«كولەڭكەلى ەكونوميكا»: تەجەۋدىڭ جولى – تاڭبالاۋ

مەملەكەت باسشىسى بىلتىر سالىقتىق جانە كەدەندىك تۇسىمدەردىڭ سوماسى 2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 18 پايىزعا قىسقارىپ، 65 پايىزدى قۇراعانىن اتاپ ءوتتى. بۇل جالعان دەكلاراتسيالاۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. پاندەميا مەن لوكداۋن كەزىندە قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنىڭ وزىندە ءدال وسىعان قاتىستى 50 مىڭ فاكتى تىركەلگەن.

«كولەڭكەلى ەكونوميكا» بيۋدجەتتىڭ سالىقتىق تۇسىمدەردەن قاعىلۋى عانا ەمەس. بۇل – وتاندىق ونەركاسىپكە، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، قورشاعان ورتاعا تىكەلەي تونگەن قاۋىپ. ەل بيلىگىنىڭ بۇعان ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرعانى دا سوندىقتان. پرەزيدەنتتىڭ قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگىن قۇرۋ تۋرالى قادامعا بارۋىنىڭ استارىندا دا ءدال وسىنداي ماڭىزدى مىندەت جاتىر. وتكەن اپتادا عانا جاڭا اگەنتتىكتىڭ باسشىسى جانات ەليمانوۆتى قابىلداعان پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «كولەڭكەلى ەكونوميكاعا» قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى جۇمىستى كۇشەيتۋدى، بۇل رەتتە بيزنەسىن ادال ىستەپ وتىرعان كاسىپكەرلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى جانە ولاردىڭ جۇمىسىنا ءجونسىز ارالاسۋعا جول بەرمەۋدى تاپسىردى.

قازاقستان «كولەڭكەلى ەكونو­مي­كا­مەن» كۇرەستىڭ ءبىر جولى رە­تىن­دە ەۋرازيالىق ەكونو­مي­كا­لىق وداق اياسىندا تاۋارلاردى تاڭبالاۋدى باستادى. الدىمەن تەرى بۇيىمدارىن تاڭبالاۋ بو­يىن­شا قاناتقاقتى جوبا جۇزەگە اسى­رىلعانى بەلگىلى. ساۋدا جانە ينتەگراتسيا ءمينيسترى باقىت سۇل­تا­نوۆ بىلتىر وتكەن جيىن­داردىڭ بىرىندە پيلوتتىق جوبا سالاداعى بىرقاتار زاڭبۇزۋشى­لىق­تاردىڭ بەتىن اشىپ بەرگەنىن جەت­كىزدى.

– ماسەلەن، تەرى بۇيىمدارىن مىن­دەتتى تاڭبالاۋ كەزىندە قىزمە­تىن پاتەنت نەگىزىندە جۇزەگە اسىراتىن سۋبەكتىلەر سانى 13 ەسە قىس­قارعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، 2018 جىلى تاۋارلارعا ارنالعان دەك­­­لا­­راتسيانى راسىمدەگەن يم­پورت­­­­تاۋشىلاردىڭ سانى 30 پا­يىز­­­عا ارتتى. كەدەندىك باجدار مەن سا­لىقتىق تۇسىمدەردىڭ ۇلەسى 40 پايىزعا كوبەيدى. اتالعان قىز­مەت بويىنشا ىشكى سالىقتىق تۇسىم­دەر 1،5 ەسە ۇلعايدى. دەمەك، جوبا تيىمدىلىگىن كورسەتتى، – دەدى باقىت سۇلتانوۆ.

ەلىمىزدىڭ تەمەكى ءوندىرىسى مەن ساۋداسىندا دا «كولەڭكەلى ەكونو­ميكانىڭ» بەلگىلەرى كوپ. سوندىق­تان بىلتىر ەلىمىزدە تەمەكى ونىم­دە­رىن تاڭبالاۋ باستالدى. بۇل ون­دىرۋشىلەر، يمپورتتاۋشىلار، ديس­تريبيۋ­تورلار، كوتەرمە جانە بول­شەك ساۋدامەن اينالىساتىن كا­سىپ­كەرلەر ءۇشىن مىندەتتى قادام­عا اينالدى.

تاۋارلاردى تاڭبالاۋ ەلدەگى «كو­لەڭكەلى ەكونوميكانىڭ» ۇلە­­­سىن قىسقارتۋ ءۇشىن قولعا الىن­­­عا­­نى بەلگىلى. بۇدان بولەك، ونىم­­­دەر­دىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ ماق­ساتى دا كوزدەلىپ وتىر. ويت­­كە­نى ءدۇدامال دۇنيەلەردەن تۇتى­نۋش­ىلاردىڭ ءجيى زارداپ شەگە­تى­نى بەلگىلى. سونداي-اق جاڭاشىلدىقتىڭ ناتيجەسىندە، نارىق­تاعى وندىرۋشىلەر مەن كا­سىپ­­كەرلەر ءۇشىن ادال باسەكە­لەس­­­تىككە جول اشاتىن ورتا قالىپ­تاسادى. مەملەكەت ءۇشىن دە پاي­د­اسى زور. ءبىرىنشى كەزەكتە قازى­نا­عا تۇسەتىن سالىقتىق تۇسىم­دەر كوبەيەدى. سونىمەن قاتار نا­رىق­تاعى مەملەكەتتىك باقى­لاۋ­دى ۇيىمداستىرۋ شىعىندارى ازايا­­دى.

قارجى مينيسترلىگى مەملە­كەت­­تىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ دە­پارت­ا­مەنت ديرەكتورى باقىتگۇل قازاق­پاەۆانىڭ ايتۋىنشا، تەمەكى ونىم­دەرىن تاڭبالاۋ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشى كەزەڭگە وتكەن جىلدىڭ 1 قازانىندا وتتىك. وسى­لاي­شا، ءفيلترلى جانە ءفيلتر­سىز تەمەكىلەر تاڭبالانا باستادى. وسى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە تاڭبا­لاۋ­دىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالادى. بۇل جولى سيگارا، سيگاريللا، ەلەك­تروندى تەمەكىگە ارنالعان ونىم­دەر تسيفرلاندىرىلادى.

تەمەكى قالاي تاڭبالانادى؟ بۇدان بىلاي وندىرۋشىلەر مەن يمپورتتاۋشىلار تەمەكىنىڭ ءاربىر قورابىنا DataMatrix شتريحكودىن جابىستىرۋى كەرەك. وندا ءوندى­رۋشى تۋرالى دەرەكتەر، ءونىم­نىڭ سەريالىق ءنومىرى، تەكسەرۋ كودى شيفرلانعان. جاسىرىلعان دەرەك­تەردى ارنايى اپپاراتپەن وقيدى. ماسەلەن، دۇكەندەگى ساتۋ­شى تەمەكى قورابىنداعى شتريح­كود­تى ارنايى اپپاراتتىڭ كومە­­گىمەن سكانەرلەيدى. ءسويتىپ، ءونىم­­نىڭ ساتىلعانى تۋرالى اقپا­رات فيسكالدىق دەرەكتەردىڭ وپەرا­تورى­نا كەلىپ تۇسەدى. ودان ءارى ءتيىستى اقپارات تاۋارلاردى تاڭ­با­لاۋ مەن باقىلاۋعا ارنالعان اق­پاراتتىق جۇيەگە باعىتتالادى. وسى­لايشا، تەمەكى قورابى «سا­تىل­­دى» دەپ بەلگىلەنىپ، اينا­لىم­­نان شىعارىلادى. اقپارات­تىق جۇيەدە ءونىمنىڭ وندىرىلگەن ۋاقىتىنان اينالىمنان شىق­قان­عا دەيىنگى قادامى تولىق باقى­لا­نادى.

«اينالىمدا تاڭبالانىپ ۇلگەرىلمەگەن تەمەكى ونىمدەرى بار. ونى نە ىستەيمىز؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. باقىت­گۇل قازاقپاەۆانىڭ ايتۋىنشا، 2021 جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىن بەلگىلەرى جوق تەمەكىلەردىڭ اينا­لىمدا جۇرۋىنە رۇقسات بەرى­لە­دى. ءدال وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇن­داي ونىمدەر تولىق ساتىلىپ كەتۋى كەرەك. 1 قازاننان كەيىن تاڭبا­لانباعان تەمەكى ساتقان كاسىپ­كەرلەر ءۇشىن اكىمشىلىك جازا تاعايىندالادى. ياعني 200-500 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش ارالى­عىن­دا ايىپپۇل سالىنادى جانە تاۋار تولىقتاي تاركىلەنەدى.

تاۋارلاردى تاڭبالاۋ مەن باقىلانۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بىرىڭعاي وپەراتور – «قازاق­تە­­­لە­كوم» اق كومپا­نيا­نىڭ تسيفر­­لى ەكونوميكانى دامىتۋ ور­تا­­­لىعىنىڭ باس ديرەكتورى بيكەش قۇرمانعاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، ءبىرىنشى كەزەكتە تەمەكى ونىمدەرىن ساتۋمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر، وندىرۋشىلەر، يمپورتتاۋشىلار مەن ديستريبيۋتورلار تاۋارلاردىڭ تاڭبالاۋى مەن باقىلانۋىنا ارنالعان اق­پارات­­تىق جۇيەگە تىركەلۋى كەرەك. بۇدان كەيىنگى قادام – GTIN («دجيتين») كودى ارقىلى سا­تى­لا­­تىن تاۋاردىڭ بارلىق ءتۇرىن ەنگىزۋ.

– قازىر ساۋدامەن اينالىسا­تىن­داردىڭ بارىندە ونلاين-كاسسا­لىق اپپارات بار. ولاردىڭ كەيبى­رىندە تاڭبالانعان تاۋاردى سكانەر­لەۋگە ارنالعان تەتىكتەرى بولادى. ەگەر ونداي تەتىك بولماسا، سكانەرلەۋ اپپاراتىن مىندەتتى تۇردە ساتىپ الۋ كەرەك. نارىقتا ونىڭ ءتۇرى وتە كوپ. باعاسى شامامەن 20 مىڭ تەڭگەدەن باستالىپ، مۇمكىندىگىنە قاراي 100 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جەتەدى. بۇدان بولەك، بيزنەس قاۋىمداستىق پەن مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تاڭبالانعان تا­ۋاردى تىركەۋگە، ەسەپتەن شىعا­رۋ­عا مۇمكىندىك بەرەتىن ارنايى ءموبيلدى قوسىمشا ازىرلەندى. بۇل NaqtySauda.Kassa دەپ اتالادى. قوسىمشانى كەز كەلگەن سمارتفونعا تەگىن ورناتىپ، پاي­دا­لانۋعا مۇمكىندىك بار. نارىقتا مۇنداي قوسىمشالار جەتەرلىك. NurKassa، WebKassa، ReKassa دەگەن قوسىمشالار جۇمىس ىستەي­دى. سوندىقتان نارىقتا ەشقان­داي مونوپوليستىك ارەكەت ورىن المايدى، – دەيدى بيكەش قۇرمان­عا­ليەۆا.

بۇل رەتتە تەمەكى وندىرەتىن وتاندىق كاسىپكەرلەر تاڭبالاۋعا ارنالعان قۇرىلعىلاردى ساتىپ الۋ قوسىمشا شىعىن ەكەنىن العا تار­تۋدا. ب.قۇرمانعاليەۆانىڭ پىكى­رىنشە، مەملەكەت وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى قولداۋ ماق­سا­تىن­دا تاڭبالاۋ قۇرىل­عى­لا­رى­نا جۇمسالاتىن شىعىننىڭ 50 پايىزىن سۋبسيديالايتىن بولادى. بۇل شارا بيىل كۇشىنە ەنبەك.

«قازاقتەلەكومعا» قاراستى تسيفرلىق ەكونوميكانى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ اكتسيزدەلەتىن ونىم­دەر­دى تاڭبالاۋ بويىنشا جوبا مەنەدجەرى المات يسمايلوۆتىڭ دەرەگىنشە، بۇگىنگى تاڭدا تاۋارلاردى تاڭبالاۋ مەن باقىلاۋدىڭ اقپاراتتىق جۇيەسىنە 16 مىڭنان استام نارىق ويىنشىسى تىركەل­گەن. ولاردىڭ قاتارىندا ءىرى كاسىپو­رىن جەلىلەرى دە بار. سون­داي-اق قازاقستان بويىنشا 55 مىڭ سكانەر ساتىلعان. بۇل ەل­دە­گى ساۋدا نۇكتەلەرىنىڭ 60 پايى­زى سكانەر­لەۋ اپپاراتتارىمەن قام­تىل­دى دەگەن ءسوز.

– ۋاقىت وتە كەلە ساۋدامەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەر تولىقتاي قاعازسىز جۇمىس ىستەۋ جۇيەسىنە كوشەدى. تاڭبالانعان تاۋارلارعا قاتىستى وپەراتسيالاردىڭ ءبارى ەلەك­تروندى فورماتتا جۇر­گى­زى­لەدى. ياعني اشىقتىق تولىق قامتا­ما­سىز ەتىلەدى. دەمەك، مۇنداي سا­لانى تەكسەرۋدىڭ دە قاجەتى ­بول­مايدى. جالپى، تاڭبالاۋ بيز­نەستىڭ جۇمىسىن ءبىرشاما وڭ­تاي­­لاندىرادى. كاسىپكەرلەر ءار­ب­ىر تاۋاردى قاداعالاۋ مۇمكىن­دى­­گىنە يە بولادى، – دەيدى بيكەش قۇرمانعاليەۆا.

ەسكە سالا كەتەيىك، تەمەكى ءوندى­­­رىسى قازاقستان بيۋدجەتىنە كوپ كولەمدە سالىق تولەپ وتىر. دا­­لى­­­رەك ايتساق، 2020 جىلدىڭ ون ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا سالىقتىق تۇسىمدەردىڭ نەگىزگى بولىگىن مۇناي-گاز سەكتورى قۇرا­سا، ودان كەيىنگى ورىن تەمەكى وندى­رىسىنە تيەسىلى. بۇل نارىقتا شەتەل­دىك ءۇش ءىرى ويىنشى بار. ولار – «دجەي تي اي قازاقستان»، «فيليپ مورريس قازاقستان» جانە «بريتيش امەريكان توباككو قازاقستان ترەيدينگ». اتالعان ءۇش كوم­پانيا وتكەن جىلدىڭ 10 ايىندا بيۋدجەتكە 240،2 ملرد تەڭگە سالىق تولەگەن.