ەل مەن ءتىل مۇددەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بىلەيىك

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «حا­لىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» اتتى جول­داۋىنا نازار اۋدارساق، وسى قۇجات­تىڭ «حالىق بىرلىگى» دەپ باستالۋى جانە دە «جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» دەپ اتالۋى تەگىن ەمەستىگىن ۇعى­نامىز. ەكەۋى دە ماڭىزدى ۇعىم. پرەزي­دەنتىمىز حالىق بىرلىگىن اۋىزعا نەگە ءبىرىنشى بولىپ الىپ وتىر دەسەك، قازىرگى دۇنيەنىڭ دامۋىندا جالعىز قازاققا عانا ەمەس، دۇنيە حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا دا بىرلىك كەرەك ەكەنى تۇسىنىكتى. پاندەميا كەزىندەگى ادامزات تاعدىرى ءبىر كەمەنىڭ ۇستىندەگى حالگە كوشكەنى انىق.

 «ەلىمىز تاۋەلسىزدىك جىلناماسى­نىڭ ءتورتىنشى ونجىلدىعىنا قادام باس­قالى تۇر. بۇل كەزەڭنىڭ وڭاي بولمايتى­نى قازىردىڭ وزىندە ايقىن بايقالۋدا. سون­دىق­تان كەز كەلگەن سىن-قاتەرگە دا­يىن بولۋعا ءتيىسپىز. تىنىمسىز ىزدەنىپ، ۇدايى العا ۇمتىلۋىمىز قاجەت»، دەدى پرەزي­دەنت ءوزىنىڭ جولداۋىندا. العا ۇمتىلۋ دە­گەنى­مىزدى ەڭ اۋەلى ەڭبەك ەتۋ دەپ ۇعىن­­عا­نىمىز ابزال. ماڭدايىمىزدىڭ تەرىن سور­عالاتا ءجۇرىپ ەڭبەك ەتپەيىنشە، وزى­مىزگە كەرەك-جاراقتى ءوز قولىمىزبەن جاسا­ما­يىنشا قاعاناعىمىز قارق، ساعانا­عى­­مىز سارق بولا قويماسى انىق. الايدا قوعامدى دەندەپ بارا جاتقان ماسىلدىق پيعىلدى قازىر ابدەن اڭداۋعا بولادى. بۇل ورايدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوز جولداۋىندا «قازاقستان – الەۋمەتتىك مەملەكەت. سون­دىق­تان قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ازامات­تارعا جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ – باس­تى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. الايدا قوعام­دا پا­تەرناليستىك كوڭىل كۇي جانە الەۋمەت­تىك ما­سىلدىق ءۇردىسى بەلەڭ الۋدا»، دەگەن جا­نايقايىن ابدەن ورىندى دەپ بىلەمىز. پا­تەرناليزم دەگەنىمىز بي­لىك ازاماتتاردىڭ نەگىزگى تالاپتارى­نىڭ ءبىرازىن ورىنداعان سايىن، ازامات­تار بيلىك­كە ءوز دەگەندەرى مەن ايتقاندارىن ورىن­داتۋعا ۇمتىلادى.

 جاسىراتىنى جوق، سوڭعى جىلدارى مەكتەپ وقۋشىلارىنان باستاپ، مەشىت قىزمەتكەرلەرى ارالاسىپ وتكىزىپ جاتقان قايىرىمدىلىق شارالارىن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ءبىر جۇمىسىنا اينالعان با دەپ تە قالاسىڭ. ارينە، ءبىز بۇعان قارسى دا ەمەسپىز. الايدا تەلەديداردان، نە الەۋمەتتىك جەلىلەردە جۇك كولىكتەرىنە سالتاناتتى جاعدايدا تيەلىپ جاتقان قايىرىمدىلىق قورجىندارىن كورىپ، مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەندىگى ءومىر سالتىمىزعا اينالىپ كەتپەس پە ەكەن دەپ الاڭدايمىز.

 قاي حالىقتىكى ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. «بىرەۋگە كومەكتەسكىڭ كەلسە، بالىق بەرمە، قارماق بەرگە» سايادى سول ءسوز. ءبىرازدان بەرى بىزدە ءبىر ءۇردىس پايدا بولدى. ول – «قايىرىمدىلىق قورجىنىن» ۇلەستىرۋ. ءجون-اق! سول «قايىرىمدى­لىق قورجىنى» تۇرمىسى تومەن، قول-اياعى كەم، باسقا دا مۇگەدەك­تىگى بارلارعا ۇلەستىرىلىپ جاتقان دا بولار. ارينە، ساۋاپ­تى ءىس. دەگەنمەن قازىر مىنبەرگە نەمەسە حالىقتىڭ الدىنا شى­عىپ ەسەپ بەرەتىن كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى اكىم­دەردەن باستاپ، باسشىلاردىڭ ەندىگى ايتاتىندارى دا وسى «قايىرىمدىلىق قورجىنى» قانشا ادامعا، قانشا وتباسىنا تاراتىلعاندىعى بولدى. سوندا ءبىز ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە الماي وتىرعان جانە دە كۇنكورىستەرى قيىن قايىرشى ەلگە اينالىپ بارامىز با؟

 ەندىگى ارادا سول «قايىرىمدىلىق قورجىنى» نەعۇرلىم كوبىرەك ۇلەستىرىلىپ جاتقان وڭىردە جۇمىسسىزدىق، بەرەكەسىز­دىك ورىن الىپ وتىر دەپ باعالانۋى كەرەك. ءبىز قورجىن ۇلەستىرۋدى داستۇرگە اينالدىرۋدان، ونى ايتىپ، جاريالاپ ەسەپ بەرۋدەن، بولماسا ءوز قىزمەتىمىزدىڭ باستى ءبىر رەيتينگىسى ەسەبىندە كورسەتۋدەن اۋلاق بولساق ەتتى. قايىرىمدىلىقتىڭ دا ايتپاي، ءۇنسىز جاسالعانى ابزال ەمەس پە؟ قورجىننىڭ تۇبىندە «ماسىلدىق» اتتى كەسەل جاتپاسىنا كىم كەپىل؟!

«ارينە، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ جولداۋىندا، – ءبىزدىڭ ەلىمىز­دىڭ مۇمكىندىكتەرى زور، بىراق ونىڭ دا شەگى بار. ەڭ باستىسى، الەۋمەتتىك جەڭىلدىككە يە بولسام دەگەن ورىنسىز پيعىل ادامدى ءوز ەڭبەگىمەن تابىس تابۋ قابىلەتىنەن ايىرادى. مۇنداي جاعىمسىز ءومىر سالتى ۇرپاق تاربيەسىنە قازىردىڭ وزىندە كەرى اسەر ەتە باستادى. سوندىقتان بىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس كەرەك!»

 مىنە، قازاق قوعامى شالدىققان «ماسىل­دىق» دەرتىن ءبىز ەندىگى ارادا جوق دەي الماساق كەرەك. پرەزيدەنت «بىزگە تۇ­بەگەيلى وزگەرىس كەرەك» دەدى. بۇل – تالاس تۋدىرمايتىن ماسەلە. ەڭ اۋەلى وسى تۇبەگەيلى وزگەرىستى جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەت حالقىمىزدى ەڭبەك ەتۋگە جەتەلەيتىندەي، ىنتالاندىراتىنداي سە­نىمدى باعدارلاما، سەنىمدى جۇيە جاساۋى ءتيىس. بۇل حالقىمىزدىڭ باسىم كوپ­شى­لىگىن ەڭبەككە جۇمىلدىرۋعا اسەر ەتەتىن بولۋى كەرەك. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقانىمەن، اۋىل حالقى اسىراپ ۇستاپ وتىرعان مالىن، ونىڭ ونىمدەرىن، تەرى-تەرسەگىنە دەيىن، وڭتۇس­تىكتىڭ ديقاندارى وسىرگەن جەمىس-جيدەك­تەرى مەن كوكونىستەرىن كۇنى بۇگىنگە شەيىن قايدا اپارىپ وتكىزەرلەرىن بىلمەي سالدارى سۋعا كەتىپ، كەي جاعدايدا ەڭبەكتەرى ەش بولىپ ءجۇر. كۇنكورىستەرى ءۇشىن مالدارىن تاتىمسىز باعامەن قالا بازارلارىنىڭ دەلدالدارىنا بەرە سالاتىن جاعداي­لار دا از ەمەس. ەندىگى ارادا ۇكىمەت اۋىل حال­قىنىڭ وندىرگەن ونىمدەرىن شارۋانىڭ باسىن قاتىرماي-اق، جەرگىلىكتى جەرلەردە ساتىپ الۋ جۇيەسىن ورنىقتىرۋعا مىن­دەتتى بولسا دەيمىز. اۋىل ادامى سوي­عان مالىنىڭ تەرى-تەرسەگىن، قويىنان قىرىققان ءجۇنىن بۇگىنگىدەي بوقتىققا اپارىپ تاستامايتىنداي، سولاردى وت­كىزىپ، ودان تيىن-تەبەن الاتىنداي جاع­داي جاسالسا، ۇستاعان مالىنان پايدا بار ەكەندىگىن سەزىنسە، ءسوز جوق، ەڭبەك ەتەر ەدى. ازىرشە دە، بولاشاقتا دا قازاقتىڭ اسىراۋشىسى مال ەكەنىن ەسكەرەيىك!

 بىزگە، ەڭ باستىسى، اۋەلى قازاق بالاسىن ءبىر مۇددە، ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىراتىن باعىت-باعدار كەرەك. ويتكەنى قازىرگى جاع­دايدا قوعامداعى ءتۇرلى پىكىرسايىس نەگى­زىنەن مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىنىڭ توڭى­رەگىندە بولىپ ءجۇر. تاۋەلسىز ەل بول­عان وتىز جىل بويى ايتا-ايتا جاۋىر بولعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – وسى قازاق ءتىلى. بۇل ورايدا پرەزيدەنتىمىز «اتا زاڭ بويىنشا قازاقستاندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار. ول – قازاق ءتىلى!» دەپ ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ بەردى. جانە دە بۇل – كونستيتۋتسيامىز قابىلدانعان كۇننەن باستاپ بەلگىلى جايت! ەندەشە، مەم­لە­كەتتىك ءتىل ماسەلەسى قازاقستان قوعا­مىن­دا نەگە شەشىلمەي كەلەدى؟ بىزدىڭ­شە، قازاق ءتىلى ەڭ اۋەلى قازاق بالاسى­نىڭ وزىنە كەرەك بولماي وتىر. ەگەر دە ەلى­مىز­دەگى قازاق حالقىنىڭ 80-90 پايىزى ءوز انا تىلىندە سويلەپ، سول انا ءتىلىن ءوز قىز­مەتىندە قولدانا بىلسە، قازاق ءتىلىنىڭ باعى جانا تۇسپەس پە ەدى؟!

 قازىر كەي جاعدايدا مەملەكەتتىك ءتىل جايلى ارنايى زاڭ قابىلداپ، ورىس ءتىلىن ۇلتارالىق ءتىل رەتىندە كونستي­تۋ­تسيا­دان الىپ تاستاۋ قاجەت دەگەن پىكىر­­لەر ايتىلىپ ءجۇر. ارينە، قۋانا قولداي­مىن. الايدا ءوزىم ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ جاعدايىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعاننان كەيىن ءتىلىم­دى تىستەي بەرەمىن. وسى وراي­دا «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل مارتە­بەسىنە يە. ءبىز­دىڭ زاڭ­ناماعا سايكەس ونىڭ قولدا­نىلۋىن شەك­تەۋگە بولمايدى. بولاشاعىن وتانى­مىزبەن بايلانىستىراتىن ءاربىر ازامات قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەن قويۋعا ءتيىس. بۇل وتانشىلدىقتىڭ باس­تى بەلگىسى دەۋ­گە بولادى. جاستارىمىز وزگە تىلدەردى، سونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرسە، بۇدان ەش ۇتىلمايدى. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا – الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارا. ورىس ءتىلى – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى رەسمي التى ءتىل­دىڭ ءبىرى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە پارا­ساتتىلىقپەن قاراۋىمىز قاجەت»، دەدى پرەزيدەنت جولداۋىندا. بۇدان اسىرىپ، تۇسىنىكتى ەتىپ قالاي ايتۋعا بولادى؟

قورىتا ايتقاندا، «قازاق ءتىلىن دامىتۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىت­تارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى»، دەگەن پرەزيدەنتىمىزدىڭ جولداۋداعى ءبىراۋىز ءسوزى ءۇمىت ساۋلەسىندەي بولىپ سەزى­لەدى. ءوز ءتىلىمىزدىڭ باعىن ءوزى­مىز جاندىرا ال­ماي وتىرعان ءدال وسى كەزەڭ­دە پرە­زي­دەنتى­مىزدىڭ وسى سوزىنە توقتاي­مىز. ەندى بارشامىز ءبىر عانا تىلدە – مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيىك، جازايىق، ءتىل بىلمەسەك ۇيرە­نەيىك، ءتىل بىلمەيتىندەرگە كىنا قوي­ما­يىق، ءتىلدى مەڭگەرۋگە قولۇشىن بەرەيىك. ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ءتىلى ءۇشىن ءار قازاق­تىڭ بالاسى ءوزىن جاۋاپتى سەزىنۋگە مىندەتتى.

جابال ەرعاليەۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، سەناتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى

كوكشەتاۋ