ۇلار جىرى

بىلۋىمىزشە، ۇلار – تەك قيا-شىڭدى مەكەندەيتىن قاسيەتتى قۇس. بۇرىن بولىپتى ۇلىتاۋدا. كورگەندەر دە بار دەسەدى. اتاقتى فيزيك، عاسىر عۇلاماسى تەمىرعالي كوكەتاي «جاستاۋ كەزىمدە بارىپ، ەكى-ءۇش كۇن جاتىپ ارالاعاندا كورە المادىق. بىراق سونداعى قاريالار اراسىندا كورگەندەرى بار ەكەن» دەيدى... كەيىنگى جىلدارى كوبىنە ۇلىتاۋدى تۋريستىك ورتالىققا اينالدىرۋ جاعى ايتىلىپ كەتىپ ەدى. وتكەن اپتانىڭ كولەمىندە « ۇلىتاۋدىڭ ۇلارى ورالدى» دەگەن اڭگىمە شىعا كەلدى تۇتقيىلدان. ەل اڭ-تاڭ. ەسىمە بىردەن ءجۇرسىن ەرمان اعانىڭ ولەڭى ءتۇستى.

«از وتىرعان قوناعىڭ كوپ سىنايدى،

قارت ۇلىتاۋ بۇل كۇندە جوق شىرايلى.

ۇلىتاۋعا ءۇيىرىلىپ بارعان حالىق

«ۇلار بار ما بۇل تاۋدا؟» دەپ سۇرايدى.

ۇلىتاۋدا ۇلار جوق. و نەسى ەكەن؟

كوڭىل بىردەن الادى نەگە سەكەم؟

بۇل ۇلىتاۋ – ءوزى ەمەس كونە تاۋدىڭ،

بىزگە جەتكەن الاسا ەلەسى ەكەن.

كوزىن تىگەر وتكەنگە كىم ورالىپ،

ءبىر تاۋ جاتىر كورپەسىن جىلى ورانىپ.

زاڭعار تاۋدىڭ بيىگىن ۋاقىت ۇرلاپ،

تاۋ شوككەندە، كەتىپتى ۇلار اۋىپ...»

ء(جۇرسىن ەرمان. ۇلىتاۋدا ۇلار جوق).

تابيعاتىنان الىپ تاۋ دا الاسارادى. ءتىپتى شوگىپ كەتەدى. ادام شە؟ الاسارعان تاۋ ەمەس، ۇلىتاۋدان بيىكتىكتى باعامداپ، باۋىرىنا قونعان ۇلت شىعار مۇمكىن. ءبىر كەزدەرى جوشى ۇلىسى اتالعان ۇلى حالىق! تاۋمەن بىرگە ولار دا شوككەن بولادى عوي سوندا. شوككەن تاۋ وسپەگەنمەن، ادام بالاسى جاسامپازدىقپەن بايىرعى قاسيەتىن قايتا تابام دەسە، قابىلەتى جەتەدى. ۇلىتاۋدىڭ جانىنان كىشى تاۋ جاساعان ادام ءوزىن ىزدەپ تاپپاق تۇگىلى، باسىپ وزۋعا قاۋقارلى. ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ قادىر-قاسيەتى ۇلىتاۋدىڭ اينالاسىندا شوعىرلانعانداي اسەر قالدىرادى كەيدە. ۇلىتاۋ اتى اتالعاندا ءتىل ۇشىنا ورالاتىن ۇلار تۋرالى مىنا جىرلاردىڭ ءتۇپ-توركىنى سونى تەكتەيدى.

«ۇلار – دۇنيەدەگى ازاتتىق پەن ەركىندىكتىڭ سيمۆولى. ءبىر توبى جايىلا باستاسا، اراسىنان بىرەۋى تاسقا شىعىپ، ساق وتىراتىن اقىلدى قۇس. ات سۇرىنگەن جەردەن اقىل تاپقان اقىلماندى ماقتاعاندا، «ادامنىڭ ابىلايى» دەيدى قازاق. ۇلىتاۋدىڭ ۇلارى دا سونداي قۇس دەپ بىلەمىز. سول ۇلار ۇلىتاۋىنا جاقىندا قايتىپ ورالۋى دا عاجاپ ەمەس» دەپ تە جازىپ ەدىك.

ۇلتتىڭ كوزىنەن جاس اقپاسىن. ەگەر اعا قالسا، اۋەلى ۇلىتاۋعا تاماتىنداي بولادى دا تۇرادى. الاش كۇڭىرەنسە، ۇلىتاۋدىڭ ۇلارى شۋلايتىنداي سەزىلەدى. بىلە بىلگەنگە، ۇلىتاۋدىڭ كيەسى مەن سيمۆولى ۇلارى مەن ۇلتىنىڭ قاسيەتى ەمەس پە؟ كيە مەن قاسيەتتى كىم ۇستاپ كورىپتى؟! سويتسە دە، جوق دەپ ەشكىم دە ايتا المايدى. سەزىنۋگە عانا بولادى. تەك قانا بيىك شىڭداردى مەكەندەيتىن ۇلار دا پەندە بالاسىنىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەيتىن اسا قاسيەتتى قۇس دەسەدى. « ۇلىتاۋعا شىقتىڭ با، ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟» ءسوزىن ىندەتە ءجۇرىپ مىناداي مالىمەتتەر كەزىكتىردىك: «قىسى-جازى تاۋ باسىن مەكەن ەتەتىن وتىرىقشى، دەنە تۇر­قى كەكىلىككە ۇقساس كەلەتىن شاعىن عانا ۇلار ەشكىمنىڭ مازالاعانىن، تىنىشتىعىن بۇز­عانىن قالامايدى. سوندىقتان دا كوزدەن جى­راقتا، ادامنان تاسادا تىرشىلىك ەتەدى. ۇلار قۇس تورعا تۇسسە، دەرەۋ ءولىپ قالادى. الەمنىڭ بىر­دە-ءبىر زووباعىنان ۇلار كورمەيتىنىمىز سو­دان بولار. تاۋدا ويناعان كەكىلىكتىڭ، قالىڭ­دا جۇرەر بودەنەنىڭ، ءتىپتى قىرعاۋىلدىڭ جۇمىرت­قالارىن ءۇي تاۋىعىنا باستىرىپ، بالاپاندارىن قولعا ۇيرەتۋگە بولادى. شوجەلەرى تەگىم، ءناسىلىم، باسقا دەمەي، تەلمەڭدەپ، تاۋىقتىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ جۇرەدى. ال ۇلار قولعا ۇيرەن­بەيدى. جۇمىرتقاسىن تاۋىق باسىپ تا شىعارا المايدى، بالاپانىنا ادام قولى تيسە بولدى – ولەدى. قولعا تۇسپەستىگىن مەڭزەگەنى بولار. ەلىمىزدە التاي جانە گيمالاي ۇلارى كەزدەسەدى. كوبىنە بەس-وننان توپتاسىپ ءجۇ­رىپ، تەك كوكتەمدە عانا جۇپتاساتىن ولار وتە ساق كەلەدى. تاۋ بوكتەرىندە جايى­لىپ جاتقاندا، بىرەۋى بيىك قۇزعا شىعىپ، جان-جاعىن باعدارلاپ تۇرادى ەكەن. ەگەر قاۋىپ­تى سەزسە، ايرىقشا ءۇن شىعارىپ، حابار بەرە­تىن كورىنەدى. قالعان قۇستار مۇنى ەستىپ، ابىگەر­لەنىپ، شۋلايتىن كورىنەدى. سوندىقتان قا­زاق حالقىندا «ۇلاردى شۋلاتپا» دەگەن تىيىم ءسوز بار. وتباسى ءوزىنىڭ وتاعاسىنان نەمەسە وتا­نا­سىنان ايرىلعاندا ارتىندا قالعان پەر­زەنت­تەرى «ۇلارداي شۋلاپ قالدى» دەيدى. قىس­تىڭ ايازدى كۇندەرىندە تاس قۋىستارىنان پانا تاۋىپ، توپتاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جىلىتادى». مىنا­داي سوزدەردەن كەيىن ۇلاردى اتىپ، ەتىن جەپ كور؟! «اققۋدى اتپا» دەۋشى ەدى، «ۇلاردى شۋ­لات­پا» دەگەنگە قاراعاندا، بۇل ودان دا كيەلى بولدى عوي.

قازاقستاندا التاي، گيمالاي ۇلارلارىن ارنايى باقتاردا اسىراپ، كاسىپ قىلادى ەكەن. جوعارىداعى الگىندەي اقپاراتتاردى وقىپ العان مەنىڭ دالالىق ويىم « ۇلىتاۋدىڭ ۇلارىن شە؟» دەيدى...

« ۇلىتاۋدىڭ ۇرانى – ۇلار، ۇلار،

ۇلارى جوق. بۇل تاۋدىڭ مۇنارى بار.

ۇلى تاستىڭ الدىندا ۇياتتىمىز،

كىم اۋىرار ۇياتتان، كىم ارىلار؟!

ۇلىتاۋعا باردىڭ با؟ ۇلار قايدا؟

ۇلى قايعىڭ ۋىلجىپ تۇنار بويدا.

ۇرى ءتىسىڭ سەكىلدى ۋ سەزىمىڭ

ۋىن جايىپ ۋىلدەپ تۇرار ما ويدا...

ارقار اۋىپ كەتكەن سوڭ، ۇلار ۇشىپ،

قولعا تۇسپەي قاسقىر دا قىلار ىشىك،

كىلەڭ تەمىر قۇرسانعان قۇربىلارىم

كيىگىمەن دالانىڭ ءجۇر الىسىپ.

ۇلىتاۋدىڭ ۇلارى-اۋ، ۇلىتاۋدىڭ،

قۇلاعىڭا جەتە مە ءۇنى تاۋدىڭ؟

ۇلار قاشقان كۇندەردى ۇمىت، اۋلىم،

ۇنجىرعاسى تۇسپەسىن ۇلى تاۋدىڭ!

ۇلىتاۋىم، ۇلىعىم، ۇلتىم مەنىڭ،

ۇران ىلەر باسىڭا بۇلت ىلمەگىن.

ۇلارىڭدى ويلاما، ۇلىڭدى ويلا،

باۋىرى ءبۇتىن بار دەيسىڭ بۇل كۇندە كىم؟

ۇلىتاۋىم، ۇلىعىم، ۇلتىم مەنىڭ!»

ء(جۇرسىن ەرمان. « ۇلىتاۋعا باردىڭ با...»)

ۇلارى ورالسىن، ورالماسىن بۇدان كەيىن ۇلى­­تاۋعا تاۋ دەپ استە قاراۋعا بولا ما؟ ۇلت­­تىڭ قاسيەتى، ەلدىڭ قۇتى، حالىقتىڭ رۋ­حى دەپ قاراسا ءجون شىعار. رۋحتان بيىك، قاسيەت­­تەن ۇلكەن نارسە جوق قازاق ءۇشىن. اتى ايتىپ تۇر­عانداي، ۇلىتاۋ – ونسىز دا ۇلى، ون­سىز دا تاۋ. قازاق جەر اتاۋىن قويۋدا ءومىرى قاتە­لەسپەيدى. وسىنداي ۇلى رۋحتىڭ مەكەنى ۇلى­تاۋدىڭ ءوزىن ۇمىتۋعا شاق قالعان جوق پا ەدىك بەرتىنگە دەيىن... ۇلىتاۋىن ۇمىتقان كۇنى قا­زاق تا ۇمى­تىلا باستاۋى مۇمكىن ەدى عوي. قازاق­ستاندى اينا­لىپ ۇشىپ جۇرگەن ۇلار قۇسى ۇلىتاۋدان ءبىر كورىنىپ، جۇرتتىڭ ەسىنە سونى سالىپ قويايىن دەدى مە ەكەن، كىم ءبىلىپتى؟!.

جانىبەك ءاليمان