قازاق گازەت-جۋرنالدارى ورىسشا باسىلىمداردىڭ اۋدارماسى بولىپ قالاتىنداي قاۋىپكە ۇشىرادى. ماسەلە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيگە دەيىن جەتىپ، ناعىز ۇلتجاندى قايراتكەرلەردىڭ جانكەشتى كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا قازاق ءباسپاسوزى جابىلماي قالدى.

مۇنداي داعدارىس قازاق ەلى اۆتو­نو­مياعا قولى جەتكەن تۇستا بول­ما­عان. مۇحتار اۋەزوۆ «قازاق­ستان­داعى ۇلتتار» دەگەن ەڭبەگىندە 1926 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناقتا قا­زاق حالقىنىڭ سانى 3 627،6 مىڭ ادام بولىپ، ءوز رەس­­­پۋبليكاسىندا 58،5 پايىزدى قۇراعانىن كەلتىرەدى (انى­عىن­دا جازۋشىنىڭ كەل­تىر­گەن سانى ءبىرشاما جوعارى، سەبەبى ول كەزدە قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوتسيا­ليس­­تىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرا­مىن­ا قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى بولدى).

ودان كەيىنگى 15 جىلدا قازاقتار الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، قۋعىن-سۇرگىن، تاركىلەۋ ناۋبەتتەرىن باستان وتكەر­گەندە ءوز رەسپۋبليكاسىندا 1939 جىلى 2 327،2 مىڭ ادامعا دەيىن كەمىپ، ۇلەسى 38 پايىز عانا بولدى.

دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتى­موۆ­تىڭ ەسەبىنشە، ۇلى وتان سوعىسىندا مايدان دالاسىنان قايتپاي قالعان 600 مىڭ قازاقستاندىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى بولعان. سوعان قاراماستان 1959 جىلى وتكەن وداقتىق حالىق ساناعىندا قا­زاق­تاردىڭ 20 پايىزعا كوبەيگەنى تىر­كەل­دى. دەگەنمەن 1926 جىلعى سانىنا تەك 1966 جىلدارى عانا جەتە الدى. ءسويتىپ دەموگرافيالىق قۇلدىراۋ 15 جىلعا، توقىراۋ 25 جىلعا سوزىلدى. ونى ەڭسەرۋدە سوعىس اۋىرتپالىعىنان كەيىنگى تۋ دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءوسۋى جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنان 1959-63 جىلدارى كەرى قايتقان 200 مىڭنان اسا قازاقتىڭ قوسىلۋى زور اسەر ەتتى.

قازاق ۇلتى مەن جەرىنە ستالين باسقارعان قىزىل يمپەريانىڭ جاساعان قياناتى مەن ز ۇلىمدىعى ادامنىڭ قيا­لىنا قونبايتىن شەككە جەتتى. گەنوتسيدكە بەرگىسىز وسى قىلمىسىن جا­سىرۋ ءۇشىن سوۆەتتىك ديكتاتۋرا وعان قا­تى­سى بارلاردى دا، قارسى شىق­قان قازاق قايراتكەرلەرىن دە 1931-1939 جىلدارى قىناداي قىردى، ۇزاق مەرزىمگە سوتتاپ، جەر اۋداردى. وتباسى مۇشەلەرى مەن جاقىندارىن دا لاگەرلەرگە ايدادى.

1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەت­كىز­گەن قازاق حالقىنىڭ ناعىز دەموگرا­فيا­لىق قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باستالدى. 1989 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا وتكەن حالىق ساناعىندا ءوز رەسپۋبليكاسىندا 39،7 پايىزعا ارەڭ جەتكەن قازاقتار تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 20 جىلىندا 6 534،6 مىڭ ادامنان 3 562،1 مىڭ ادامعا كو­بەيىپ، 10096،8 مىڭ دەگەن ساندى كور­سەتتى، ۇلەس سالماعى 63،1 پايىزعا كو­تە­رىلدى.

مىنە، بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ قازاق حال­قىنا بەرگەن ناعىز ەڭ باستى ءارى ما­ڭىز­دى جەمىسى، ناتيجەسى ەدى. 150 جىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ، 75 جىل كسرو-نىڭ قۇرامىندا جۇرگەندە از­شى­لىققا اي­نا­لىپ، ءوز جەرىمىزدە ءوزىمىز جاۋ­تاڭ­كوز بايعۇستىڭ كۇنىن كەشكەن كەپتەن قۇتىلدىق.

ارينە ساياسي ازاتتىققا جەتكە­نى­مىز­بەن رۋحاني دەربەستىككە تولىق قول جەتكىزۋگە ءالى دە ءبىراز جىل كەرەك. ول ءۇشىن حالقىمىز ءوز ەلىندە ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الاتىن دارەجەگە جەتۋى قاجەت. 2009 جىلعى ساناققا قايتا ورالايىق. ونىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ جالپى سانى 16010،0 مىڭ ادامدى قۇرادى، بۇل 1991 جىلعا قاراعاندا (16 464،5 مىڭ) 454،5 مىڭ ادامعا كەم كورسەتكىش ەدى. 2009 جىلعى ۇلتتىق حالىق ساناعىنا دەيىن ەلىمىزدەن سىرتقا، نەگىزىنەن وزدە­رى­نىڭ تاريحي وتاندارىنا كەم دەگەندە 4،5 ملن-داي ادام كوشىپ كەتتى. ەسەسىنە 900 مىڭداي قانداسىمىز الىس-جاقىن شەتەلدەن كوشىپ كەلدى.

سىرتقا قونىس اۋدارۋ سالدارىنان ورىستار 2 434 مىڭ ادامعا، ۋكرايندار 563،2 مىڭعا، نەمىستەر 604،1 مىڭعا، بەلارۋستەر 116،1 مىڭعا، پولياكتار 25،2 مىڭ ادامعا ازايعان. قاتارى سيرەگەن حالىقتاردىڭ ىشىندە تاتارلار مەن باشقۇرتتار، شەشەندەر مەن ينگۋشتەر، گرەكتەر مەن مولداۆاندار، چۋۆاشتار مەن موردۆالار دا بار. سونىمەن بىرگە رەسپۋبليكاداعى تۇركى تىلدەس وزبەك، ۇيعىر، تۇرىكتەر 212 مىڭ ادامعا كوبەيگەن. سانى وسكەن حالىقتاردىڭ قاتارىندا دۇنگەندەر (30،2:52،0 مىڭ)، تاجىكتەر (25،5: 36،3)، كۇردتەر (25،4: 38،3) كوزگە تۇسەدى.

2019 جىلى، ءارى كەتسە 2020 جىلى وتۋگە ءتيىس بولعان ۇلتتىق حالىق ساناعى ءتۇر­­لى سەبەپتەرمەن جانە كورونا­ۆيرۋس پان­دەمياسىنىڭ كەسىرىنەن وسى جىل­دىڭ ءتورتىنشى توقسانىنا قال­دىرىلدى. سوندىقتان 2021 جىل­دىڭ حا­لىق ساناعىندا كۇتىلەتىن ناتي­جە­لەرگە تەك اعىمداعى ستاتيستيكا دەرەك­تە­رىنە سۇيەنىپ بولجام جاساۋعا بولادى.

ءيا، ونداي بولجامدار جاسالىپ تا جاتىر.

سونىڭ ءبىرىن «ەگەمەن قازاقستاندا» جۋرناليست راۋان قابيدولدا «10 جىلدا 12 پايىز عانا وسەمىز بە؟» دەگەن ماقالاسىندا (20.11.2020) جاريالاپتى. ال بولجام جاساۋشى «ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعى» اق-نىڭ دەپارتامەنت ديرەكتورى دميتري شۋمەكوۆ كورىنەدى. ول الدا تۇرعان ساناق بويىنشا پىكىر ايتپاي، بىردەن 2030 جىلعا بولجام جاساپتى. ماقالامىزدىڭ باسىندا رەسپۋب­­ليكا حالقىنىڭ كە­ڭەس زامانىندا جانە تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى دە­موگرافيالىق دامۋىنا بەكەر توق­تالعان جوقپىز. سوعان سۇيەنىپ جانە ۇلتتىق ستاتيستيكا كوميتەتى جا­ريا­لاعان 2020 جىلدىڭ باسىنداعى قازاق­ستاننىڭ ەتنوستىق كارتاسىنىڭ دەرەك­تە­رىن نەگىزگە الا وتىرىپ ءوز بولجامىمىزدى كەلتىرەيىك.

1992 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاندا 16 450 مىڭ ادام تۇردى. 29 جىل وتكەن سوڭ 2020 جىلدىڭ 1 قازانىندا ەلىمىزدە، رەسمي ستاتيستيكاعا سەنسەك 18 809،2 مىڭ جان بار كورىنەدى. جالپى ءوسىم 14،3 پايىزدى قۇرايدى(12% ەمەس). بۇل ءوسىمنىڭ ءوزى 2011 جىلدان بەرى قاراي بولدى، سەبەبى سول جىل­دىڭ باسىندا عانا 16 450 مىڭ دەگەن سانعا قول جەتتى. ال سوڭعى جىلدارى قازاق­ستاننان جاپپاي كوشۋ دە، كوشىپ كەلۋشىلىك تە سايابىرسىعانىن ەسكەرسەك، قوسىلعان 2 360 مىڭ ادامنىڭ نەگىزىنەن قازاقستاندىقتاردىڭ تابيعي ءوسىمى ارقاسىندا بولىپ وتىرعانىن كورەمىز. كوروناۆيرۋس پاندەميا­سى حالىق سانىنىڭ ءوسۋىن ءبىراز تەجەگەنىمەن، جىل اياعىنا دەيىن تاعىدا 50-55 مىڭ ادامعا كوبەيىپ 18 860 مىڭعا جەتۋگە مۇمكىندىك بار دەپ بولجاۋعا بولادى. 2021 جىلى قازان ايىندا بەلگىلەنگەن ۇلتتىق حالىق ساناعىنا اماندىق بولسا، 19 ملن 50 مىڭ اداممەن بارماقپىز.

ەندى 2030 جىلى بولاتىن حالىق سانىن مولشەرلەپ كورەيىك. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى-وسپەۋى ادامي فاكتورعا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى، ال ول ءوز كەزەگىندە ساياسي-ەكونوميكالىق تۇراق­تى­لىققا، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاع­دايعا، سونداي-اق حالىقتىڭ ۇلتتىق قۇرامىنا دا بايلانىستى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ باسىندا ەلدەگى 18 631،4 مىڭ حالىقتىڭ 68،5 پايىزى، ياعني 12 765 مىڭ ادامنىڭ قازاق ۇلتىنان ەكەنىن ستاتيستيكا دالەلدەپ وتىر. مۇنىڭ سىرتىندا بالا تۋشىلىق پوتەنتسيالى جوعارى وزبەك پەن ۇيعىر حالىقتارىنىڭ سانى دا جەدەل ءوسىپ كەلەدى. بۇعان كوشىپ كەلۋشىلەر مەن كەتۋشىلەردىڭ اسەرىن قوسساق، قازاقستان حالقىنىڭ قاتارىنا جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 250 مىڭ ادام قوسىلماق. ەندى وسى ساندى 2022 جىلدان 2030 جىلعا دەيىنگى 9 جىلعا كوبەيتسەك، 2 250 مىڭ دەگەن سان شىعادى. مۇنى بيىلعى ساناقتا جەتەتىن 19 050 مىڭعا قوسساق، 21 300 مىڭ ادام بولادى. ال بۇل سان بىلتىرعى جىل باسىنداعىعا (18 631،4 مىڭ) قاراعاندا 14،3 پايىزعا كوپ.

كەز كەلگەن بولجام ءۇش نۇسقامەن جاسالادى: تومەنگى، ورتاشا جانە جوعارى بولجام جەلىلەرى بويىنشا. ءبىز بولساق، تومەنگى مەن ورتاشانىڭ اراسىن الىپ وتىرمىز. حالىق ءوسى­مى­نىڭ تورتتەن ءۇشىن تابيعي ءوسىم، ياعني بالا تۋشىلىق بەرەتىنىن ەسكەرسەك، ارينە جاس وتباسىلارىن نەعۇرلىم كوپ ءسابيلى بولۋعا ىنتالاندىرۋعا مورالدىق جانە ماتەريالدىق، سونداي-اق مەديتسينالىق قولداۋ كورسەتۋ بۇكىلحالىقتىق ءىس بولىپ تابىلادى. رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ 2021 جىلدان باستالاتىن «اڭساعان ءسابي» باعدارلاماسى بالا سۇيە الماي جۇرگەن جۇبايلارعا ارنالعان. مەنى ويلاندىراتىن جايت مىناۋ: دەنى ساۋ، ءاپ-ادەمى قىزدارىمىزدىڭ تۇرمىسقا شىعا الماي وتىرىپ قالۋىنىڭ كوبەيىپ بارا جاتقاندىعى. بۇل كاتەگوريا اسىرەسە قالا مەن كەنتتەردە ەتەك العان. قىرىققا كەلىپ ۇيلەنبەي جۇرگەن جىگىتتەر دە از ەمەس. سوندا بۇلارمەن كىم اينالىسادى؟ كىم ولارعا كومەكتەسەدى؟

ءاربىر سانالى ازاماتتى وتا­نى­مىز­دىڭ، حالقىمىزدىڭ بولا­شا­عى تول­عاندىرادى. تاۋەل­سىز­دى­گى­مىزدىڭ 30 جىلىندا 8 ميلليوننان 13 ميلليونعا، نەمەسە 62 پايىزعا وسكەن قازاعىمىز كەلەسى 30 جىلدىقتا، ياعني 2050 جىلى ەل امان، بەيبىت زامان بولسا 21-22 ميلليوندى ەڭسەرەرى ءسوزسىز. سول كەزدە قازاقستان حالقىنىڭ جال­پى سانى 27-28 ميلليوننان كەم بول­ماق ەمەس.

اگاراكىم سىرتتا جۇرگەن 4-5 ملن قا­زاعىمىزدىڭ تاعى ءبىر-ءبىر جارىم ميل­ليونى تاريحي وتانىنا بەت بۇر­سا، ەلىمىزدەگى حالىق سانى 2050 جىلى «ەڭبەك رەسۋرستارىن دامىتۋ ورتالىعى» مولشەرلەگەن 25،4 ملن ادامعا ەمەس، 30 ميلليوندىق مەجەگە جەتەر ەدى. جانە ونىڭ 80%-دان استامى قانداسىمىز بولىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ ماسەلەسى دە وزىنەن-ءوزى تۇپ­كىلىكتى شەشىلەر ەدى. اللا سوعان جاز­سىن دەيمىز. وسكەلەڭ حالقىمىزدىڭ بوساعاسى التىن، بولاشاعى جارقىن بولارىنا كامىل سەنەمىن.

 ەرتاي جانىبەكوۆ،

 ەكونوميكا-قارجى قىزمەتىنىڭ ارداگەرى

قاراعاندى وبلىسى،

شەت اۋدانى