بابالار بايراعى – ەلدىك پەن ەرلىك تۋى

XIV عاسىردا يسپان (كاستيليا) تىلىندە جازىلعان، اۆتورى بەلگىسىز Book of Knowledge of All Kingdoms، ياعني «يمپەريالار كىتا­بىندا» ەجەلگى قازاق­تاردىڭ باي­راعى سارى ءتۇستى بولعان دەپ جازى­­لىپتى. سۋرەتشى يۋدجين ايپا­ۆەك (Eugene Ipavec) دايىن­داعان ەسكيزگە زەر سالساق، سارى ءتۇستى جالاۋدا سەگىز بۇرىشتى 9 جۇلدىز بار.

«ابىلايدىڭ اق تۋى» بار­شامىزعا بەلگىلى. حان بايرا­عىن ءۇش قۇلاش نايزاعا ساپتاعان دەسەدى. تاريحشى، اكادەميك بەرەكەت كارىباەۆ تا التىن وردا، اق وردا تۋىنىڭ ءتۇسى اق بولعانىن ايتادى. «ابىلايدىڭ اق تۋى» كى­تابىنىڭ اۆتورى ۇزاقباي دوس­پانبەتوۆ ءوزىنىڭ تاريحي رومانىندا بايراقتى بايىمبەت باتىر ۇستاعانىن جازادى.

ابىلاي حان تۇسىندا تۋدىڭ اق بول­عانىنا دالەل كوپ. ماسەلەن، «بوگەنباي باتىر» جىرىنداعى:

اق تۋدى بوگەنبايعا اكەپ بەردى،

قاراشى قاسيەتتى بوگەن ەردى.

موينىنا كىسە سالىپ، تۋ كوتەرىپ،

بوگەنباي زارلىقپەنەن ەڭىرەدى.

بوگەنباي تۋعا قاراپ زار قىلادى.

جەلپىنىپ وزىنەن-ءوزى سوندا اق تۋ،

سۋىلداپ كوككە قاراپ سوزىلادى،

– دەگەن جولداردان جوڭعارعا قار­سى سوعىسقا قانجىعالى بوگەن­بايدىڭ اق تۋ ۇستاپ اتتانعانىن اڭعارۋعا بولادى.

ابىلاي حان تۇسىنداعى سار­باز­داردىڭ قولىندا جەلبى­رەگەن كيە­لى تۋدى 1943 جىلى موڭ­عو­ليا قازاقتارىنان جاساق­تال­عان پارتيزاندار گوميندانمەن شاي­قاس­­قاندا قولباسشىلار قابي مەن نوعايدىڭ بۇيرىعىمەن قىتاي­دىڭ التاي ايماعىنا قاسيەتتەپ اپارعان، تۋدى مايدان دالاسىندا تۇلبا سەمبى سالتاناتپەن كوتەرىپ الىپ جۇرگەن ەكەن. بۇل تۋرالى شەجىرەشى وڭعار ماۋسىم ۇلى ەستەلىكتەر جازعان.

اق وردا، التىن وردا تۇسىن­داعى اق جالاۋدا شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ تاڭباسى – تاراق بەينەلەنگەن. يتاليالىق كارتو­گراف Aنجەلينو دۋلتسەرت 1339 جىلى قۇ­راس­تىرعان كارتاسىندا وسى تۋدى كور­سەتكەن. ال يسپانيالىق كارتوگراف ابراام كرەسكەس 1375 جىلى قۇراستىرعان كاتا­لون­دىق اتلاسقا دا اق بايراقتى ەنگىزگەن.

كورنەكتى عالىم الكەي مار­عۇلان كەزىندە قازاق حاندارى كوتەرگەن جالاۋ­دىڭ ءتۇسى قىزىل بولعانىن، ونىڭ ءبىر نۇس­قاسىنىڭ شەتىندە – ءۇش، ەكىنشىسىندە توعىز قۇيرىق بايلانعانىن جازادى. قىزىل تۋ اق وردانى ورىس حان بيلەگەن تۇستا ۇستالىنعان دەسەدى.

ء«بورىلى مەنىڭ بايراعىم!

ءبورىلى بايراق استىندا

بوگەلىپ كورگەن جان ەمەن»

دەپ جىرلاعان ءسۇيىنباي ارون­ ۇلى­نىڭ 1815-1898 جىلدار ارا­لىعىندا ءومىر سۇر­گەنىن ەسكەرسەك، بۇل تۇستا ەل بيلە­گەن ءارى قازاق­تىڭ سوڭعى حانى كە­نە­سارى پات­شالىق رەسەيگە قارسى سوعىس­قان. ەتنوگراف ادولف يانۋش­كەۆيچ كەنەسارى­نىڭ تۋى جاسىل بول­عانىن جازىپ كەتكەن. ەتنو­گراف ودان بولەك، باراق سۇلتان­نىڭ تۋى قىزىل ءتۇستى بولعانىن جازىپتى.

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابىلدينوۆ پەن عالىم ايناگۇل قايىپباەۆا دايىنداعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا حان تۋىنىڭ سانى توعىز بولدى دەپ جازادى. «توعىز تۋلى حان» دەگەن وسىدان شىققان. نەگىزگى باي­راق بەيبىت كۇندە حالىقتىڭ اماناتى رەتىن­دە ساقتالىپ، تەك سوعىس كەزىندە عانا شى­عارىلعان. بايراقتى ارنايى جاساق قورعاپ جۇرەتىن بولعان.

تۇركيالىق تاريحشى تيللا دەنيز بايكۋزۋ: «قازاقتار تۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ەل ىشىندەگى ءار تايپانىڭ وزىندىك تۋى بولىپ، ونى ءتىپتى مازارلاردا دا قولدانعان»، دەپ جازادى.

ۇلتىمىزدىڭ ۇستازى احمەت بايتۇر­سىن ۇلى 1916 جىل­عى ۇلت-ازاتتىق كوتەرى­لىستى ۇيىم­داس­تىرۋشىلاردىڭ ءبىرى – ابدىعاپار حانعا ارنالعان جوقتاۋىندا: «مۇ­سىلماننىڭ ۇرانى – شۇبار الا تۋ الدىڭ»، دەپ جازعان. بۇل تۇستا «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىن ەسكەرسەك، احمەت اتامىز ايتقان شۇبار تۋ الاشتىڭ بايراعى بولۋى مۇمكىن.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قوجا­بەرگەن جانىبەك ۇلىنىڭ ۇرپاعى باتىر­دىڭ شاپانىن مۋزەيگە تاپسىرعانى تۋرالى حابار تاراعان-دى. ال باتىر­دىڭ جو­رىقتا ۇستاعان تۋى – موڭعوليادا، ناقتى ايتساق، بايان-ولگەي اي­ماعى بۇ­عىتى سۇمىنىندا ونىڭ سەگىزىنشى ۇر­پاعى جۇماش مۇق­تا­جى ۇلىنىڭ شاڭى­راعىندا ساق­تاۋلى تۇرعانى تۋرالى اي­تىلعان. بۇل – ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.

كەڭەس ءداۋىرى ورناعاننان كەيىن كوگى­مىزدە قىزىل بايراق 70 جىل بويى جەل­بىرەدى. قىزىل تۋ قازاق حاندىعىندا دا بولعانىن اتاپ وتتىك.

ەگەمەندىك الىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەگەندە ءوز تۋىمىز تۋراسىندا كوپ وي ايتىلدى. 1991 جىلى «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىنىڭ 26 قاراشادا شىققان نومى­رىن­دە گازەتتىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازا مەن جۋرناليست جارىلقاپ قالىباي «قازاقستاننىڭ تۋى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.

گازەتتىڭ سول ءنومىرىن قولعا الساق، كوك ءبورى بەينەلەنگەن تۋ جوباسى بىردەن كوزگە تۇسەدى. ولار كوك ءبورىنىڭ اي ساۋلەسى استىن­داعى بەينەسى تۋدىڭ شەتىنەن ورىن العانى ابزال دەگەن وي ۇسىنعان. «بۇل – تاۋەلسىزدىكتى اڭساۋ بەل­گىسى، ال اي – اقتىقتىڭ بەلگىسى، سون­داي-اق ءبىزدىڭ مۇسىلمان الەمىنە قاراستى ەل ەكەنى­مىزدەن دە حابار بەرەدى»، دەيدى.

«تۋدىڭ ەكىنشى بەلگىسى – كوك ءتاڭىرىنىڭ اسپان كوك تۇسىنەن تۋىن­دايدى. ول ءتۇس مەم­لەكەتتىك تۋ­دىڭ ەڭ كوپ بولىگىن ەنشى­لەسىن»، دەلىنگەن ماقالادا.

بايراقتىڭ ءۇشىنشى بولىگى­نە ءۇش ءتۇرلى جولاق ويۋ ۇسىنىل­عان. ء«بىرىنشى جولاق – جاسىل ءتۇستى، ول مۇسىلماندىقتىڭ بەل­گىسى، ەكىنشى جولاق – اق ءتۇستى. ول قازاق مەمل­ەكەتىنىڭ تاريحىنداعى قيىن-قىستاۋ كەزەڭ­دە ەل باستا­عان ابىلايدىڭ اق تۋىن ەسكە تۇسىر­مەك. سوڭعى قىزىل جولاق حال­قى­­مىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى توگىلگ­ەن قانىن بىلدىرەدى»، دەيدى اۆتور. ودان كەيىنگى بىرنەشە ساندا بۇل ۇسى­نىسقا قاتىستى پىكىرلەر جاريالانعان.

كوپ ۇزاماي جوعارعى كەڭەس­تىڭ تور­اعاسى سەرىكبولسىن ءابدىل­دين باسشى­لىق ەتەتىن قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا مەم­لەكەتتىك رامىزدەرىن ازىرلەۋ جونىندەگى جۇمىس توبى قۇرىلدى. گا­زەتىمىزدىڭ 1992 جىلعى 7 قاڭ­تار كۇنگى نو­مىرىندە جوعارعى كەڭەس تورالقاسى قازاقستاننىڭ مەم­لەكەتتىك تۋىنىڭ، ەل­تاڭ­باسىنىڭ جانە گيمنىنىڭ ەڭ تاڭداۋ­لى جوبالارىنا كونكۋرس جاريا­لايتىنى تۋرالى حابار شىقتى. تاڭ­داۋلى جوبا­لار­عا سىياقى بەرىلەتىنى دە ەسكەرتىل­گەن. مەملەكەتتىك تۋ ءۇشىن 20 مىڭ سوم، ەلتاڭبا ءۇشىن 20 مىڭ سوم، گيمننىڭ مۋزىكاسى ءۇشىن 20 مىڭ سوم، ءسوزى ءۇشىن 20 مىڭ سوم ۇسىنىلعان.

جوعارعى كەڭەس سەسسيالارى­نىڭ قورىتىندىسى 1992 جىلعى 5 ماۋسىمداعى نومىردە جاريالان­عان. 4 ماۋسىم كۇنى وتكەن وتىرىس­تا تاۋەلسىز قازاقستان­نىڭ مەم­لەكەتتىك رامىزدەرى بەكىتىلگەن. كوميسسيانىڭ 14 وتىرىسىندا 453 تۋ جوباسى قاراستىرىلعان.

وسى كۇنى شىققان «تاۋەلسىز ەلدىڭ ءتول بەلگىسى» ماقالاسىندا تۋدى بەكىتۋ ماسەلەسىنىڭ وڭايعا سوقپاعانى تۋرالى جازىلىپتى. تالقىعا قاتىسقاندار ءبىراۋىزدان ونىڭ ءبىر ءتۇستى – اشىق اسپان كوگىندەي بولۋىنا توقتالعان، دەگەنمەن سيمۆوليكاعا كەلگەندە ورتاق ويعا كەلۋ قيىنداپتى. ماقالادا «تالاس-تارتىس ءتۇيىنى توسىننان شەشىلدى. العاشقى جالاۋ جوباسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى، ودان بولەك تاعى دا ءبىر جالاۋ جاساۋعا قاتىسقان سۋرەتشى ش.نيازبەكوۆ جاڭا بالاما جالاۋدى ۇسىندى.

كوپشىلىك قالاعان كوگىلدىر ءتۇس­تى جالاۋدىڭ بەتىندە جارقىراي شىققان كۇن بەينەسىمەن قانات قاق­قان قىران بۇركىتتى جانە تىگى­نەن سالىنعان ۇلتتىق ورنەكتى ەش­كىم­گە ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس... ەلباسى ن.نازار­باەۆ بۇل قوس بەينەنى جالاۋدىڭ ور­تاسىنا قاراي ورنالاستىرسا، تىپ­­تەن جاراسىم تاۋىپ، كەلىسە كەتە­تى­نىن ايتقان»، دەپ جازىلعان. ءدال وسى سەسسيا كەزىندە ءتيىستى قۇ­جات­­تاردا جالاۋ ءسوزى تۋ دەپ تۇزە­تىلىپ جاتسا قۇبا-قۇپ بولاتىنى العا تار­تىلعان جانە سولاي بولدى دا.

بابالارىمىز كوتەرگەن قاي بايراق­تىڭ دا حالقىمىز ءۇشىن ورنى ەرەكشە. سوندىقتان ءتول تاريحىمىزدان ويىپ ورىن العان، تالاي سوعىستا جىعىلماعان تۋدى تانۋ دا پارىز. ەگەمەن ەل ءۇشىن تۋدىڭ ورنى بولەك، قادىرى جوعارى. ەندەشە، كوك تۋىمىز كوگىمىزدە ماڭگىلىك سامال جەلمەن جەلبىرەي بەرسىن، تورىمىزدە ءىلىنىپ، رۋحىمىزدى كوتەرىپ تۇرسىن!