۋ – وتە جوعارى دارەجە، ۇلكەن جەتىستىك. ما­سەلەن، سول جولى وسى دارەجەدەن ءۇمىت­تى ءتورت مىڭ شەتەل ازاماتى ەمتيحان تاپسىرىپتى. سولاردان 100 دارىگەر عانا دوكتورانتۋراداعى عىلىمي ەڭبەگىن قورعاي العان. ديپلومداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىگى رەتىندە كەيىپكەرىمىزدىڭ ەڭبەگى ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، فران­تسيانىڭ زاڭ گازەتىندە جاريالانعان.