قۇدىققا تاستالعان قۇرباندار

اشارشىلىق جىلدارى پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ  باس ساۋعالاعان قازاقتارى وسى «ۇيىمشىل» ۇجىمشارى ارقىلى ومبى جاققا قاراي اعىلعان. سول جولدىڭ بويىندا  اشتان قىرىلعان  ادامداردىڭ مايىتتەرى قالعان.

وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى حانشايىم ماقاجانوۆانىڭ مالىمەتىنشە، اشارشىلىق جىلدارى پاۆلودار وبلىسىنان 125 مىڭ ادام  ومبى، سىبىرگە قاراي  كەتسە، 40 مىڭ باس ءىرى قارانىڭ 1935 جىلعى ستاتيستيكادا نەبارى 4-اق مىڭ باسى قالعانى جانە 1932 جىلى اۋلالار سانى 11 مىڭنان 3 مىڭعا دەيىن قىسقارعانى كورسەتىلگەن.

– «قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ» تاعدىرلارىن زەرتتەۋ قاجەت. بۇل تەرمين كەڭەستىك مەملەكەتتىك ارحيۆ قورلارىندا ساقتالعان رەسمي قۇجاتتاردا قولدانىلعان. سولتۇستىك ءوڭىر قازاقتارى ءۇشىن «قونىس اۋدارۋدىڭ» نەگىزگى باعىتى  التاي، باتىس ءسىبىر ولكەسى بولعان. ءسىبىردىڭ قالالارى مەن دەرەۆنيالارىندا اشتىقتان قىرىلعان قازاقتار جايلى مالىمەتتەر ارحيۆتەردە ساقتالعانى انىق. ءتىرى قالعان قازاقتار ول جاقتاردا  شاحتالارعا، كەنىشتەرگە، تەمىر جولعا جۇمىسقا الىنعان. ءبارى دە ورىس ءتىلىن  ۇيرەنىپ، ورىس ورتاسىنا بەيىمدەلگەن. مىسالى، ارحيۆ قۇجاتتارىندا سىبىردەگى  كۋپين اۋدانىنىڭ  قازاق اۋىلىن ورتەۋ تۋرالى وكىمى، بۇل ارەكەتتى حالىق سوتى ايىپتاعانى  جازىلعان، – دەيدى تاريحشى ساۋلە مامىتوۆا.

الاپات اشتىقتا ەرتىس اۋدانى قى­زىلاعاش بولىسىنىڭ 20 مىڭعا جۋىق قازاعىنىڭ جارتىسىنا تاياۋى قۇربان بولعان.

ەرتىستىك اقىن-جازۋشى مۇباراك جامان­بالينوۆ مارقۇم كەزىندە
اۋدان اۋماعىندا 1931-1932 جىلدارى اشتان  ولگەن قۇرباندارعا ارنالعان ەسكەرتكىش تاقتالار مەن ەسكەرتكىشتەر ورناتىلۋىنا باستاماشى بولعان. وسى قاسىرەت جايلى «اشتىق ازابى»  پوەماسىن جازعان. بۇل پوەمادا قازىرگى پانفيلوۆ اتىنداعى اۋىلدىڭ سىرتىنداعى تەمىر قورشاۋلى  زيراتتا اشتان ولگەن جۇزگە جۋىق قازاق ايەلىنىڭ مۇردەسى جاتقانى، دەرەۆيانكا دەيتىن بايدىڭ قۇدىعىنا 1932 جىلدىڭ كوكتەمىندە اشتان ولگەن جۇزدەن استام قازاقتىڭ مۇردەسى كومىلگەنى  ايتىلادى. 1993 جىلى سول قۇدىقتىڭ جانىنا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى. سونداي-اق
اۋدان اۋماعىندا اشتىقتان قۇربان بولعانداردىڭ مۇردەلەرى تاستالعان  وسپان قۇدىعى، كەڭەس اۋىلىنان 12 شاقىرىم جەردە وسىنداي تاعى ەكى قۇدىق بولعان ەكەن.  اش ادامدار ولگەندەردى قابىر قازىپ،  ادەت-عۇرىپ بويىنشا جەرلەي الماعان، مۇردەلەردى كۇرەكپەن جيناپ، ارباعا سالىپ، قۇدىقتارعا تاستاۋعا ءماجبۇر بولعان.

بيىل قازاقستان حالقى وبلىس­تىق اسسام­بلەياسىنىڭ جانە «قوعامدىق كەلىسىم» مەملەكەت­تىك مەكە­مەسىنىڭ عى­لىمي-ساراپتامالىق توبى ءوڭىرىمىزدىڭ باياناۋىل، ەرتىس، اق­قۋلى، جەلەزين، تەرەڭكول 
اۋداندارى، ەكىباستۇز قالاسىنا ارنايى ەكس­پەديتسيا شىعاردى. ونىڭ مۇشەلەرى اشارشىلىق قۇرباندارى  جەرلەنگەن ورىندارعا بارىپ، تاعزىم ەتتى.

جالپى، وبلىستىق اسسامبلەيانىڭ عىلىمي-ساراپتامالىق توبى وڭىردەگى جاپپاي جەرلەۋ ورىندارىن ەكسپەديتسيالىق زەرتتەۋدى 2015 جىلى باستاعاندى. سودان بەرى جەرگىلىكتى اقساقالدارمەن، ولكەتانۋشىلارمەن، اۋىل جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋلەر بارىسىندا اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرى جيناقتالۋدا.   

قازىر اقتوعاي اۋدانى س.مۇتكەنوۆ اتىنداعى، ءابجان اۋىلدارى اراسىنداعى  ادامدار اشارشىلىقتان جاپپاي قىرىلعان «تورە تۇبەگى» دەگەن جەردە قورشاۋ مەن ەسكەرتكىش بەلگى ورناتۋ قاجەتتىگى  ايتىلۋدا. اتىنىڭ ءوزى ايتىپ  تۇرعانىنداي، وسى اۋدانداعى قاراوبادا، يسانتەرەك، جاڭا-اۋىل، اۋەلبەك، وتەس اۋىلدارىندا دا اشتىق قۇرباندارى جاپپاي جەرلەنگەن ورىندار  بار.  

ايتپاقشى، قاراوبا اۋىلىندا زەرتتەۋشى عالىم، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتاعى زەرتتەۋ بارىسىندا تۇڭعىش جاڭالىق  اشقان ەۆگەني  گەرنەت  جەرلەنگەن. ول 1882 جىلى سانكت-پەتەربور قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1937 جىلى زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا ساپارعا قاتىسۋشىلاردىڭ كوبى قىستا قاتتى سۋىققا ءۇسىپ، قازا تابادى. كىنا  گەرنەتكە جابىلىپ، ول 1939 جىلى پاۆلودار وبلىسىنا جەر اۋدارىلادى.

اقتوعاي اۋدانىنىڭ ءابجان  اۋىلىندا تۇراتىن  قوعام بەلسەندىسى قايىرگەلدى ماشرىق اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ىبىرايىم دەگەن اۋىلدىڭ تۇرعىندارى ناۋبەت جىلدارىندا تۇگەلىمەن  اشتان قىرىلعان. ىشىندە ونىڭ اكەسى دە بار.

تاريحشى عالىم ساۋلە مامىتوۆانىڭ ايتۋىنشا،  ەكسپەديتسيا جۇرگىزۋدەگى ماقسات – وڭىردەگى اشارشىلىق  جىلدارى جاپپاي قىرىلعان قۇربانداردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرىن انىقتاۋ جانە عىلىمي سيپاتتاما جاساپ، عىلىمي ينتەراكتيۆتى كارتا قۇرۋ.  بۇل كارتا ارقىلى كوپشىلىك ەل باسىنان وتكەن ناۋبەت تۋرالى اقپاراتتى كورە الادى، جازىقسىز  قۇربان بولعاندار قويىلعان جەرلەرگە قورشاۋ جانە ەسكەرتكىش بەلگىلەر ورناتۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك الادى.

اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن جايلى ەل ىشىنەن ەستيتىن اڭگىمەلەر جەتەرلىك. جۇمىس  توبىنىڭ  ساپارلارى ءالى دە جالعاسادى. 

– العاشقى دەرەكتەردە وڭى­رىمىزدە اشارشىلىق قۇرباندارى جەرلەنگەن 40-تان استام ورىن بار دەلىنسە، ەندى ودان دا  كوپ ەكەنىن بىلدىك. مىسالى، ءبىر عانا ەرتىس اۋدانىندا قۇرباندار جەرلەنگەن 30-دان اسا ورىن بار، – دەيدى س.مامىتوۆا.

ءيا، قازاق جەرى جاپپاي اشار­شىلىق قۇرباندارىنىڭ سۇيەكتەرى شاشىلعان ۇلكەن زيراتقا اينالدى دەۋگە بولادى.

– بۇل زۇلمات باسقا حالىقتارعا دا اسەر ەتتى. مىسالى، جەرىمىزدە تۇراتىن ۋكرايندىقتاردىڭ – 11، ورىستاردىڭ – 6،  وزبەكتەردىڭ – 8، ۇيعىرلاردىڭ – 13، تا­تارلاردىڭ – 10، نەمىستەردىڭ 11 پايىزى اشتان قىرىلعانى انىقتالعان. اشتىق قۇرباندارى، قۋعىن-سۇرگىن ناۋبەتى –  تولىق زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ. ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە. وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى وسى قاسىرەتتى جاعدايلارعا تاريحي-قۇقىقتىق باعا بەرىلۋى قاجەت، – دەيدى  عالىم ساۋلە مامىتوۆا.

ءيا، قازىر ەلىمىزدە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ­تىڭ باستاماسىمەن وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندەگى اشتىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى ودان ءارى زەرتتەلىپ، تالاي اقتاڭداقتار اشىلۋ ۇستىندە. بۇل ماڭىزدى ءىس بىرەر جىلدىڭ جۇمىسى ەمەس ەكەنى دە تۇسىنىكتى. كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس بيلىگى قولدان تۋعىزعان ناۋبەت جىلدارىندا جازىقسىز قۇربان بولعان ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرىن تۇگەل انىقتاپ، جەرلەنگەن ورىندارىن تاۋىپ، ارۋاقتارى الدىندا تاعزىم ەتۋ –  بۇگىنگى ۇرپاق پارىزى  ەكەنى ءسوزسىز.

پاۆلودار وبلىسى