باقتى تۋرالى ءبىراز ءسوز

بوقتى تاۋلارى

جالپى، ارقاداعى ون ەكى قازىلىقتىڭ بەس قازىلىعى وسى وڭىرلەرگە تيەسىلى. اتاپ ايتقاندا، كەنت قازىلىق، بوقتى قا­زى­لىق، قارقارالى قازىلىق، قاراعاي­لى قازىلىق، قۋ قازىلىق. باقتى – وسى بوقتى قازىلىقتىڭ باۋىرىنداعى اۋىلدىڭ قا­زىرگى اتاۋى. اسان قايعى بابامىز بۇل مەكەن تۋرالى تاماشا سيپاتتاي كە­لىپ: «ون ەكى تۇتام وي تۇندىك» دەپ باعا بەرىپتى. تۇندىك دەپ وتىرعانى اۋىل­دىڭ سولتۇستىك-شىعىسىمەن سوناۋ ەرتىستىڭ قاراسور ساعاسىنا دەيىن بارىپ قۇياتىن ۇلكەن وزەننىڭ اتى. ال باق­تىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىمەن قادىر وزەنى اعادى. سونداي-اق شاعىن-شاعىن كوشەك، بايجومارت دەگەن كولدەرى دە بار. كەڭەس زامانىندا باقتىنىڭ جەر كولەمى 140 مىڭ گەكتار بولىپتى. ونىڭ 11 400 گەكتار جەرى ەگىستىك، 5 مىڭ گەكتار جەرى شا­بىندىق. اۋەلدە سوۆحوز ىرگەسى 1962 جىلى اسىل تۇقىمدى قوي شارۋاشىلىعى بو­لىپ قۇرىلادى. ال سوۆحوز بولىپ قۇ­رىل­عانشا اۋىلدىڭ ابىز دەگەن بو­لىم­شەسى لەنين كولحوزى، مولداحان دەگەن قىستاعىندا جونشىلىك دەگەن كول­حوز، قازىرگى بۇركىتتى اۋىلى جاعىنا قاراي جانىبەك دەگەن كولحوز بولىپتى. بىلايشا ايتقانشا، باقتىنىڭ قازىرگى تەر­ريتورياسى بۇرىنعى ءۇش كولحوزدان قۇرالعان. كەڭەس وكىمەتى قۇلاعانعا دەيىن الپىسقا جۋىق قىستاعى بولعان. سول قىس­تاماعا قىرىق مىڭعا تاياۋ قوي ءتۇسىپ، جاز­دا تولدەگەندە الپىس-جەتپىس مىڭعا دەيىن كوبەيەدى ەكەن. قوي تۇقىمى بۇ­رىنعى اسىل تۇقىمدى جايدارى قويى، كەيىننەن ول تۇقىمدى ەدىلباي تۇ­قى­مى­مەن الماستىرعان.

 باقتىعا قىستا كەلگەن ادام بىردەن بايقاۋى مۇمكىن، اۋىلدىڭ ۇستىندە قار كوپ جاتپايدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، بۇل ولكە اۋەلدەن استى قازبا-بايلىققا تو­لى قازىنالى مەكەن. بۇگىندە ابىز بو­لىم­شەسىنەن التىن ءوندىرىپ جاتسا، ىرگە­سىن­دەگى كەنتەبە كەن ورنىنان تەمىر شى­عادى. ال ءومىرباي دەگەن قىس­تا­عى­نىڭ استىنان كومىردىڭ مول قورى انىق­تال­عان. ءتىپتى سولتۇستىگىنە قاراي قالي، ەش­كى­ولمەس، ورتا قاراشاتاۋ، كىشى قارا­شا­تاۋ جاعىنان بولاشاقتا مارگانەتس وندىرەدى دەگەن دە بولجام بار.

جالپى، بۇل وڭىردەگى تاۋلاردىڭ تاسى باسقا تاستارعا قاراعاندا الدەقايدا اۋىر، سۇرعىلت كەلەدى. بۇل قۇرامىندا ءتۇرلى ءتۇستى مەتالداردىڭ كوپتىگىن كورسەتسە كە­رەك. تاۋلارىنا كەلەر بولساق، اۋىل قا­زىردە دۋانباي دەپ اتالاتىن تاۋدىڭ ەتە­گىنە قونعان. دۋانباي تاۋى ەسكى جازبالاردا دولاعاي تاۋلارىنىڭ سىلەمى دەپ تە ايتىلادى. اۋىلدىڭ شىعىسىندا سەرەك دەگەن تاۋ بار. باقتى اۋى­لى جوعارىدا ايتىپ كەتكەن كەنت تاۋلارى مەن بوقتى تاۋلارىنىڭ ورتاسىندا ورنا­لاسقان، تابيعاتى وتە سۇلۋ، شۇرايلى مەكەن. تومار اۋىلىنا قاراي ارقالىق تاۋ­لارى دا باقتىنىڭ بيىك شوقىلى سى­لەم­دەرىنە جاتادى.

ال ەندى وسىناۋ سۋلى دا نۋلى مەكەندى پاتشا زامانىنا دەيىن ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى بوكەيدىڭ اۋلەتتەرى تولەڭگىتتەرىمەن، باسقا دا ءىرى-ءىرى رۋلار قونىستانعان. تورە تاريحىنىڭ شەجىرەسىن تاماشا تارقاتىپ كەتكەن تىلەپبەك اقساقالدان تاريحشى ارمان قيات جازىپ العانداي: «باقتىدان ەگىندىبۇلاققا قاراي 10-15 شاقىرىم جەردە «حان كەڭەسى» دەپ اتالاتىن جەر بار. ءدال سول جەردە 1754 جىلى كۇزدىگۇنى اق تۇيە سويىلىپ، كوك قاسقا جىلقىنىڭ ەتى ەلگە تاراتىلىپ، ۇلكەن توي بولادى. ون ءتورت جاسار بوكەيدى ون التى رۋدىڭ باسشىلارى جينالىپ، اق كيىزگە سالىپ، حان كوتەرگەن دەسەدى. بۇل جەردى ەل «بەرىكقارا ساحاراسى» دەپ تە اتايدى». وقىپ وتىرعانىمىزداي، ورتا ءجۇزدىڭ حانى بوكەي حان وسى وڭىردە حان بولىپ سايلانعان بولىپ تۇر. بۇل دا كەيىنگى تاريحشىلار ءۇشىن تاپتىرماس تىڭ دەرەك دەۋگە بولادى. بوكەيدى حان كوتەرگەن ايماق بولعان سوڭ، البەتتە حان اۋلەتىنە تيەسىلى جەرلەر تورەدەن تاراعان سۇلتانداردىڭ اتىمەن اتالادى. ايتالىق، مەيىرحان، باتىلحان، قوڭىر، مولداحان، جوشى قىستاۋى، ابىلعاپپار، بوپى، ءشالجان، ابىلەز، ادەش، ءازىحان، ىبىش دەگەن قىستاۋلاردا زامانىندا تورەلەر وتىرعان. سونداي-اق سماحان تورەنىڭ جازۋىنشا، بوكەي حان تالدى وزەنى بويىندا «بوساعا» دەگەن جەردە كىشى بالاسى الەكە بايدىڭ قولىندا قايتىس بولىپتى. كەنتتە «حاننىڭ قارا توبەسى» دەگەن جەرگە اكەسى بوكەي حاندى الەكە سۇلتان امانات قىلعان. حان سۇيەگىن سىرگەلى سارىباي بىلعارىعا تىگىپ، سىرتىن سازبەن سىلاپ سورەلەگەن ەكەن. كەيىن اماناتتى ارباعا ارتىپ، حان سۇيەگىن تۇركىستانعا جەرلەتەدى. بۇگىندە حاندى سورەگە قويعان تاستار قوينىنا قوڭىر تاريحتى بۇگىپ ءالى دە قارا توبەدە قاسقايىپ تۇر دەسەدى.

ال ەندى بۇل ولكەگە ءبىلىم-عىلىم شامىن جاعۋ جاعىنا كەلسەك، بۇل ىستە دە جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان تورە تۇ­قىم­دارى ايرىقشا قىزمەت ەتكەن. اعا سۇل­تان قۇسبەك تورەنىڭ بالاسى قوڭىر سۇلتان زامانىندا باقتىدا مەكتەپ سال­دىرت­قان ەكەن. ول مەكتەپتىڭ قابىر­عا­لا­رى 1958 جىلعا دەيىن ساقتالعان. ودان بولەك بۇل توڭىرەكتە تاعى ەكى مەكتەپ بولىپتى. ول مەكتەپتەردى دە بوكەيدىڭ بالاسى تاۋكە سۇلتاننىڭ ۇلدارى جوشى مەن مولداحاننىڭ (مولداحان جوشى سۇلتانمەن ەگىز تۋعان) بالاسى قۇسايىن سالىپتى. قۇسايىن بىشكەككە دەيىن كىرە تارتقان ۇلكەن ساۋداگەر ەكەن، ونىڭ سال­دىرت­قان مەكتەبى ءتىپتى ۇلكەن بولعان دەسە­دى. اتالعان مەكتەپتەردىڭ ورىندارى دا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.

ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتاسى اتاۋسىز جاتىر...

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ەتەك-جە­ڭى­مىز­دى ەندى جيناپ جاتقان ۋاقىتتا وسى ىستەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ايرىقشا ءمانى زور. كەزىندە الاشتىڭ ارىس ازاماتى ءالىمحان ەرمەك ۇلى لە­نين­مەن التى ساعات اڭگىمەلەسىپ، قازاق شەكاراسىن بەكىتكەن تۇستا وسىنداي قورىمداردى، قىستاۋلاردىڭ قازاقشا جەر-سۋ اتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ قازاق ساحاراسىن قورعاپ قالعان جوق پا؟ ەندەشە، الاش دالاسىنداعى ءار تاريحي نى­سانعا شامامىز كەلگەنشە قۇرمەتپەن قا­راپ، بارىنشا ناسيحاتتاي بىلگەنىمىز ءجون.

وسى جەردە اتاقتى ءاليحان بوكەي­حان­نىڭ ۇلكەن اتاسى باتىر سۇلتاننىڭ بەيىتىنە قاتىستى ۇلكەن ماسەلەنى ايت­پاي كەتۋگە بولمايدى. ءبىز ايتىپ وتىر­عان باقتى اۋىلىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىن­شى بولىمشەسى ابىز ەلدى مەكەنىندە «قازاق­مىس­قا» قاراستى التىن وندىرەتىن كەنىش اشىلىپ وتىر. سول كەنىشتىڭ ار جاعىندا، شامامەن 7-8 شاقىرىم جەردە باتىر سۇلتاننىڭ، ياعني ءبىز جوعارىدا ايتىپ كەتكەن باراق سۇلتاننىڭ بالاسى بوكەي حاننىڭ ۇلى، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءتورتىنشى اتاسى باتىر سۇلتاننىڭ بەيىتى تۇر. تۇر دەگەن اتى عانا، بۇل قورىم ءتىپتى جەرمەن-جەكسەن بولىپ، جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان دەۋگە بولادى. جاقىن ۇرپاقتارى اعاش تاقتايدان بەلگى قويعانى بولماسا، ءتىپتى ەلەۋسىز قالىپ وتىر. بۇل ماسەلەنى مەملەكەت تارا­­پىنان جەدەل نازارعا الۋ كەرەك. ايت­پە­سە، التىن ءوندىرىلىپ جاتقان جەردىڭ جاع­­دايى بەلگىلى، كەيىن اتالعان قورىم ال­تىن قازعان الىپ ماشينالاردىڭ تە­مىر تابانى­مەن تاپتالىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟ الاشتى وسىناۋ ازات كۇنگە جەتكىزۋگە بار ءبىلىم-پاراساتىن، تاعدىر-مەح­ناتىن ارناعان ءاليحان ارۋاعىن قۇر­مەتتەۋ – ونىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى مەن اتا-باباسىن قۇرمەتتەۋدەن باستالسا كەرەك.

بەس اۋليەلى باقتى

باقتىنىڭ تەرريتورياسى كوركەم تابيعاتىمەن قوسا، قاسيەتتى جەرلەرگە دە باي. ونىڭ ىشىندە اتاقتى تۇز اۋليە دەگەن جەردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ادامنىڭ دەنەسىنە شىققان بورتكەن، جاراعا شيپا تۇز اۋليەنىڭ باتپاعى بۋىن اۋرۋلارىنا مىڭ دا ءبىر ەم. بولاشاقتا تۇز اۋليەنىڭ باسىن اباتتاندىرىپ، باراتىن جولدى جوندەپ، ادامدار ەم-دوم قابىلدايتىن ورىنعا اينالدىرۋعا بولادى.

سونداي-اق باقتى توڭىرەگىندە قىز اۋليە، قاراساقال اۋليە دەگەن جەرلەر بار. ول جەرلەر دە ەرتەدەن قاسيەتتى سانالادى. كەنت ورماندارىنىڭ كىرە بە­رى­سىندەگى بۇل اۋليەلەرگە ەل ەرتە زاماندا تىلەك تىلەپ بارىپ تۇرعان دەسەدى. سول تىلەك تىلەگەن ادامدارىڭ ۇرپاق­تا­رىنىڭ اكە-شەشەلەرىنەن ەستىگەن اڭگى­مە­لەرىن تىڭداساق، قاراساقال اۋليە تىلەگەن تىلەكتى قۇر قايتارمايدى ەكەن. مىسالى، قالي دەگەن اپا سوعىسقا كەتكەن ابەۋ دەگەن اقساقالىنىڭ اماندىعىن تىلەپ اۋليەگە تۇنەپتى. تاڭعا جاقىن ۇڭگىر­دىڭ ىشىنەن اق قۇس ۇشىپ شىعىپ، قاراساقال اۋليە كورىنىپتى. اپانىڭ (ول كەزدە جاس قوي) قولىنا سىنىق قامشى ۇستاتىپتى. ارتىنشا كۇيەۋى ابەۋ ءبىر اياعىن سوعىسقا بەرىپ، امان-ەسەن ورالىپتى. ال بازىلكارىم دەگەن كىسىنىڭ اكەسى ءابدىرايىم مولدا ۇستا بولىپتى. كورىك باسىپ: «سوعىستان بازكەنىم امان ورالسا ەكەن!..» دەپ زارلاپ تۇرادى ەكەن. سول كىسى دە اۋليەگە تۇنەپ، الگىندەي تاڭعا جاقىن مولدانىڭ قولىنا قاراساقال اۋليە ءبىر ۋىس شىرپى ۇستاتىپتى. ارتىنشا ۇلى سوعىستان امان كەلىپ، ءوسىپ-ءونىپتى.

اۋليەنىڭ تاعى ءبىرى مولداحان قىستا­عىن­داعى ۇلكەن ۇڭگىر اۋليە دەپ اتالادى. ىشىندە تاس توسەگى بار ءۇي سياقتى ۇڭگىردە ەلۋىنشى جىلدارعا دەيىن ارابشا جازۋ جازىلعان كونە كىتاپتار ساقتالعان ەكەن. مۇنداي اۋليەلى ۇڭگىر ابىز كەڭشارىندا دا بار دەسەدى. ساناپ وتىرساق، ءبىر باقتى اۋىلىنىڭ وزىندە بەس بىردەي اۋليەنىڭ بولۋى بۇل مەكەننىڭ ەجەلدەن قۇتتى دا قاسيەتتى قونىس ەكەندىگىن اڭعارتادى.

اۋليەلى جەرلەردەن بولەك، ارحەولوگ الكەي مارعۇلان كارتاعا ءتۇسىرىپ كەتكەن «تاس قورىمدار» باقتى اۋىلىنىڭ توڭىرەگىندە وتە كوپ. كەزىندە «قالماق بەيىتتەرى» دەپ اتالىپ كەتكەن ەسكى قو­رىم­دار كەيىنگى زەرتتەۋلەرگە سايكەس ەجەلگى قولا داۋىرىنە تيەسىلى «بەعازى-ءداندىباي» وركەنيەتىنىڭ ەسكەرتكىش بەل­گىلەرى ەكەنى انىقتالىپ وتىر. تاريح­شى­لار ءۇشىن بۇل مەكەن ءالى دە اشىلماعان ارال سياقتى تاريحتىڭ نەبىر سىرىن ىشىنە بۇگىپ جاتىر.

قوجان باتىر

بۇل وڭىردەن شىققان اتاقتى باتىردىڭ ءبىرى – ءجۇز ۇلدى تەنتەك قوجان باتىر. رۋى دۇيسەنباي-شەكشەككە جاتادى. كەيىن ءوسىپ-ونگەندىكتەن قوجان دەگەن جەكە رۋ اتى پايدا بولعان. قوجان باتىر جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا بوگەنباي سىندى باتىرلارمەن بىرگە مايدانداس بولعان. سۇيەگى تۇركىستانعا جەرلەنگەن دەگەن دەرەك بار. بىلتىرلارى سەرەك تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى ۇلكەن تاسقا ۇرپاقتارى بەلگى ورناتىپ، قوجاننىڭ كوتەرگەن تاسى دەپ ەسكەرتكىش قويىپتى. بىراق اۋىلدىڭ كەيبىر ادامدارى ول تاس قوجاننىڭ تاسى ەمەس، قوجاننىڭ تاسى قازىرگى كوپبۇلان دەگەن قىستاقتا تۇر (كوپبۇلان، ماحمەت، تالدىباي دەگەن قىستاقتار وسى قوجان باتىردىڭ بالالارىنىڭ ەسىمدەرىنە قويىلعان)، سەرەكتىڭ ەتەگىندەگى تاس رازاق­تىڭ اكەسى بالۋان ايعوجانىڭ تاسى دەيدى.

قوجان كوتەرگەن تاس دەيتىن سەبەبى، بوگەنبايمەن بىرگە قوجان، قاسىندا قىرعىزدىڭ (رۋ اتى) حانجى، ءمانجى، داسى دەگەن ءۇش باتىرى بار جوڭعارلارمەن سوعىسپاققا جاۋدى كۇتىپ جاتىپتى. تاڭعا جاقىن جوڭعاردىڭ شولعىنشىسى قازاق اسكەرىن بارلاپ بارسا، قوجاننىڭ اتقوسشىسى ۇلكەن ءبىر تاستى اناداي جەرگە كوتەرىپ اپارىپ ۇستىنە وتىرىپتى. ونى كورگەن جوڭعارلار قوجاننىڭ اتقوسشىسى مىناۋ بولسا، قوجاننىڭ ءوزى قانداي دەپ قوسىندارىنىڭ ءبىر جاق كەرەگەسىنە نايزا سۇيەپ كەرى شەگىنىپ كەتىپتى دەيدى. تاڭەرتەڭ تۇرعان اسكەر «ويباي، جاۋ قاشىپ كەتىپتى، قۋايىق» دەسە، قوجان باتىر: «قاشقان جاۋعا قاتىن ەر»، قۋماي-اق قويىڭدار»، دەگەن ەكەن. ال قوجاننىڭ تاسى دەپ، باتىر بىردە اشۋلانىپ تۇرىپ تاۋدىڭ ۇستىندەگى الىپ تاستى ىرعاپ-ىرعاپ جەرگە دومالاتىپ جىبەرگەن بولۋى كەرەك. ەسكەرتكىش بولاشاقتا سول تاسقا قويىلسا دەپ ويلايمىز.

بۇل وڭىردەن شىققان تاريحي تۇلعا­لار بارشىلىق. ول قاتاردا قىر­عىز مەركىت ءبيدى اتاۋعا بولادى. شاپ­قىن­شى­لىق كەزىندە بۇركىتتى اۋىلى مەن كەن­توبەنىڭ اراسىنداعى بولاتتى جازى­عىن­دا كەڭەستاس دەگەن جەردە ۇلكەن ءماس­لي­حات قۇرىلىپ، سوندا بيلىك ايتقان قىر­عىز مەركىت ءبيدىڭ دە ەسىمىن ەل قۇر­­­مەتپەن اتايدى. ال ەندى بەرتىنگى بەل­­گىلى ەسىمدەردەن ساتيريك جازۋشى، «كار­لەن كەسە» دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى ءابجان ومارباەۆ، جۋرناليست شايماران مەزگىلباەۆ بار. № 21 باقتى ورتا مەكتەبى ءالى دە بۇل توپىراقتان تالاي تارلاندى تۇلەتەدى دەپ ويلايمىز.

بوقتى كوتەرىلىسى

بۇل تاقىرىپ – ءالى دە ءوز زەرت­تەۋ­شىلەرىن كۇتىپ جاتقان تىڭ تاريح. جىلنامامىزدىڭ سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاق ءۇشىن نەبىر دۇربەلەڭگە تولى بولعانىن بىلەمىز. بايلاردىڭ مالىن تاركىلەۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ سياقتى قانقۇيلى ۇراندار ايرانداي ۇيىپ وتىرعان بەيبىت حالىقتىڭ بەرەكەسىن الا باستاعان. كامپەسكەگە باقتىنىڭ ىرگەلى بايلارى مۇزدىباي، قوڭىر تورە، جاقاش دەگەن بايلار الدىمەن ىلىگەدى. سول كەزدەگى باقتى، بۇركىتتى، بالقانتاۋ توڭىرەگىنىڭ مال سانىن قاراساڭىز ۇشان-تەڭىز. 35 مىڭ جىلقى، 80 مىڭ ءىرى قارا، 350 مىڭ قوي بولىپتى. وسىدان كەلىپ ورىس وتارشىلدارىنىڭ وزبىر ساياساتىنا قارسى قازاق دالاسىنداعى ءتۇرلى كوتەرىلىستەر باس كوتەرە باستايدى. سونداي حالىقتىق كوتەرىلىستەردىڭ قاتارىندا وسى بوقتى كوتەرىلىسى دە بار.

تىڭ تاقىرىپ دەپ وتىرعانىمىز، بۇل تاريحتىڭ قاندى پاراعى بىزگە ءالى دە ايقارا اشىلماي كەلەدى. ارحيۆتەردى اقتارعان زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى قۇپيا دەرەكتەردىڭ ىزىنەن جاڭىلىپ قالعاندارىن جازادى. جازۋشى، ەتنوگراف تورەحان مايباس تا بوقتى كوتەرىلىسى تۋرالى زەرتتەي كەلىپ، دەرەككوزدەردىڭ تىم قات ەكەنىن اشىنا ايتادى. تەك س.نىعمەتجانوۆتىڭ، يۋ.پوپوۆتىڭ، ج.الپىسباەۆانىڭ عانا جازعاندارىنا سىلتەمە جاسايدى. دەگەنمەن جازۋشى بۇل تاريحي وقيعانى اناۋ ايتقانداي شارۋالار كوتەرىلىسى ەمەس، حالىقتىق كوتەرىلىس دەگەن دارەجە بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. وعان ءوزىنىڭ تاماشا دالەلدەرىن دە ۇسىنادى. ءتىپتى ت.مايباس بەلگىلى ولكەتانۋشى، يۋ.پوپوۆ ءوزىنىڭ «باحتينسكيە سترانيتسى» زەرتتەۋىندە قارقارالىلىق چەكيست نيكيتا زينوۆەۆيچ چەرۆوۆپەن كەزدەسۋىندە بىلاي دەپ جازادى دەپ كەرەمەت تىڭ مالىمەت ۇسىنادى. تومەندەگى ءماتىندى وقىپ وتىرساق، بۇعان دەيىن كىشىگىرىم شارۋالار كوتەرىلىسى دەلىنىپ كەلگەن وقيعاعا ورىس وكىمەتى الىستان ايىرپلانمەن قارۋ-جاراق الدىرماس ەدى. وقيىق:

«بىل دان پريكاز: س بانديتامي ۆەس­تي پەرەگوۆورى، پرەدلاگات پرەكراتيت بوربۋ ي سداتسيا مەستنىم ۆلاستيام. كاك پراۆيلو، ۋگوۆورى نە دەيستۆوۆالي. ۆسە زاكانچيۆالوس پەرەسترەلكامي. پومنيۋ، پوگيب ۆ ودنوي يز نيح زەملياك الەكسەي بەدرين. دليا دوستاۆكي ورۋجيا ۆىبرالي پلوششادكۋ پود ساموليوت. پريلەتەل ۋ-2 ي ناگنال ستراح نا پروتيۆنيكا، كوتورىي دەيستۆوۆال وتچاياننو ي دەرزكو. بىلي پوپىتكي پرورۆاتسيا ۆ گورود، نا وكرايناح پوسترەليۆالي. پوتوم، سوبراۆ سوليدنىە سيلى، مى ناچالي ناستۋپلەنيە نا بوكتى».

بىلتىر وسىناۋ كوتەرىلىستىڭ وتكەنىنە 90 جىل تولۋىنا بايلانىستى باقتى اۋىلىنىڭ باۋرايىندا اس بەرىلىپ، بيىك توبەگە سول ەلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى بەلگى تاقتا ورناتتى. جيىنعا قاتىسقان جازۋشى كامەل جۇنىستەگى بۇل كوتەرىلىس سوناۋ كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەنىن ايتادى. قازاق دالاسىنىڭ قۇيقالى جەرلەرى ورىس وتارشىلدارىنىڭ كوزىنە ءبىرىنشى تۇسەتىنى بەلگىلى. تاريحشى عالىم قانات وسكەنباەۆ تا بوقتى نارازىلىعىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە ەكەندىگىنە كوپتەگەن دالەل كەلتىرەدى. ءبىر عانا دەرەك: سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى قازاققا سالىنعان سالىقتىڭ (سۇيەك سالىعى، تۇياق سالىعى ت.ب.) 16 ءتۇرى بولىپتى. مالىن ايداۋعا، جەرىن تالاۋعا سالعان قاراقشىلارعا بوقتى ءوڭىرى وسىلاي قارسى تۇرعان. سول جەردە 25 جىل بولىس بولعان مىڭعىش بايدىڭ نەمەرەلەرى ءابدى، اشكەر دەگەن نامىستى ەرلەر وسى كوتەرىلىستىڭ باستاۋ­شىلارى دەپ ايتىلادى. كوتەرىلىستى قارجىلاندىرعانداردىڭ قاتارىندا بوكەيدىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى كوكسال مەن ءشالجاننىڭ ۇرپاقتارى بار. بوقتى تۋرالى ءبىراز دەرەكتى سول ءوڭىردىڭ تۋمالارى، جۋرناليست داۋلەت اساۋ مەن قۇرمانعازى وتەباي دا ءوز ماقالالارىندا تىڭ دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جان-جاقتى جازادى.

ءحالىڭ قالاي، حالىق تەاترى؟

الاقانداي اۋىلدا تەاتر دا بار. ابىز حالىق تەاترى – اۋەسقوي دراما ۇجىمى. 1965 جىلى ابىز اۋىلدىق كلۋبى جانىنان قۇرىلعان تەاتردى ۇيىمداستىرعان ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان امانتاي سۇلەيمەنوۆ دەگەن كىسى. 1985 جىلدان تەاتردىڭ كوركەمدىك جاعىن تولەۋ احماديەۆ باسقارعان. ۇجىم جۇمىسىنا ب.ءجۇنىسوۆ، ا.قاشاعانوۆا، ك.ءنازىروۆ، م.رىمجانوۆ، ت.ب. بەلسەنە قاتىسىپتى. 1973 جىلى حالىق تەاترى اتاعىن يەلەنىپ، قازىر تەاترعا ماقات رىمجانوۆتىڭ اتى بەرىلگەن. ايتايىق دەگەنىمىز، بۇگىندە وسى تەاتردىڭ شاڭىراعى شامالى توزىپ تۇرعانداي. كيەلى ونەر ورداسىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى بيلىك وكىلدەرى ءوز كەزەگىندە كەشىكتىرمەي شەشەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

باقتىدان تەاتر تارلاندارىمەن بىرگە جەزتاڭداي انشىلەر دە شىققان. ا.زاتاەۆيچ جازۋشى ر.روللانعا جولداعان حاتىندا قارقارالىنىڭ انشىلەرى تۋرالى ەرەكشە ايتادى. سول ءسوزدىڭ ايعاعىنداي، قارقارالىنىڭ اتىن اسپانداتىپ، ەۋروپانىڭ بىرنەشە قالاسىندا ءان شىرقاپ، ونەر كورسەتكەن «سالتانات» ءان-بي ءانسامبلى بولدى. فرانتسياعا، گەرمانياعا گاسترولگە شىعىپ، ءبىر ۇلتتىڭ ونەرىن پاش ەتكەندەردىڭ ىشىندە بىرنەشە باقتىلىق تا بار. اتاپ ايتساق، كەرەمەت كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي انشىلەر قاتارىندا مارقۇم رىمكەش ساعىمبايقىزى، تولەۋ احماديەۆ، ساعىنعان ايدارحانوۆ، گۇلبارشىن كاكىمبايقىزى، ت.ب. بار.

جالپى، بۇل جازبامىزدا كوبىنە اۋىلدىڭ تاريحىن ءسوز ەتكەن سوڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارىن كوتەرمەدىك. قىسقاشا ايتار بولساق، وسىنداي تاماشا توڭىرەكتىڭ ەكولوگياسىن بۇگىندە كەن قازىپ جاتقان كومپانيالار كۇننەن-كۇنگە قۇرتىپ بارادى. بۇل مەكەن سونداي-اق سەمەي پوليگونىنىڭ اپاتتى ايماقتارىنا جاتادى. كۋرچاتوۆ قالاسىنان باقتى كوپ الىس ەمەس، الايدا ۇكىمەتتەن بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەردەن اۋىل ادامدارى تىسقارى قالۋدا. باقتىعا باراتىن جولدىڭ جاعدايى دا جۇپىنى. رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار كۇرە جولدا جەڭىل كولىكپەن ءجۇرۋ ازاپپەن بىردەي. وبلىس، اۋدان اكىمدەرى بۇل ماسەلەگە سالعىرت قاراماسا ەكەن دەيمىز. ايتپەسە، اشىنعان حالىقتىڭ ايتارى وتە كوپ.

قورىتا ايتساق، بابالارىمىز ەن جايلاعان بوقتى باۋرايىنىڭ ءبىراز تاريحى ءالى دە كوپ سىرىن كوكىرەگىنە ءتۇيىپ ءۇنسىز جاتىر. بولاشاق ۇرپاق بۇل تاريحي ورىنداردى ۇنەمى قاستەرلەپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋى كەرەك. ءبىزدىڭ بارلىق تاريحىمىزدىڭ تاقتاسى وسى ۇلان-بايتاق كەڭ دالا. تاسىن تۇرتسەڭ تاريح ءتىل قاتادى.