تاۋەلسىز ەلدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن تۇگەندەۋى زاڭدى قۇبىلىس. سول قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپى­رىندە جاتقان – جازبا مۇرالار. اتا-بابا­لارىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوس­قان ۇلەسىنىڭ دايەگى جانە دالەلى رە­تىندە تانىلاتىن جازبا مۇرالار، ج­اھان­دىق تاريحتاعى ۇلى دالانىڭ ءرولىن انىقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

2017 جىلى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قاراستى قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعى قۇرىلدى. ۇلتتىق ورتالىق جۇمىسىنىڭ ماقساتى – ەلىمىزدەگى جانە شەتەلدەردەگى جازبا دۇنيەلەرىمىزدى ءبىر ورتالىققا جيناقتاپ، كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ. سونى­مەن قاتار ەل تاريحىن ايقىندايتىن بۇل­تارتپاس دەرەك كوزدەردى زەرتتەۋشى قا­ۋىمعا قولجەتىمدى ەتىپ، تاريحىمىزدىڭ كەيبىر اقتاڭداق بەتتەرىن قايتا جازۋعا مۇرىندىق بولۋ ەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ (ول كەزدە – قر پارلامەنت سەنا­تىنىڭ توراعاسى) 2017 جىلى ۇلتتىق ورتالىقتا بولىپ، جيناقتالعان قۇندى مۇ­را­لارمەن تانىسىپ، ورتالىقتىڭ قو­ناقتار كىتابىندا ءوز قولتاڭباسىمەن: «مۇراعات ءىسى ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى، قاجەتتى جۇمىس. ەلباسى بۇل جۇمىسقا اسا ۇلكەن نازار اۋدارادى. جۇمىستارىڭىزعا تابىس تىلەيمىن! ەلىمىزدىڭ يگىلىگىنە ءتيىمدى ۇلەس قوسارىڭىزعا كۇمانىم جوق»، دەپ ىزگى تىلەگىن بىلدىرگەن ەدى. وسىلايشا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ رۋحاني قازىنا­مىزدىڭ مايەگى سيرەك تە قۇندى مۇرالارعا دەن قويۋى، تاريحىمىزعا جاڭا سەرپىلىس بەرەتىنى ءسوزسىز.

ەلىمىزدىڭ سان عاسىرلىق رۋحاني، سايا­سي ومىرىنەن، مادەنيەتى مەن تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن باعا جەتپەس مۇرالارىمىزدىڭ قۇندىلىعى قاشاندا جوعارى باعالانعان. ويتكەنى سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار مەن الۋان ءتۇرلى سيرەك باسىلىمداردىڭ تۇپنۇسقالارى – باعزى زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى تاريحي ۇزاق مەرزىمدى قامتيتىن، ءارتۇرلى تىلدەردە جازىلعان باعا جەتپەس، قۇندى جادىگەردىڭ ءبىرى. سوندىقتان بابالارىمىزدان قالعان قۇندى مۇرالارىمىزدى جۇيەلى تۇردە جيناپ زەرتتەۋ، ونى عى­لىمي اينالىمعا ەنگىزىپ دايەكتەۋ – قولجازبالار جانە سي­رەك كىتاپتار ۇلت­تىق ورتالىعىنىڭ مىندەتى. ۇلتتىق ورتا­لىقتىڭ قورىندا از ۋا­قىتتا سانى جا­عىنان كوپ بولماسا دا، مازمۇندى كىتاپتار كوللەكتسياسى قالىپتاستى. ولار: ء«ال-فارابي تراكتات­تارى»، «اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ شى­عار­مالارى»، «شىعىس تىلدەرىندەگى قولجاز­بالار مەن سيرەك كىتاپتار: ياعني اراب، پارسى، تۇركى تىلىندە جازىلعان كىتاپتار، ءحىح-حح عاسىرلاردا جازىلعان قۇران، يسلام اقيدالارى، فيكح ماسەلەلەرى، حا­ديستەر، حيكمەت سوزدەر مەن تاريح، ادە­بيەت، گەوگرافيا، ەتنوگرافيا، لوگيكا سالا­سىن قامتيتىن قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار»، «1929-1940 جىلدار ارا­لى­عىندا شىققان لاتىن گرافيكاسىندا جازىلعان كىتاپتار، فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، گەومەتريا سەكىلدى مەكتەپ وقۋلىقتارى»، «1912-1929 جىلدار ارالىعىندا شىققان توتە جازۋداعى قازاق جانە ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ەڭبەكتەرى»، «ش.ءۋاليحانوۆ، ش.قۇدايبەردى ۇلى، ا.باي­­­­تۇرسىن ۇلى، ى.التىنسارين، ءا.بو­كەي­حان، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.تى­­نىشپاەۆ، م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋل­لين جانە باسقا دا قازاق عالىمدارى مەن اعارتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى»، «ورىس جانە شەتەل زەرتتەۋشىلەرى ا.لەۆ­شين، گ.پوتانين، گ.ميللەر، ن.رىچكوۆ، ۆ.راد­لوۆ، ۆ.بارتولد جانە ت.ب. ەڭبەك­تەرى» جانە باسقا دا ماڭىزدىلىعى جوعارى سيرەك كىتاپتار بار. وسى سالا بويىنشا قازىرگى تاڭدا الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى جانە ەل ىشىندەگى قۇندى قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار بويىنشا ۇلتتىق ورتالىق قورىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلۋدا. بۇگىندە ۇلتتىق ورتالىق قورىندا 10 000-نان استام كونە قولجازبالار مەن سيرەك كىتاپتار بار. ۇلتتىق ورتالىق قورىنداعى پەتر ءى مەن ەكاتەرينا ءىى كەزىندەگى 1649 جىلدان باستالاتىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ زاڭدار جيناعى زاڭ جانە قۇقىق سالاسى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ۇلكەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋدا. سونىمەن قاتار 1890 جىلدان باستالاتىن اقمولا، تورعاي، سىرداريا، ورال، سەمەي وبلىسى، جەتىسۋ ءوڭىرى بو­يىن­شا اۋىل شارۋاشىلىعى، دەموگرافيا، مال شا­رۋاشىلىعى، ت.ب. سالانى قامتيتىن ما­لىمەتتەر جيناعى ارقىلى مول مالىمەت الۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە اقمولا بويىن­شا كوپتەگەن دەرەكتى كەزدەستىرۋگە بولادى.

قازىر ۇلتتىق ورتالىق قوردى قالىپ­تاس­تىرۋ ماقساتىندا تۇپدەرەكتەردىڭ كوشىرمەسىن الۋ ارقىلى تاريحىمىزداعى ءار كەزەڭنىڭ قۇندى دەرەگى بولاتىن شەت­ەلدەردىڭ سيرەك قورلارىندا ساقتاۋلى ءبىرشاما كىتاپتىڭ كوشىرمەسىن جاساۋدى دا قولعا الىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە اۋستريانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى ءحى ع. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇ­تادعۋ بىلىك» («قۇتتى بىلىك») داستانىن، وزبەكستاننىڭ ءابۋ-راي­حان بەرۋني اتىنداعى شىعىستانۋ ينس­تيتۋ­تىنىڭ سيرەك قورىندا ساقتاۋلى ءحىى ع. قوجا احمەت ياساۋي «ديۋاني حيكمەت» («اقىل كىتابى») كىتابىن، ءحىV ع. رابعۋزيدىڭ «قيساس ۋل-ءانبيا» (پاي­عامبارلار قيسساسى) كىتابىن، فران­تسيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا حىVع. قۇتىبتىڭ «حۇسراۋ مەن شىرىن»، سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى ءحVىى ع. قادىرعالي ءجالايريدىڭ «جاميات-تاۋا­ريح» («جىلنامالار جيناعى») كى­تا­بىنىڭ فاكسيميلەسىن جاسادى. بۇل شەتەلدەردەگى سيرەك قورلاردا جاتقان قۇندى دۇنيەلەرىمىزدى جيناۋدىڭ بۇگىنگى كۇنگى ءبىر جولى. بۇل جۇمىس ورتا­لىقتا ۇزدىكسىز جالعاسۋدا. سونىمەن قاتار قا­­زاقستان اۋماعىنان شىققان اتى كوپكە تانىمال ەمەس عۇلامالارىمىز دا بار­شىلىق. ۇلتتىق ورتالىقتا قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ شىعارمالارىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلۋدە. مىسالى، ءحى-ءحىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءالي يبن مۋحامماد ءال-يسفيدجابي، احماد يبن مانسۋر ءال-يسفيدجابي، حيسامۋددين سىعاناكي، اللااددين سايرامي ء(حىىى-ءحىV)، مۋحامماد ات-تارازي، اشراف ات-تارازي (XI) جانە ت.ب. اتى كوپشىلىككە بەلگىسىز عۇلامالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى ىزدەس­تىرىلىپ، وتاندىق عىلىمي قورعا قو­سىلىپ جاتسا، عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇل­كەن ۇلەس قوسقان بولار ەدىك.

وسىلايشا، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ورتالىق ازيا مەن قازاق ەلىنە قاتىستى قۇندى جادىگەرلەردى جيناۋ تاريحىمىز­دى تەرەڭىرەك بىلۋگە زور مۇمكىندىك تۋعى­زارى انىق. مۇنداي يگى ىستەر مەن ءداس­تۇرلى باستامالاردىڭ بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن الاتىن ورنى ەرەكشە بولماق. ۇلتتىق قۇندىلىق دەپ تانىلعان تاريحي مۇرالارىمىزدى عىلىمي كوپشىلىك بىلۋگە مىندەتتى جانە ولاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ تاريحشىلار ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك. وسى مىندەتتەن ەكىنشى ماڭىزدى مىندەت شىعادى. ول – جازبا دەرەكتەردىڭ دەرەكتانۋ، تاريحناما، تەوريالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ جانە عىلىم يگىلىگىنە جاراتۋ.

ۇلتتىق ورتالىقتا وسى باعىتتا جازبا دەرەكتەردىڭ مازمۇنىن تالداۋعا جانە جان-جاقتى سيپاتتاماسىنا مۇمكىندىك بە­رەتىن عىلىمي-پراكتيكا سەمينارلارى، دوڭگەلەك ۇستەل مەن كونفەرەنتسيالار دا ۇنە­­مى ۇيىمداستىرىلۋدا. بيىلدىڭ وزىندە ورتالىقتا «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان»، «رەسەي شى­عىستانۋ عى­لى­مىنىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيانى زەرت­تەۋى. قازاقستانداعى شىعىستانۋدىڭ دامۋى»، «كونە جازبا دەرەكتەردىڭ قايتا جاڭعىرۋى»، «ال­تىن وردا تۇسىنداعى قولجازبالار» تا­قىرىبىندا وفلاين جانە ونلاين دوڭگەلەك ۇستەل مەن سەمينارلار ءوتتى. ۇلتتىق ورتالىقتىڭ كورمە زالى مەن وقۋ زالىندا ۇزدىكسىز كورمەلەر، كەزدەسۋلەر مەن دارىستەر ۇيىمداستىرىلادى. ۇلت­تىق ورتالىق اشىلعاننان بەرى وتكى­زىلگەن رەسپۋبليكالىق جانە حالىق­ارا­لىق كورمەلەر حالىقتىڭ ۇلكەن قى­زى­­عۋ­شىلىعىنا بولەندى. اتاپ ايت­ساق، تۇر­­كىستان قالاسىنداعى «ازىرەت سۇل­تان» قورىق-مۋزەيىمەن، سەمەيدەگى اباي­دىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» قورىق-مۋزەيى­مەن، «وتىرار ارحەولوگيالىق قورىق-مۋزەيىمەن»، ت.ب. دا مۋزەيلەرمەن بىرنەشە حالىقارالىق كورمە وتكىزىلدى. ءىس-شارالارعا ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمدارى، زيا­لى قاۋىم، مەملەكەت قايراتكەرلەرى مەن سالا ماماندارى، جاستار مەن وقۋشىلار ۇنەمى اتسالىسادى.

الداعى ۋاقىتتا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءار جەرىندە ساقتالعان بايىرعى كونە قول­جازبالار مەن سيرەك كىتاپتاردى، ولاردىڭ كوشىرمەلەرىن ۇلتتىق ورتا­لىقتىڭ قورىنا جيناقتاپ، ۇلى دالا ەلىنىڭ رۋحاني دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسۋى ءۇشىن شىعىس جازبا مۇرالارىن زەرتتەيتىن شەتەلدىك جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارمەن، قىز­مەت بەيىنى ۇقساس مەكەمەلەرمەن ىس­كەرلىك جانە عىلىمي بايلانىستار ورناتۋدى جوسپارلاپ وتىر. قازىرگى تاڭدا ورتالىق يسلام تاريحىن، مادەنيەتىن، ونەرىن زەرتتەۋ عىلىمي ورتالىعىمەن (يرسيكا)، استان كۋدس رەزاۆي (ير)، ماتەناداران كونە قولجازبالار ينستيتۋتى (ارمەنيا)، ابۋ رايحان بەرۋني اتىنداعى شى­عىستانۋ ينستيتۋتىمەن (وزبەكستان) ىنتىماقتاستىق كەلىسىمشارتتار جاساپ، بىرقاتار بىرلەسكەن ءىس-شارانى دا اتقاردى.

ەندى سانكت-پەتەربۋرگتەگى شىعىس قولجازبالار ينستيتۋتىمەن (رەسەي) بايلانىس ورناتۋ جوسپاردا بار. اتال­عان ەلدەردىڭ مەكەمەلەرىندە ور­تا­لىقتىڭ رەستاۆراتور ماماندارى بى­لىكتىلىكتەرىن ارتتىرىپ قالپىنا كەل­تىرۋ سالاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا كۇش سالۋدا. قۇندى قولجازبالاردى ساقتاۋدا رەستاۆراتسيا جۇمىسى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. رەستاۆراتسيالاۋ ارقىلى كو­نە قولجازبانى باستاپقى دەڭگەيىنە كەلتىرمەسە دە، كىتاپتى زياندى نارسە­لەردەن تازالاپ، ونىڭ ءارى قاراي ساق­تالۋىنا جاعداي جاساۋ، قۇرىپ كەتۋدەن ساق­تاۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ولاردى قاي­تا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ۇزاق پروتسەسس ەكەنى بەلگىلى. كونە قولجازبالار مەن كىتاپتاردى فيزيكا-حيميا جانە تەحنيكالىق تالداۋدان وتكىزىپ، دەزينفەكتسيا جانە دەزينسەكتسيا، كونسەرۆاتسيا جانە تۇپتەۋ جۇمىستارى جاسالادى. كونە جازبالارمەن جۇمىستىڭ مامان دەنساۋلىعىنا دا زياندى جاقتارى جەتكىلىكتى. كىتاپتاعى شاڭ، ءارتۇرلى باك­تەريالار مەن ساڭىراۋقۇلاقتار ارنايى قورعانىستى قاجەت ەتەدى. وسىعان وراي شىدامدىلىق پەن توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن رەستاۆراتور مامانداردى دايار­­لاۋ ماسەلەسى ەلىمىزدە كەنجە قالىپ كەلە جات­قانىمەن، ونى دامىتۋ ۋاقىت ەنشىسىندە دەپ ويلايمىز.

كونە مۇرالاردى تسيفرلاندىرۋ ماسە­لە­سىن جانداندىرۋ دا ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. ۇلتتىق ورتالىقتىڭ قورىنداعى جازبا دۇنيەلەرىمىزدىڭ ەلەكتروندى كوشىرمەسىن جاساۋ ارقىلى كوپشىلىككە قولجەتىمدى ەتۋ زامان تالابى دەپ ايتۋ­عا بولادى. قولجازبالاردى جيناپ، ساقتاعاننان باسقا دا ولارمەن زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، تۇپدەرەكتەردى وقۋ، اۋدارۋ، ونى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ، كاتالوگتاۋ، ماسەلەسىمەن جان-جاقتى اينالىساتىن ورتالىققا اينالادى دەگەن سەنىمدەمىن.

ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپ­تەۋ ارقىلى رۋحاني جاڭعىرامىز دەسەك، تاريحىمىزدىڭ قاينار كوزى جازبا مۇرالارىمىزعا بارلىق نازارىمىزدى سالىپ، كۇشىمىزدى جۇمىلدىرساق، تۇعى­رىمىز بيىكتەي بەرمەك. كونە مۇرانى ساقتاپ، ونى كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ بارىمىزگە امانات.

اقتوتى رايىمقۇلوۆا،

مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى