– قاليحان اعامىز وسى ۇيدە تۋدى عوي...

– قاليحان دا، مەن دە، قاي­ني­كامال دا وسى ۇيدە تۋدىق. قالي­حان­دى ناعاشىلارى قىرقىنان شىق­پاي باۋىرىنا باسىپ العان سوڭ شەشەمىزدى اپاي دەپ كەتتى. جە­تىنشى سىنىپقا دەيىن وسى توپ­قايىڭدا وقىپ، ونىنشىنى تو­مەنگى جۇلدىزدان ءبىتىردى. اسىرەسە ادە­بيەتكە جاقسى ەدى. قيالى ۇشقىر عوي، تەرەزەنىڭ تۇبىندە وتىرىپ الىپ، ەركىن تاقىرىپتا شىعارما جازاتىن. سوندا مۇعالىمدەرى ء«تۇپتىڭ-ءتۇبى وسىدان جازۋشى شىعادى» دەيتىن. ءدال بولجاپتى. تاعى ءبىر قا­سيەتى – وتە ۇقىپتى ەدى. قۇرال-ساي­مان­دارى قاي جەردە تۇر، سول جەردە تۇراتىن. ورىندارى اۋىسىپ كەتىپ، ىزدەپ جۇرمەيتىن. ونجىلدىقتى تامامداعان سوڭ الماتىعا جۋرناليستيكا فاكۋل­تەتىنە ءتۇستى. كەيىن مەن دە كيروۆ اتىنداعى ۋني­ۆەر­سيتەتكە وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىر جىل قا­سىندا تۇردىم. ەرىنبەيتىن ەدى عوي. ەرىنبەيتىنى سونداي، جاستار جاز­عان شىعارمالارىن الىپ كەلىپ، وسىنى وقىپ بەرىڭىزشى دەسە، قارق-قارق ك ۇلىپ الاتىن دا، «سەندەر كور­سەتىپ بەر دەيسىڭدەر دە، ماعان جاز­عىزاسىڭدار» دەپ تاڭ اتقانشا وتىرىپ، الگىلەردىڭ اڭگىمەسىن جازىپ بەرەتىن. ءوزى 3 كۋرستا-اق «لەنينشىل جاس»­ گازەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇردى. «مەنىڭ اعالارىم»، «مەنىڭ ىنىلەرىم» دە­گەن كىتاپتارى شىقتى. اربىرەۋىن وقىپ وتىردىق. ستۋدەنتتەر كەزدەسۋگە ءجيى شاقىراتىن. سوڭعى شىققان ەكى توم­دىق كىتابى «كەلمەس كۇندەر ەلەسى». وقى­عان شىعارسىڭ، وندا كەشەگى وتكەن ەلدىڭ جاعدايى، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ تاريحى، ءوز زا­مانداستارى تۋرالى باياندالادى.­ «بۇنى جالعاستىرۋىما دا بولار ەدى» دەيتىن. ۇلگەرمەدى. سوڭعى جىل­دارى كۇنى-ءتۇنى جازدى. تىنباي ەڭبەكتەندى.

– اۋىلدا شە، قانداي شىعار­ما­­لا­رىن جازدى؟

– اۋىلدا قولىنا قالامساپ ۇستا­عانىن ءبىر كورگەن جوقپىن. اۋىلعا كەل­گەن سوڭ تاقىرىپ ىزدەيتىن. وزىمەن قۇرال­پىلاستارمەن، ۇلكەندەرمەن ۇزاق اڭگىمەلەسەتىن. اۋىلدىڭ ۇل­كەن­دەرى «ايتىلعان اڭگىمەلەردى نەگە جازىپ وتىر­مايسىڭ؟» دەپ سۇ­رايتىن. سوندا قاليحان «مەن ميىما جازامىن. سەندەر اڭگىمە ايتىپ وتىرساڭدار، مەن جازىپ وتىر­سام، نەسى اڭگىمە، ىڭعايسىز بول­ماي ما؟! كەلەسى جىلى اتتارىڭا دەيىن وزگەرتپەي جازامىن» دەيتىن. دە­گە­نىندەي-اق، ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ ال­گىلەر وزدەرىن كىتاپتان وقىپ ءماز بولىپ جۇرەتىن.

– قالاعامىزدىڭ شىعارما­لا­رىندا جاعىمسىز كەيىپكەرلەر دە بارشىلىق. سولار­دىڭ ىشىندە «اتىمىزدى وزگەرت­پەي جازدى» دەپ رەنجىگەندەر جوق پا ەدى؟

– «اقسۋ – جەر جانناتىنداعى» باستى كەيىپكەر سىيعاتتى جاڭاشا ويلايتىن، الدىن بولجايتىن ادام رەتىندە كورسەتتى. سوندا كەيبىرەۋ «ول كولحوز باستىعى بولا­تىنداي دارەجەگە جەتكەن جوق قوي» دەپ سىناعىسى كەلسە، «ول بولاشاقتىڭ اڭگى­مەسى» دەپ قىسقا قايىراتىن قاليحان. ءيا، كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبى اۋىلدا تۇرادى. بىراق بالەندەي رەنجىپ، ءجۇز شايىسقان ەش­كىم جوق. ەرعالي اقشامباەۆ دەگەن قۇرداسى بار. ەكەۋى بالا كۇننەن بىرگە ءوستى. سوندا ەرعالي عانا «اقسۋ – جەر ءجانناتىندا» مەنى ورىستىڭ قىزىنا ۇيلەندىرىپ قويعانىڭ نە؟» دەگەنى ەسىمدە. ازىلدەپ تە ايتقان شىعار. ويتكەنى ەكەۋى قاتتى دوس ەدى. بالا كۇندەرىندە كورشى تۇرلەنبايدىڭ باقشاسىنا ءتۇسىپ، ۇستالىپ قالعاندا «ەرعاليدىڭ ورنىندا مەن بولاتىنمىن» دەپ قاليحاننىڭ تاياق جەگەنى دە بار. ول زاماندا كوكونىستى بىرەن-ساران عانا ادام سالادى. با­لالىق قوي، ەرعالي مەن قاليحان باقشاعا تۇسەتىن. ۇرلايتىندارى ءسابىز. مەنى سىرتقا قوياتىن دا وزدەرى ىشكە كىرەتىن. مەن باياعى بىرەۋلەر كەلە جاتسا، بەلگى بەرەمىن. سوندا وزدەرىنە ەكەۋدەن، ماعان بىرەۋىن عانا بەرەتىن. ەڭبەكتى دە ادال باعالايتىن دەپ كەيىن كۇلەم عوي.

– بالالىق شاقتارىڭىز قى­زىققا تولى بولعان سياقتى...

– ە-ە-ە، ول زاماندا قايداعى بالالىق دەيسىڭ. كىشكەنتايىمىزدان ەڭبەككە ارالاستىق. قاليحان بالا كۇنىنەن جۇ­مىس­كەر. ساباقتان سوڭ قارامايدان قول­شانامەن وتىن تارتامىز. جولى قيىن. ءورى بار، ەڭىسى بار. تىرتىڭداپ، بۇلاققا دەيىن تۇسەمىز. بەرى تامان كەلگەندە مەنىڭ قارىنىم اشا باستايدى. ەركەلىك تە شىعار، شارشادىم دەپ قاردىڭ ۇستىنە جاتا قالاتىنمىن. قاليحان «الدىما ءتۇس» دەپ مەنىڭ قولشانامدى وزىنىكىنە ءىلىپ الىپ، ۇيگە دەيىن جەتكىزەتىن. سودان تاڭ اتار-اتپاستان مەنى اياعىمنان سۋىرىپ الاتىن. كەشە اكەلگەن وتىندى كەسىپ، جارىپ شاباقتاپ وتىرىپ جينايمىز. قىرمىزى تاتەمىز وسىندا تۇرعان. ءۇيدىڭ تىرلىگىن كۇيتتەپ جۇرەتىن كىسى ەدى. قاليحان سوندا تاتەمە وتىندى ساناپ اپار، ايتپەسە كوپ جاعىپ قويادى دەيتىن. مەن العاشىندا ساناپ اپاراتىنمىن... كەيىن ەرجەتكەن سوڭ ءتۇسىندىم، بۇل قاليحاننىڭ ساراڭدىعى ەمەس، ماڭداي تەردى باعالاۋى ەكەن. ەڭبەكتىڭ نانى ءتاتتى عوي. قىرمىزى تاتەمدى ايتامىن، «حالىق جاۋى» دەپ ايدالىپ كەتتى. كەتىپ بارا جاتىپ بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋلليندەردىڭ كىتاپ­تارىن كيىزگە وراپ، ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كومىپ كەتىپتى. جەتىنشى-سەگىزىنشى سىنىپتاردا عوي دەيمىن، قاليحان سول كىتاپتاردى تاۋىپ الىپ وقىعان. سودان باستاپ ولەڭ جازۋىن دا قويىپ كەتتى. قارا سوزگە كوشە باستادى.     

جازدىڭ كۇنى شوپكە بىرگە بارامىز. جەتكەنشە مەنەن كوڭىلدى ادام جوق. بارعان سوڭ ءارى-بەرى ءشوپ جيناعان بولىپ جۇرەمىن. تاڭعى سالقىن قايتىپ، كۇن كوتەرىلگەندە شىبىن-شىركەي جەي باستايدى. شاققان سايىن كەتىپ قالۋعا سىلتاۋ ىزدەيتىنمىن. شاعىن ىدىسپەن اپارعان كوجەمىز بار. سول بىتكەن سوڭ جاتا تۇرامىن دەپ كولەڭكە ىزدەگەن بولامىن دا قاشىپ كەتەتىنمىن. وعان بولا قاليحان قاباق شىتپايتىن. جەتەلەپ ءجۇرىپ جەتكىزدى. قامقورلىعىن كوپ كوردىم. كەلمەسكە كەتكەن كۇندەردىڭ قايسى ءبىرىن ايتايىن؟!   

– كەلمەس كۇندەر دەمەكشى، باس­قا دا اياقتالماي قالعان شىعار­مالارى جوق پا؟ قولجازبالارىن قاراپ كورمەدىڭىز بە؟

– اياقتالماي قالعان دەيسىڭ بە، بولۋى دا مۇمكىن. مۇندا جازبادى عوي. مەن كورگەندە، اۋىلعا اۋدارمالارىن الىپ كەلىپ وقىپ جاتاتىن. ماسكەۋدە، قىتايدىڭ التاي ايماعىندا بولدى. «قىتايدا جازىلماعان كوپ دۇنيە بار ەكەن، تاعى ءبىر بارسام» دەپ ءجيى ايتىپ جۇرەتىن. بىراق التاي ايماعىنان الىپ كەلگەن تاريحي دەرەكتەرىن جازا المادى. كوپ ۇزاماي قايتىس بولىپ كەتتى. قۇداي ءسال عۇمىر بەرسە، قالامىنان تاعى قۇندى دۇنيەلەر تۋار ما ەدى؟! ايتەۋىر ماشىڭكەسى، بار كىتاپتارى وسىنداعى ۇيىندە تۇر. بارلىق شىعارماشىلىعى وسىندا. جازدا كەلىپ كورۋىڭە بولادى، قازىر كىرە المايمىز.

– التايعا ساپارلاپ كەلگەن­دەردىڭ كوبى قاليحاننىڭ، ورال­حان­نىڭ، دي­داحمەت­تىڭ تۋىپ-وسكەن اۋىلىن، وقى­عان مەكتەبىن، تۇرعان ءۇيىن كور­گىسى كەلەدى. وكىنىشتىسى، ورالحان، دي­داحمەتتەر ءبىلىم العان تاريحي ور­دانىڭ ورنى دا جوق­ مىنا كۇندە. توق­سانىنشى جىل­دارى تالان-تاراجعا تۇسكەن. ورال­حاننىڭ ءۇيى ول، ەسىگىندە قارا ق ۇلىپ تۇر. ءبارىن ءتىزىپ وتىر­عانىم، قاليحان ىسقاق شى­عار­­ماشىلىعىنىڭ شەبەرحانا­سىنداي بولعان ءوز ءۇيىن مۋزەيگە اينالدىرۋعا بولماي ما؟ قولدا بار رۋحاني باي­لىق­تى كورسەتە  الماي وتىرمىز دەگەنىم عوي...

– ول ءۇيدى قاليحان ءوزى كەيىنگى جىلدارى قاراعايدان سالعىزدى. مارقۇم تەمىربەك يساباەۆ كومەك­تەستى، اۋلاسىن «لەسحوز» قورشاپ بەردى. سوندا قاليحان ءبىر قۋان­عان. ءوزى جازداي توپقايىڭدا ءجۇر­دى. اۋىلعا مامىردا كەلىپ، قالا­سىنا قاراشادا قايتا-تۇعىن. اقىن-جازۋشىلار دا سوندا ءجيى باس قو­ساتىن. اكىم تارازي، ءابىش كە­كىلباەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆالار كەلىپ، رۋحاني دەمالىپ قايتاتىن. بىردە قادىر مىرزا ءالى ءۇيىن كورىپ، تاڭدانىپ كەتكەن. وزدەرىڭ وتە دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭدار. مەن دە مۋزەي بولسا دەپ ويلايمىن. بىراق قۇجاتتارى بالالارىنىڭ قولىندا. قازىر ول ۇيگە باس-كوز بولاتىنداي مەندە شاما جوق. اكىمدىكتەن ءبىر-نەشە رەت كەلىپ، ءوز قاراماعىمىزعا الايىق دەگەن. مەكتەپتە ازداعان دۇنيەلەرى، كىتاپتارى بار ەدى، بىراق وندا مۋزەي ۇستاۋعا بولمايدى دەگەن تالاپ بار كورىنەدى. ال ءۇيى مۇ­راجايعا ابدەن لايىق. ىشىندە ءوزىنىڭ قالامساپتارى، كىتاپتارى ءباز-باياعى قالپىندا تۇر.  قاليحان نەگىزى بۇل ءۇي مۋزەي بولادى دەپ سالعان. تارلىق ەتسە، قاسىنداعى ءبىر ءۇيدى قوسىپ سالۋ كەرەك دەپ جۇرەتىن.

– ەندەشە، مۋزەي اشۋ قالاعا­مىزدىڭ اماناتى ەكەن عوي.

– ومىردەن وتكەنىنە كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق، بىراق اتى دا ءوشىپ بارادى. قاليحان مەنىڭ عانا اعام ەمەس، ەسىمى قازاققا ورتاق دەسەم، ارتىق ايتپاعانىم شىعار.  ەسكەرىپ جۇرگەن سەندەرگە راحمەت.

– ۇستەلىڭىزدىڭ ۇستىندە جاتقان ەسكى البومداردى بايقاپ وتىرمىن، ءوزىڭىز ۇستازدىق ەتە ءجۇرىپ فوتو تۇسىرۋمەن دە اينالىسىپسىز عوي...

– ءيا، فوتواپپاراتىم بولعان. ول زاماندا اۋىلدا ەشكىم فوتو تۇسىرە بەرمەيتىن. ەندى وسى ەسكى البومداردى پاراقتاپ وتىرسام، «فوتوگراف ۋاقىتتى توقتاتاتىن قۇدىرەت يەسى» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماپتى دەيمىن. قارا، مىنا بالالار مەنىڭ وكشەمدى باسىپ قالدى، (البومداعى فوتولاردى نۇسقاپ...) كەيبىرەۋى بۇل ومىردەن ءوتىپ تە كەتتى. ەستەلىك بولىپ بەينەلەرى قالدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول ءبىر تۇستا جۇرت قايتىس بولعان تۋىستارىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ بەرۋىمدى وتىنەتىن. كوڭىلدەرىنە قاراپ، العاشىندا ءتۇسىردىم دە. كەيىن ءوزىمدى جايسىز سەزىندىم، ۇنامادى. سول سەبەپتى فوتوعا ءتۇسىرۋدى مۇلدەم قويىپ كەتتىم.

– قۇداي دەنساۋلىق بەرسىن وزىڭىزگە! وتكەننەن تارتىپ ەستەلىك ايت­قا­نى­ڭىز­­عا راحمەت!

P.S. ەلدەگى جاعدايعا بايلانىستى دا شىعار، جازۋشىنىڭ 85 جىلدىق مەرەيتويى ەل كۇتكەندەي اتالمادى. بىراق تۋعان اۋىلىندا، اۋداندا شاعىن ءىس-شارالار ءوتتى. وسكەمەندەگى وبلىستىق جاسوسپىرىمدەر جانە بالالار كىتاپحاناسىندا جازۋشىنى ەسكە الۋ ماقساتىندا «بەۋ، اسقاق دۇنيە» اتتى تانىمدىق كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلىپ، «قاراشا قازدار قايتقاندا» پەساسىنان ءۇزىندى كورسەتىلدى. تۋعان-تۋىستارى، اۋىلداستارى باس قوسىپ، ەستەلىكتەرىمەن بولىسكەن. وتكەن جىلى وسكەمەندە قاليحان ىسقاقتىڭ اتىنا كوشە دە بەرىلدى. ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا، توقسان جىلدىعىن دۇركىرەتىپ، دۇبىرلەتىپ تويلايتىن شىعارمىز.  

اڭگىمەلەسكەن

مەرەي قاينار ۇلى،

«Egemen Qazaqstan»