ماڭعىستاۋدا مال جۇتاي باستادى

قوي-ەشكىلەر ءىش تاس­تاپ، قوزى-لاقتار ءولى تۋىلىپ جاتىر. قۇمدا وسەتىن قويان­سۇيەكتىڭ باسىنداعى ۇساق جاپىراعىن قاعىپ جەپ قاۋ­جاڭ­­داعان قوي سونى قۋالاپ توز-توز، تاپتىرسا، قانە... جەر­دەن ەرنىنە ىلىگەر تىر­بيعان جانتاق، تۇيە­قارىن سىن­دى ءوز تابەتى تارتاتىن وسىم­دىكتەردى تابا الما­عان نارداي تۇيە­لەر­دىڭ الدى مامىر باستالا بەرى شوگىپ قالعان. ال اناۋ-مى­ناۋدى جەي بەرمەي، سۋدىڭ دا تۇ­نىعىن تاڭداپ ىشەتىن جىلقى الدىمەن ءسۇرىنىپ، قا­بىر­عاسىن ساناپ الار­داي كوتە­رەم كۇيگە ءتۇسىپ، كوپ ۇزاماي وبالى كىمگە دەرىڭدى بىلمەيتىن ولەكسەگە اينالىپ جاتىر.

جازدا مالدىڭ قولعا قا­راۋى جاقسى ەمەس، امالى جوق جۇرت بالا-شاعاسىنىڭ اۋ­زىنداعىنى جىرىپ، جەم-ءشوپ ساتىپ الىپ، قوراداعى جا­ن­ۋا­رىنىڭ اۋزىنا توسىپ الەك. جەردىڭ جۇتاڭدىعى، مال­دىڭ اشىعۋى وڭىردە جەمشوپ باعاسىنىڭ اسپانداپ شىعا كەلۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. 

مىسالى، فورت-شەۆ­چەنكو قالاسىندا وتكەن جىلى 10 مىڭ تەڭگە بولعان ءبىر ورام ءشوپ باعاسى قازىر 16 مىڭ تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلسە، ءبىر تەڭ ءشوپ 900 تەڭگەدەن 1400 تەڭگەگە دەيىن قىمباتتاعان، ال 18 كيلولىق ءبىر قابى 1200-1300 تەڭگە بولعان كەبەكتىڭ باعاسى 1800 تەڭگەگە، 30 كيلولىق قاپ­تاعى ارپا باعاسى بىلتىرعى 3 مىڭ تەڭگەدەن بيىل 4 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. بۇل بۇگىنگى باعا، جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا جەم-ءشوپ قانا ەمەس، ازىق-ت ۇلىك باعاسى دا اس­پانداي بەرەرى انىق. ماڭعىس­تاۋدا تەك مالىمەن كۇنەل­تىپ وتىرعان وتباسى از ەمەس، مالى ارىقتىقتان ساتۋعا كەلمەسە، وعان جەم-ءشوپتى، بالا-شاعاسىنا ازىق-ت ۇلىكتى قاي اقشاسىنا الماق؟

بۇعان قالاي جول بەرىلدى؟ ماڭعىس­تاۋدىڭ توپىراعى سور­تاڭ، تابيعي جەر ءۇستى سۋ كوزدەرى جوق، قۇرعاق كليمات­تى جاعدايمەن ەرەكشەلەنەتىنىن، سون­دىقتان ايماقتا بىلتىر جاۋىن-شا­شىننىڭ از مولشەردە ءتۇسۋى سەبەپتى قۇر­عاقشىلىق بولۋ قاۋپى تونە­تىنىن ەرتەرەك باعامداپ قام جاسايتىن باسشى، اۋىل شارۋا­شىلىعى مامانى بولماعانى ما؟ ءتىپتى ەرتەرەك قام جا­ساماق تۇگىل، جاعداي ۋشىعىپ، حالىق كومەك سۇراپ جالىنعان ساتتە دە شالت قيمىلداپ، شۇعىل شارا قولدانۋعا كىرىسكەن اكىمدىكتى كورمەدىك. وڭىر­دە قالىپتاسقان جاعدايعا قاتىستى ما­مىر ايى تۋار-تۋماستان الەۋمەتتىك جە­لىلەردە مالدىڭ، شارۋانىڭ جايىن بىلەتىن، جاعدايدىڭ بەتالىسىن الدىن الا اڭعارعان تۇرعىندار وتكىر ماسەلە كو­تەرىپ، جەرگىلىكتى باسشىلىق نازارىنا ۇسىندى، كومەك سۇ­رادى. بىراق جەكەنىڭ مالىنا اكىمدىكتىڭ كومەكتەسۋى دۇرىس ەمەس دەگەن رەۋىشتەگى اڭگىمە دە كەسە كولدەنەڭ كيلىگە كەتتى. اكىمدىك داۋ-داماي ابدەن ۇلعايىپ، حالىق داۋىسى قاتتى شىعىپ، ءۋاجدى سوزدەرى باسىم تۇسە باستاعان سوڭ عانا «قوي، بولماس» دەگەندەي قوزعالا باس­تادى...

وڭىردەگى اۋىلشارۋا­شى­­لىق باس­قارما­سى بەرگەن دەرەكتەرگە كوز جۇگىرت­سەك، اعىمداعى جىلدىڭ 4 ايىنىڭ قو­رى­تىندىسى بويىنشا وبلىستا ءىرى قارا سانى 29 585 باس بولىپ، وتكەن جىل­عىدان 3%-عا وسكەن. ال قوي مەن ەشكى سانى 613 522 باس بولىپ 0،8%-عا ازايىپتى. سونداي-اق جىلقى – 123 671 باس بولىپ 5،1%-عا ، تۇيە – 85 713 باس بولىپ 3،4 %-عا كوبەيىپتى. جالپى، مال باسى 3،2%-عا ءوسىم كورسەتىپتى. وسىن­شا مال كىمنىڭ مەنشىگىندە؟ اري­نە، جەكەنىڭ. بىراق مال باسىنا كۇن تۋ­عان­دا قۇزىرلى ورىندار نەگە جايبا­راقاتتىق تانىتۋى ءتيىس؟ جەكەنىڭ مالى تەك ستاتيستيكا ءۇشىن كەرەك پە؟

– نارىققا كوشكەلى بەرى ۇجىمدىق مەن­شىكتەگى مال شارۋاشىلىقتارى قالعان جوق. بىراق حالىقتى ەتپەن، سۇتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر­عان وسى جەكە قوجالىقتار مەن شا­رۋا قوجا­لىقتارى عوي. مال قى­رىلسا ەل اشى­عادى، ەل اشىقسا، تىنىشتىق پەن تۇراق­تىلىققا قاتەر تونەدى. ولاي بولسا، جەكەمەنشىكتىڭ مالىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن جەمشوپ ماسەلەسىن شەشۋ – مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىس.

ەلىمىزدىڭ بۇكىل اۋىل شا­رۋاشىلىعى جەكەمەنشىك سەكتوردان تۇرادى. ولار­داعى جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ، مال باسىن ءوسىرۋ، مال اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ، ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگى دەگەن شارۋالاردى ۇيلەستىرۋ، وزەكتى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن، سالىق تولەۋ­شىلەردىڭ قارجىسىنان قار­جى ءبولىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيستر­لىگىن، وبلىستىق باس­­­قارمالار مەن اۋداندىق بو­لىم­­دەردى، ينسپەكتسيالاردى، ستانسالاردى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن ۇستاپ وتىرمىز. جەكەنىڭ شارۋاسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراپ وتىرعانىمىزدىڭ دا­لەلى وسى ەمەس پە؟! وسى مەم­­لەكەتتىك قۇرىلىمدار بار، وبلىس، اۋدان اكىمدەرى بار – ەڭ بولماعاندا ەرتەدەگى كولحوز باسشىلارىنىڭ قولى­نان كەلگەن قاراپايىم جۇمىس تاسىل­دەرىن اتقارا الماي ما؟ –  دەپ جازدى كۇنى كەشە مەملەكەتتىك قىزمەتتەن زەينەتكە شىققان ارداگەر ايكۇمىس دوسانوۆا الەۋمەتتىك جەلىدە.

تۇرعىنداردىڭ ءبىرى تال ەگۋ قاجەت دەسە، ەكىنشىسى بۇلتتى اتىپ جاڭبىر جاۋدىرۋ تەحنولوگياسىن ۇسىندى. بۇل جۇمىس­تاردىڭ قانشالىقتى ناتيجە بەرەتىنى بەلگىسىز، بەرسە دە ول – بولاشاقتىڭ جۇمىسى، ال ماڭ­عىستاۋدىڭ مالىنا كومەك قازىر قاجەت. ماڭعىستاۋلىقتار ەندى «توتەنشە جاعداي جاريالاۋ كەرەك» دەپ شىقتى. «اشىنعاننان شىعادى اششى داۋىسىم» دەگەندەي، مۇنىڭ ءبارى – داۋكەستىڭ لاڭى ەمەس، ناقتى قيىن جاعدايدان تۋىن­داعان جانايقاي بولاتىن.

مال ءولىمى كوبەيىپ، حا­لىق داۋسى قاتتى شىعىپ، ما­سەلەنىڭ ۋشىعىپ بارا جات­­قانىن ەندى اڭعارعان قۇزىر­­لى ورىندار ۇكىمەتكە ۋاجبەن شى­عىپ، نا­­­تي­جە­سىندە ماڭعىستاۋعا ار­­­نايى كو­ميسسيا ات باسىن تىرەدى. وبلىس اكىم­­دىگى ءباس­پا­سوز قىز­مەتى حابار­لاعان ما­لىمەتكە سۇيەنسەك، اۋدانداردى ارالاپ، وڭىرلىك كاسىپكەرلىك كەڭە­سىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىنا قا­تىسقان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى امانعالي بەر­دا­لين، ەدىل جاڭبىرشين، سامات مۇساباەۆ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيستر­لىگى قۇرعان ارنايى ماڭعىستاۋ وبلى­سىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سەك­تورىن­داعى پروبلەمالىق ماسە­لە­­لەر بويىنشا شەشىمدەر ازىر­لەۋ جونىندەگى جۇمىس تو­بىنىڭ مۇشەلەرى ءوڭىردىڭ اگروونەركاسىپتىك كەشەنىنىڭ ماسە­لەلەرىن تالقىلاعان. باس­قوسۋدا ماڭ­عىستاۋ وبلىستىق اۋىل شارۋا­شىلىعى باس­قار­ماسىنىڭ باسشىسى س.قال­دىعۇل سالاداعى كەزەك كۇت­تىرمەيتىن ماسەلەلەر بويىنشا بايانداما جاسادى. ايتۋىنشا، بيىل وڭىرگە جاۋىن-شا­شىن­نىڭ از مولشەردە ءتۇسۋىنىڭ سال­دارىنان مال ازىعىن دا­يىنداۋ قيىنعا سوعىپ وتىر. بۇگىندە وبلىستا شارۋالارعا قا­جەتتى جەمشوپ قورىن باس­قا وبلىستاردان تاسىمالداۋ ماقساتىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋدە. وسىعان وراي، قازىنادان 117 ملن تەڭگە قار­جى ءبولۋ تۋرالى ءوتىنىم بەرىلگەن. ويتكەنى وزگە اي­ماقتان اكەلىنەتىن جەم­شوپ­تى تاسىمالداۋعا كەتەتىن شىعىن­دار كولەمىن جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن سۋب­سيديالاۋ ما­سەلەسى قاراستىرىلىپ جاتىر. بۇعان قوسا، جايىلىمدىق القاپتاردى سۋلاندىرۋ ءۇشىن اريدتىك ايماقتاردا قۇدىق قازۋ جۇمىستارىنا كەتكەن شىعىنىن 50%-عا دەيىن سۋبسيديالاۋ مولشەرىن 80%-عا دەيىن ءوسىرۋ، ءبىر قۇدىقتان سۋلاندىرۋ كولەمىن 2 مىڭنان 500 گەكتارعا دەيىن تومەندەتۋ، قازىل­عان قۇدىقتاردىڭ سور­عىلارىنا پايدالانىلاتىن ەنەر­گيا كوزى – كۇن ساۋلەسىن تارتۋ پانەلىنىڭ قۇنىن جانە باسقا وبلىستاردان تەمىر جول ارقىلى اكەلىنەتىن جەمشوپ تاسىمالىنىڭ شىعىندارىن سۋبسيديالاۋ، مالعا قاجەتتى جەمدى تۇراقتى باعامەن الىپ وتىرۋ سياقتى ۇسىنىستار ەن­گىزىلگەن.

وتىرىس قورىتىندىسى بويىنشا بارلىق ۇسىنىس جيناقتالىپ، تول­تى­رىلعان حاتتاما ماڭعىستاۋ وڭىرىندەگى قۇرعاقشىلىق ماسەلەسىن شە­شۋ ماقساتىندا تەز ارادا شۇ­عىل شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە جولدانادى ەكەن. قازىرگى تاڭدا وڭىردە قانشا مال شىعىنى بولعانى تۋرالى ناقتى اقپارات جوق. بىراق ءتيىستى مەملەكەتتىك ورىندار شەشىم شىعىپ، كومەك ۇيىم­داستىرعانشا ءالى قانشا مال وپات بولارى بەلگىسىز. قولدارىن ۋاقىتىنان كەش سەرمەگەن وبلىس باسشىلارى جۇرتقا نە ايتادى؟

تاعى ءبىر «قىزىقتى» قا­راڭىز: وبلىس بويىنشا ءتورت ت ۇلىك مالدى قىستا ازىقپەن تولىقتاي قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 76 500 توننا ءشوپ جانە 37 500 تون­نا جەم قاجەت ەكەن. زووتەحنيكالىق نورما بو­يىن­شا ازىق-ت ۇلىكتىڭ 100 كۇن­دىك، ياعني ءۇش ايلىق قورى جاساقتالۋى كەرەك بولسا، ماڭ­عىستاۋ وبلىسىندا مال جىل بويى جايىلىمدا بولۋى سەبەپتى ءبىر ايعا ەسەپتەلەدى ەكەن. جەردە ءشوپ جوق­­تىقتان، مال قىرىلىپ، يەلەرى جىلاپ جۇرسە، قايداعى «جىل بويعى جايى­لىم»؟!

تۇيىندەي ايتقاندا، الدىن­داعى مالى سيرەپ، قالتاسى دا، جۇيكەسى دە جۇقارعان ماڭ­عىستاۋلىق شارۋالارعا قول­جەتىمدى باعامەن جەمشوپ جەت­كىزىپ بەرۋ ءىسىن جەدەل ۇيىم­­داستىرۋ كەرەك. تۇر­عىن­­دار «ماڭعىستاۋدا تو­تەنشە جاعداي جاريالا­نىپ، شۇعىل كومەك ۇيىمداس­تى­رىلۋى ءتيىس» دەپ تالاپ ەتىپ وتىر. ال ولاردىڭ تالاپ-تى­لەگىن ارقالاپ كەتكەن كوميسسيا نە شەشەرى بەلگىسىز...