ءبىز اتالعان ەڭبەكتى تولىق تاپسىرلە­مەي-اق سول ماقالاداعى «قوعام مەن قۇن­دىلىق» دەپ اتالاتىن تاراۋدىڭ اينا­لاسىنا عانا ازىراق ءۇن قوسقىمىز كەلەدى. بۇل تاراۋدىڭ باستى كىلتى – ەلدىگىمىز­دىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، تۇراعىن ناقتى ايقىن­دايتىن التايدان اتىراۋعا، الاتاۋدان ارقاعا دەيىنگى كەڭ بايتاق جەرىمىز دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بۇل رەتتە پرەزيدەنت «جەرگە بايلانىستى ءبارىمىز ايقىن بى­لەتىن جانە بۇلجىمايتىن اقيقات – قا­زاقتىڭ جەرى ەشبىر شەتەلدىكتىڭ مەن­شى­گىنە بەرىلمەيدى، ەشقاشان ساتىلمايدى. وسىنى ءار ازاماتىمىز ساناسىنا بە­رىك ءسىڭىرۋى قاجەت»، دەپ ەڭ الاڭداۋلى ماسە­لەمىزگە ناقتى جاۋاپ بەرە وتىرىپ، سون­داي-اق كۇنى كەشە قاتەرلى ىندەتپەن قوسا ىرگەمىزدەن شىققان جالعان دا جالا سوز­دەرگە تىكەلەي جاۋاپ بەرگەنىن انىق ۇعۋعا بولادى.

ءبىزدى الاڭداتاتىن بۇگىنگى ءسوز ەمەس، سول دايەكسىز، ساۋاتسىز ايتىلعان تەرىس تاريحتى ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ قيعاش وقي­­تىن­دىعىندا سياقتى. ايتپەسە كە­شە­گى ساق، عۇن بابالارىمىزدان بەر­گى اتا­قونىسىمىز ءبىزدىڭ باستى باي­لى­عىمىز، زاڭدى مۇرا­مىز ەكەنىن كوزى اشىق، كو­كىرەگى وياۋ جۇرت جاقسى ءبىلۋى ءتيىس. ونى، ءتىپتى سولتۇس­تىك­تەگى كورشىلەرىمىزدىڭ ءبى­لىمدى تاريح­شى­لارىنىڭ وزدەرى-اق ايتىپ، جازىپ جاتىر.

ءبىزدى تاڭعالدىرعانى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ء«مۇيىزى قاراعايداي» بىرەر دەپۋتاتتارى كەز كەلگەن كوزى اشىق ادام بىلەتىن تاريحتى ادەيى بۇرمالاپ، «قازاق­تارعا رەسەي سىيعا بەرگەن» دەپ ەشبىر قيسىنعا كەلمەيتىن ۋاجدەرىن ۇلكەن مىن­بەلەردەن داۋرىعا قايتالاۋى ەدى.

الايدا ولاردىڭ اياق استىنان سال­عان بۇل قيسىنسىز ارەكەتتەرىنە تەك قازاق­ستان­دىقتار عانا ەمەس، ءتىپتى ونى ەستىگەن كەز كەلگەن شەتەل ازاماتتارى دا تاڭعالدى.

ءتىپتى ورەسكەل قاتەگە كوز جۇمىپ قا­راۋ­عا ارلارى شىداماعان ناعىز عالىمدار قولدارىنا قالام دا الدى. رەسەيدىڭ ءوز ىشىنەن دە جوعارىداعى «جەر داۋلاۋشىلاردى» توقتامعا شاقىرىپ، تاريحقا زەر سالا ءۇڭىلۋدى ەسكەرتكەن تاريحشىلاردىڭ شىعا باستاعانىنا ريزا بولدىق. الەم حالقىنىڭ باسىنا تونگەن وتكەن جىلعى ۇرەيلى ىندەتتىڭ شەڭگەلىنەن اۋپىرىمدەپ شىعىپ، تەك جاقسى نيەت، جاقسى ۇمىت­تەرمەن قارسى العان ءبىز جاڭا 2021 جىل­دىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق، رەسەي تا­ريحشىسى دميتري ۆەرحوتۋروۆتىڭ «رەسەي زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن قازاقتاردىڭ جەرلەرىن باسىپ العان!» دەپ تايعا تاڭ­با باسقانداي ەتىپ جاريالانعان ماقا­لاسىن عالامتوردان وقىپ، «ە، باسە، تەن­تەگىنە قوي دەيتىن سانالى ازاماتتار بار ەكەن-اۋ!» دەدىك. ەندى سول رەسەيلىك تاريحشى د.ۆەرحوتۋروۆتىڭ اتالعان ماقالاسىنداعى سوزدەرىنە كەزەك بەرەيىك:

«ارينە، رەسەيدىڭ قازاقتارعا سىي­لىققا بەرگەن ەشقانداي جەرلەرى بولعان جوق جانە بۇل بارىنە بەلگىلى. بىرىنشىدەن، رەسەي بوداندىعىنا كىرگەنگە دەيىن-اق قازاقتاردىڭ ءوز جەرلەرى بولدى جانە ولار سول قونىستارىمەن بىرگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى» دەي كەلىپ، تاريحشى سوناۋ 1731 جىلدىڭ 26 ناۋرىزىندا ابىلقايىردىڭ كىشى ءجۇزدىڭ حانى اتاعىن الىپ، انت بەرگەن ساتىندەگى ءسوزىن بىلايشا كەلتىرەدى:

«تاكوجدە كۋپتسام روسسيسكيم پودداننىم، ەزدياچيم يز استراحاني ي درۋگيح مەست كاراۆانوم ي وسوب ك نام كايساكام ي چرەز ناشي جيليششا ي كوچەۆيا ۆ درۋگيە مەستا، نيكاكوگو پرەپياتستۆيا ي وبيد نە دەلات…» دەپ سول كەزدەگى تاريحي قۇجاتتاعى سوزدەردى دالمە-ءدال ەش وزگەرىسسىز جەتكىزەدى دە:

«كورىپ وتىرعانىمىزداي، ۇيلەر مەن قونىستار، سايكەسىنشە ولار ورنالاسقان جەر دە ورىس حانشاسىنا انت قابىلداعان ساتكە دەيىن بولعان. بۇل قۇجات ۆياچەسلاۆ نيكونوۆتىڭ جانە قازاق جەرىن رەسەيدەن سىيعا العان دەپ پىكىر بىلدىرگەن بار ادامنىڭ تۇجىرىمىن جوققا شىعارادى. كەرىسىنشە، قازاقتار رەسەيدىڭ قۇرامىنا ءوزىنىڭ كەڭ-بايتاق جەرىمەن ەنگەن. مۇنداي انتتى ورىستىڭ قولاستىنا كىرگەن بار­لىق قازاق حاندارى بەرگەن جانە ولار­دىڭ جەرى و باستا بولعانىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرمەگەن» دەپ سوقىرعا تاياق ۇستات­قانداي ەتىپ اپ-انىق ورىس تىلىمەن تۇ­سىندىرەدى. سونداي-اق د.ۆەرحوتۋروۆ قا­زاق­ستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرى دە ەشقا­شاندا ورىستارعا تيەسىلى بولىپ كورگەن جوق دەپ كەسىپ ايتادى.

بۇدان ءارى رەسەي تاريحشىسى 1784-1790 جىلدارى قازاق جەرىندە اسكەري قىزمەت اتقارعان مايور ي.گ.اندرەەۆتىڭ سول كەزدە جازعان «وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز-كايساكوۆ» دەگەن ەڭبەگى مەن 1832 جىلى تاريحشى ا.ي.لەۆشيننىڭ ورىنبور مۇراعاتىنان الىپ جازعان قازاقتار تۋرالى ايگىلى ەڭبەگىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ:

«دەگەنمەن وسى ءۇش مىسال جەتكىلىك­تى دەپ ويلايمىن. بۇلار – قازاقتار وندا بىردەڭە ويلاپ تاپتى دەپ ايتپاسى ءۇشىن ورىس كۋالىكتەرى. ولار شىن مانىندە، نە­نىڭ جانە قالاي بولعانىن جاقسى كور­سەتىپ تۇر.  ەگەر نيكونوۆ نەمەسە ونىڭ جاقتاستارىنىڭ ءبىرى كەلىسپەيتىن بول­سا، وندا زەڭبىرەكتى بەكىنىستەر جە­لىسى «سىيلىقپەن» كەلىسىلگەنى قالاي ەكە­نىن ءتۇسىندىرىپ بەرسىن. دەمەك، قىر­عىز-قاي­ساقتاردان، ياعني جەر «تارتۋ ەتىل­­گەن­دەر­دەن» قورعاۋ ءۇشىن. تاريحي ماسەلە ايقىن: قازاقتار قازاقستان اۋما­عىن­­دا تۇتاس، اسىرەسە سولتۇستىك قازاق­ستان­دا قازاقاسسر قۇرىلعانعا (كەيىن قازكسر جانە قازىرگى قازاقستان) دەيىنگى ۇزاق ۋاقىت بويىندا تۇرعان. دەمەك، ەش­قان­داي دا «سىيلىق» تۋرالى اڭگىمە بولۋى مۇمكىن ەمەس»، دەپ ءسوزىن ءارى قاراي سا­باق­تايدى. بىراق ۆەرحوتۋروۆتىڭ وسى ما­­قا­­لاسىنداعى «ۆ.نيكونوۆتىڭ قازاق جە­رىنە مالىمدەمە جاساۋىنا كەيبىر قازاق ۇلت­شىلدارىنىڭ قازىرگى ورىنبور، ومبى ءتارىزدى رەسەي اۋماعىنداعى جەرلەرگە قا­تىستى جانە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى اشتىققا قاتىستى رە­سەيدىڭ اتىنا ايتقان كىنالاۋلارى سە­بەپ بولدى» (اۋد.اۆتور.ش.ا.) دەگەن سوز­دەرى ءسال اسىعىستاۋ ايتىلعان سەكىلدى. وقىر­مانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن د.ۆەر­حو­تۋروۆتىڭ بۇل سوزدەرىن دە اۋدار­ماسىز كەل­تىرە كەتكەندى ءجون كوردىك:

«ودناكو تەما تەرريتوريالنىح پرە­­­تەنزي پودنيمالاس سنوۆا ي سنوۆا. پو مويم نابليۋدەنيام زا ەتوي تەموي، وبسۋج­داەموي ۋجە منوگو لەت، ۆ كرۋگاح كا­زاحسكيح ناتسيوناليستوۆ سلوجيلوس منە­نيە، چتو س روسسيەي موجنو ي نە سچيتات­سيا. مول، كاك ەتو روسسيا سمەەت نە پري­سلۋشيۆاتسيا ك ناشيم پرەتەنزيام؟! مياگكيە پرەدۋپرەجدەنيا ليبو يگنو­ريروۆاليس، ليبو ۆسترەچاليس س ۆوز­مۋششەنيەم ي گنەۆنىمي وتپوۆەديامي. سدەر­جاننايا پوزيتسيا روسسي ۆوسپرينيما­لاس كاك سلابوست. نو نۋجنو پومنيت، چتو روسسيا – دەرجاۆا پامياتليۆايا. نا ۆىپادى نەپرەمەننو پوسلەدۋەت وتۆەت ۆ پودحودياششيح وبستويا­تەل­ستۆاح» دەي كەلىپ، وعان مىسال رە­تىندە شەشەنستاندا بولعان جاعداي مەن كۇنى كەشە عانا بولىپ وتكەن تاۋلى قاراباق سوعىسىن مىسالعا كەلتىرەدى. ۆەرحوتۋروۆتىڭ رەسەيمەن ساناسپايتىن «قازاق ۇلتشىلدارى»دەپ وتىرعانىنىڭ ناقتى كىمدەر ەكەنىن ءتۇرىن تۇستەپ، اتىن اتاپ كورسەتپەگەن سوڭ، بۇل ءسوزدىڭ قانشا­لىقتى شىندىققا جاقىن ەكەنىن بىلە المادىق. بىزدىڭشە ءبارى دە جوعارى وركە­نيەتتىلىك تالاپتارىنا جۇ­گىنگەن قازىرگى زاماندا ءبىر-بىرىمەن ساناسپايتىن ەل جوق-اۋ!

دەگەنمەن دە رەسەي تاريحشىسىنىڭ: «سوگلاشەنيامي و ۆزايمنوم پريزناني ي و گرانيتساح مى پودۆەلي يتوگوۆۋيۋ چەرتۋ پود پرەدشەستۆۋيۋششەي يستوريەي، ۆ كوتوروي بىلو منوگو ۆسياكيح سوبىتي، حوروشيح ي نە وچەن، ي دوگوۆوريليس جيت ۆ ميرە ي سوترۋدنيچەستۆە. ەتو بەسسپورنايا تسەننوست دليا وبويح ستران، نا موي ۆزگلياد، سامووچەۆيدنايا. ۆسياكيە زاياۆلەنيا و تەرريتوريالنىح پرەتەنزياح س وبويح ستورون يا راسسماتريۆايۋ كاك ۆرەديتەلستۆو» دەپ وسى ءبىر اياق استىنان بۇرق ەتە تۇسكەن ونبەس داۋدى ەندىگى جەردە مۇلدە دوعارۋ كەرەكتىگىن باسا ەسكەرتە وتىرىپ، ماقالاسىن اياقتاۋى ونىڭ زور پاراساتتىلىعىن تانىتسا كەرەك. جەرىمىزگە كوز سۇققان رەسەيلىك دەپۋتاتتار ءوز وتانداستارى، تاريحشى ۆەرحو­تۋروۆتىڭ ماقالاسىن زەردەلەي وقىپ، مۇمكىن وسى جولى سابالارىنا تۇسەر. ويلانار. ويتكەنى ونبەس داۋدىڭ قاشان دا وشتەستىككە باستايتىنى اقيقات.

اتا-بابالارىمىز ءوز ۇرپاقتارىنا اماناتتاپ كەتكەن بايتاق ولكەمىزگە قاتىس­تى ماسەلەدە ءوز ءۇنىمدى قوسۋىم پەرزەنتتىك پارىزىم بولعاندىقتان جازعان بۇل ما­­قا­لامدى قازاقستان پرەزيدەنتى قا­سىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆتىڭ جو­عا­رىدا اتالعان بايانداماسىنداعى حال­قىمىزعا جىگەر بەرە ارناعان باتىل وي­لى، پاراساتتىلىققا تولى سوزدەرىمەن اياق­تاعاندى ءجون كوردىم.

«...قازىر كىم نە ايتسا دا، ءبىزدىڭ ەكى­جاقتى كەلىسىمدەرمەن بەكىتىلىپ، حالىق­ارالىق دەڭگەيدە تانىلعان شەكارامىز بار. ەندى وعان ەشكىم داۋلاسا المايدى».

شاياحمەت الجامباي،

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى